1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

4.2.Buxgalteriya (finanslıq) esabıtiniń quramlıq dúzilisi.
Xojalıq júritiwshi subekttiń esabatları úsh tiykarǵı kriteriya boyınsha gruppalanadi:

• 
  maǵliwmatlar kólemine kóre;
  
• 
  dúziliw maqsetine kóre;
  
• 
  dáwirliligi boyınsha.
  

Esabattaǵı maǵliwmatlar kólemine kóre jeke esabat hám uliwma esabatlarǵa bólinedi.
Jeke esabat xojalıq júritiwshi subekttiń bir xizmet uchastkasindaǵı isi haqqındaǵı maǵliwmatlardi óz ishine aladi.
Uliwma esabat xojalıq júritiwshi subekttiń tolıq finanslik-xojalıq xizmetin xarakterleydi.
Esabatlar tayinlaniwina kóre sirtqi hám ishki esabatlarǵa bólinedi.
Sirtqi esabatlar xojalıq júritiwshi subekttiń xizmet minezlemesi, dáramatliliǵı múlklik hámde finanslıq awhali haqqındaǵı informaciyadan sirtqi paydalaniwshi-mápdar yuridikalıq hám fizkalıq táreplerdi maǵliwmat penen támiyinlew qurali bolip xizmet qiladi. Buxgalteriya esabınıń xalıq-aralıq standartları hám Ózbekstan Respublikasi Buxgalteriya esabı haqqındaǵı nizamniń 20-statyasina muwapiq sirtqi jillıq finanslıq esabat daǵazalaniwi lazim.
Ishki esabatlar xojalıq júritiwshi subekttiń ishki mútájliklerinen kelip shiqqan halda dúziledi.
Esabat qamrap alatuǵın dáwirler boyınsha dáwirlik (aǵımdaǵı) hám jillıq esabatlarǵa bólinedi.
Dáwirlik esabatlar esabat jili ishinde turaqli túrde málim dáwir araliǵı (kúnlik, háptelik, aylıq, shereklik, yarim jillıq, 9 aylıq) ushın dúziledi. Jillıq esabat esabat jili tamalanǵannan soń dúziledi (8.1-súwret).
Finanslıq esabatta kárxana xizmetinen alinatuǵın finanslıq nátiyjeler, olardiń ekonomikalıq kórsetkishine muwapiq túrleri boyınsha gruppalanip sáwlelendiriledi. Aktivler, passivler hám kapital balansta kárxananiń finanslıq jaǵdayin tikkeley bahalaytuǵın elementlerge kiredi.
Ózbekstan Respublikasi «Buxgalteriya esabı tuwrisinda»ǵı nizamniń 16-statyasina muwapiq finanslıq esabat tómendegi tiykarǵı formalardi óz ishine aladi:

• 
  buxgalteriya balansı;
  
• 
  finanslıq nátiyjeler tuwrisinda esabat;
  
• 
  tiykarǵı qurallar háreketi haqqındaǵı esabat;
  
• 
  pul aǵımları tuwrisinda esabat;
  
• 
  jeke kapital tuwrisinda esabat;
  
• 
  esletpeler, esap-kitaplar hám finanslıq esabatqa túsindiriwler.
  

Finanslıq esabat buxgalteriya esabı sistemasiniń juwmaqlawshi nátiyjesi sipatinda finanslıq esabat subektiniń finanslıq jaǵdayin hám oniń finanslıq awhalindaǵı ózgerislerdi kórsetedi. Bunday maǵliwmatlardan kóplep tutiniwshilar tómendegi maqsetlerde paydalanadi:
a) kreditler beriw boyınsha qararlar qabil qiliw hám investiciya qararlar qabil qiliw ushın;
b) subekttiń kelesidegi pul aǵımların bahalaw;
v) subekttiń resursları, minnetlemeleri hám olardaǵı ózgerisler tuwrisinda maǵliwmatqa iye bolıw.
Buxgalteriya esabatlarıniń quramı hám formaları hámde olardi toltiriw tártibi haqqındaǵı kórsetpe Ózbekstan Respublikasi Finans Ministrligi tárepinen belgilenedi.