1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

Inventarizaciyani ótkiziwge qoyilatuǵın talaplar hám túrleri
Inventarizaciyani ótkiziwde tómendegi talaplarǵa ámel qiliniwi shárt:

Inventarizaciyani tosattan ótkiziw oniń tabisin támiyinleydi. Usi talapqa ámel qilinbaǵan jaǵdaylarda materiallıq juwapker tárepler kemislerdiń ornin toltirip qoyiw, artiqsha shiqqan mal-múlklerdi joǵaltiw hám bar bolǵan kemis hám artiqsha mal-múlkler ushın qálbeki hújjetler dúziw siyaqli nizamsiz qatti-háreketlerdi ámelge asiriwları múmkin.

Inventarizaciya turaqli kárxana basshisiniń buyriǵı (buyirǵı) menen tayinlanǵan komissiya qatnasiwinda ámelge asırılıwi lazim. Komissiya quramı inventarizaciya túrine qarap aniqlanadi.
Inventarizaciya ótkiziw waqtinda komissiya aǵzaları tikkeley ámeliy qatnasip, materiallıq bahalıqlardiń haqiyqatta bar ekenligin tekseriwleri lazim. Inventarizaciya dizimlerin buxgalteriya dápterlerindegi qaldiqlar tiykarinda, materiallıq juwapker táreplerdiń awiz-eki maǵliwmatları boyınsha, idislar, qutilar hám basqalardi haqiqiy teksermesten toltiriwǵa ruxsat etilmeydi.
Inventarizaciya úzliksiz ótkiziledi. Oni kún dawaminda úzliksiz ótkiziw imkáni bolmaǵan jaǵdaylarda «Gilt hám plombalagish» qaǵıydasi qollaniladi. Yaǵniy, bina komissiya qatnasiwinda mórlenip tárepinen mórlenip, giltler materiallıq juwapker tárepte hám plombalaǵısh komissiya basliǵında qaldiriladi.
Inventarizaciya processinde materiallıq juwapker tárepler qatnasiwi shárt esaplanadi. Eger materiallıq juwapkerlik bir neshe táreplerge júkletilgen bolsa, basqalarıniń tapsirmasina kóre olardan biri qatnasiwi jeterli esaplanadi.
Esap obektlerin qamrap aliw kólemine kóre inventarizaciya tolıq hám qisman ótkiziledi.
Tolıq inventarizaciya barlıq esap obektlerin (aktivler, jeke kapital, minnetlemeler hám t. b.) tolıq qamrap aladi. Tolıq inventarizaciya salistirmali uzaq waqit dawam etedi hám miynetti talap etetuǵın process esaplanadi. Sebebi bunda barlıq materiallıq hám materiallıq emes bahalilıqlar, pul qarjıları, alinatuǵın hám tólenetuǵın schetlar, hámde kárxanaǵa tiyisli bolmaǵan qarjılarıniń barliǵı (ijaraǵa alinǵan tiykarǵı qurallar; juwapker saqlaw ushın qabil qilinǵan tovar-materiallıq bahalilıqlar; qayta islew ushın qabil qilinǵan materiallar hám t.b.) tekseriliwi lazim.
Ayrim inventarizaciya bolsa aktivler, passivlar yamasa esap-kitaplardiń bir bólimin óz ishine aliwi múmkin. Ayrim inventarizaciya jil dawaminda bir neshe márte ótkiziliwi múmkin. Bul dáslepki esap hújjetleriniń maǵliwmatların aniqlastiriw, materiallıq juwapker tárepler isleri ústinen qadaǵalawin kúsheyittiriw hám ámelden paydalaniwshilıqti joq qiliwǵa imkán jaratadi.
Obektlerdi qamrap aliwiniń tolıqliliǵına kóre inventarizaciya tańlap yamasa jalpilamay ótkiziledi.
Kárxanada materiallıq bahalilıqlar muǵdari kóp bolǵan jaǵdaylarda inventarizaciya tańlap ótkiziledi. Tańlap inventarizaciya ótkiziwden maqset tovar-materiallıq bahalıqlar saqlaniwi, olardi saqlaw nizamlarıniń orinlaniwi, materiallıq juwapker tárepler tárepinen skladxana esabın júritiw tártibine ámel qiliniwi ústinen qadaǵalaw ornatiw esaplanadi.
Jalpilamay inventarizaciya kárxananiń barlıq bólinbelerinde, soniń menen, óz-aldina balansqa ajiratilǵan bólinbelerde de bir waqitta ótkiziledi.
Inventarizaciya tayinlaniwi hám xarakterine kóre reje boyınsha, rejeden tisqari, qaytalap hám qadaǵalaw-tekseriw siyaqli túrlerge bólinedi.
Rejeli inventarizaciya, ádette, aldinan belgilep qoyilǵan múddetlerde reje(keste)ge muwapiq ótkiziledi.
Rejeden tisqari (tosattan) inventarizaciya bolsa kárxana basshisiniń buyirǵı, qadaǵalaw yamasa huqiqti qorǵawshi organlar baslamasina kóre zárúr jaǵdaylarda ótkiziledi. Rejeden tisqari inventarizaciya tayinlanǵaninda aldinǵı ótkizilgen inventarizaciya waqti hám oniń nátiyjeleri inabatqa alinadi. Ádette, bunday inventarizaciya materiallıq juwapker tárepler almasqaninda yamasa materiallıq baylıqlardiń qabil qiliniwi hám beriliwinde qaǵıyda buzarlıq jaǵdayları tuwrisinda basshiǵa bildirilgeninde yamasa basqa túrdegi ámelden paydalaniw jaǵdaylarında ótkiziledi.
Tovar-materiallıq baylıqlar qayta bahalaniw aldinan da inventarizaciya qiliniwi múmkin. Sonday-aq, rejeden tisqari inventarizaciya tábiiy apat (janǵın, sel, suw tasqini), urlıq, materiallıq juwapker táreplerdiń dem alisqa shiǵıwi yamasa kesel bolıw jaǵdaylarında da ótkiziledi.
Qaytalap inventarizaciya ótkizilgen inventarizaciyaniń isenimliligi, haqiyqatliǵı hám sapasina gúman payda bolǵan jaǵdaylarda tayinlanadi.
Inventarizaciya processi juwmaqlanǵanan soń inventarizaciya ótkiziwdiń tuwriliǵı inventarizaciya komissiyasi aǵzaları hám materiallıq juwapker tárepler qatnasiwinda inventarizaciya ótkizilgen skladlar ashiliwinan aldin qadaǵalaw tekseriwinen ótkiziliwi shárt. Bunday tekseriw tekserilgen múlklerdiń 10% inen kem bolmaǵan bólimin qamrap aliwi lazim. Nátiyjeler boyınsha pariqlar aniqlanǵanda kárxana basshisi inventarizaciya ótkizgen komissiya aǵzaları hám materiallıq juwapker táreplerden túsindiriw xati talap qiliwi lazim.

Qosip jaziw hám basqa ámelden paydalaniw jaǵdayları aniqlanǵaninda kárxana basshisi inventarizaciya komissiyasin tarqatip jiberedi hám ayipker táreplerdi juwapkerlikke tartiw máselesin sheshedi. Sonnan soń jańa inventarizaciya komissiyasi tayinlanadi.

Tekseriw obektleri boyınsha inventarizaciya tómendegilerge bóliniwi múmkin:

• 
  tiykarǵı qurallar;
  
• 
  pul qarjıları;
  
• 
  esap-kitaplar;
  
• 
  tovar-materiallıq bahalilıqlar;
  
• 
  tamamlanbaǵan óndiris;
  

Bulardan tisqari, kárxanalarda permanent inventarizaciya da ótkiziledi. Bunda turaqli xizmet kórsetetuǵın inventarizaciya komissiyasi tárepinen tovar-materiallıq baylıqlardiń qaldiqları eń kem muǵdarda qalǵan waqitlarda inventarizaciya qilinadi. Bunday inentarizaciya ótkiziwde miynet qárejetleri kem sariplanadi hám tovar-materiallıq baylıqlardiń kemisi (yamasa artiqshaliǵı) tez aniqlanadi.