1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

3.6. Inventarizaciya ótkiziw tártibi, nátiyjelerdi buxgalteriyalıq esapta sáwlelendiriw
Múlk formasina qaramastan, kárxana hám shólkemlerde olardiń ózlerine tiyisli bolǵan qarjılardi, olardiń jaǵdayin, tolıqliǵın aniqlaw maqsetinde jillıq buxgalteriya esabati hám balans tapsiriwdan aldiń tolıq inventarizaciya ótkeriledi. Bul Ózbekstan Respublikasiniń Ministrler keńesiniń «Ózbekstan Respublikasi buxgalteriya esabı hám esabati» haqqındaǵı nizamdi tastıyıqlaw hám de «Buxgalteriya esabı schetları sistemasin rawajlandiriw haqqında»ǵı qararda kórsetilip ótilgen. Inventarizaciya ótkeriw járdeminde tiyisli juwapker tárep juwapkershiligindegi tovar hám materiallıq baylıqlar san hám sapa jaǵınan úyrenilip, pul kórinisinde esap-kitap qilinadi hám nátiyjeleri aniqlanadi. Joqarıdaǵı qararǵa tiykarlanip, kárxanadaǵı tovar materiallıq baylıqlardi tómendegi jaǵdayda inventarizaciyadan ótkeriw májbúriy:

• 
  múlkti ijaraǵa beriwde hám mámleket menshiginen shiǵariwda
  
• 
  jillıq esabatin dúziw aldińnan (esabat jiliniń 1-oktyabrinen keyin dizimnen ótkizilgen múlk esapqa kirmeydi)
  

Imaratlar hám tiykarǵı qurallar hám basqa kóshpes múlk obektleri inventarizaciyadan 2-3 jilda bir mártebe ótkeriliwi múmkin. Pul qarjıları, hújjetler, qimbat bahali qaǵazlar ayina bir márte inventarizaciya qilinadi. Hár bir tarmaq óz qásiyetlerin esapqa alip, tarmaq ishinde inventarizaciya ótkeriw tuwrisinda kórsetpeler islep shiǵıwi múmkin. Inventarizaciya ótkeriw tuwrisinda múlk iyesi, kárxana basshisi arnawli buyriq beredi. Buyriqta inventarizaciyani qashan, qay jerde ótkeriliwi, komissiya aǵzalarıniń dizimi, material juwapker shaxslardiń ati, familiyasi, oni baslaw hám tamamlaw kúnleri kórsetiledi. Komissiya aǵzaları inventarizaciyani buyriqta kórsetilgen múddetlerde baslap, tamamlaniwin támiyinlewi kerek. Komissiya dizimine qániygeler, islep shiǵariwǵa baylanısli bolmaǵan shaxslar kiritiliwi múmkin.
Inventarizaciya jumislarıniń baslaniwinda materiallıq juwapker tárep tárepinen oni ótkiziw belgilengen kúnge tovar esabati dúziledi hám oniń bir nusqasi komissiya aǵzalarına usiniladi. Esapta kiris hám shiǵıs hújjetleri tolıq kórsetiledi hám qosimsha hújjetler joqliǵı haqqında materiallıq juwapker tárep til xat jazip beredi. Náwbettegi qilinatuǵın is bul kassadaǵı naq pullardi sanap shiǵıw menen orinlanadi, onda naq pullar quni bólek - bólek kórsetilip isenim xat dúziledi hám komissiya aǵzasi tárepinen imzalanadi. Eger kassada pul qunina iye bolǵan qaǵazlar aniqlansa olar bólek kórsetiledi.
Inventarizaciyani ótkeriwde materiallıq juwapker tárep juwapkershiligindegi tovar materialıq baylıqlar, idislar, inventarlar, ásbap-úskeneler tolıq dizimge alinadi. Tovar - materiallıq baylıqlardiń dizimi arnawli inventarizaciya betlerinde kórsetiledi. Onda inventarizaciya komissiya aǵzalarıniń quramı, inventarizaciya ótkerilgen kún, sol kúnge tovarlar, idislar, inventarlar, ásbap-úskeneler esabat jildaǵı dúzilgen tovar esabatina tiykarlanip kórsetiledi.
Materiallıq juwapker tárep moynindaǵı tovar materiallıq baylıqlar inventarizaciya betlerinde atpa-at óz kórinisin tabadi. Onda tovardiń ati, bahasi, muǵdari, summasi kórsetiledi. Bar bolǵan tovar materiallıq baylıqlar tolıq dizimnen ótkizilgennen keyin uliwma tovarlar muǵdari hám summasi esaplanip shiǵıladi. Sonnan keyin ǵana inventarizaciya nátiyjelerin aniqlaw ushın tiykar jaratiladi. Inventarizaciya nátiyjelerin aniqlanǵannan keyin tovar materiallıq baylıqlardiń (TMB) kemisligi aniqlansa, bunday jaǵdayda tábiyǵıy kemeyiw summaları esaplanip shiǵıladi. Bul summa nizamda kórsetilgen statyaǵa tiykarlanip ayipdar shaxslarlardan óndirilip alinadi.
Sawda shólkemlerinde aniqlanǵan TMRdiń kem yamasa ózlestirilgen dep aniqlanǵan summasi Buxgalteriya esaplarında Ózbekstan Respublikasi Finans Ministrligi hám Mámleketlik salıq Komitetiniń arnawli kórsetpelerine tiykarlanip tiyisli schetlarda kórsetiledi. Eger inventarizaciya nátiyjesine tiykarlanip kemshilik aniqlansa, kemshilik summasina «Baylıqlardiń buziliwi nátiyjesinde kemshilikler hám buziliwlar» scheti kreditlenedi. Kemshilik summasi tuwridan-tuwri materiallıq juwapker shaxstan óndirilip aliniwi lazim dep tabilǵanda DT «Basqa operaciyalar boyınsha xizmetler menen esap-kitaplar» scheti, KT «Baylıqlardiń buziwi nátiyjesinde kemshilikler hám buziliwlar» scheti dep buxgalteriya jaziwi beriledi.
Kemshilik summasi materiallıq juwapker tárep tárepinen kassaǵa tólengende:
Dt «Kassa»
Kt «Basqa operaciyalar boyınsha xizmetler menen esap kitaplar» scheti dep jaziw beriledi.
Ótkizilgen inventarizaciya nátiyjesine tiykarlanip tovarlardiń artiqsha shiqqani aniqlansa, onda artiqsha tovarlar summasi kiris qilinip, Dt «Tovarlar» scheti Kt «Payda hám ziyanlar» scheti dep kórsetiledi.
Buxgalteriya esabınıń aldina qoyilǵan zárúrli waziypalardan biri buxgalteriya esabı schyotlarında aktivlerdiń asiriwda hám háreketi, jeke kapital hám minnetlemelerdiń asiriwda haqqındaǵı tolıq hámde aniq maǵliwmatlardi qáliplestiriwden ibarat. Demek, buxgalteriya esabı maǵliwmatları kárxana aktivleri (qarjıları) hám passivleri (jeke kapital hám minnetlemeler) hámde xojalıq processleriniń asiriwda tuwrisinda óz waqtinda aniq hám isenimli informaciya beriwi lazim.
Biraq, hár qanday xojalıq júritiwshi subekt xizmetinde haqiyqatta bar múlklik obektlerdiń, barlıq túrdegi debitor qarizlardi hám kárxana minnetlemeleriniń haqiqiy qaldiqların da qosqan halda, buxgalteriya esabı maǵliwmatlarınan pariq qiliw jaǵdayları ushiraydi. Bunday pariqlar tovar-materiallıq baylıqlar boyınsha kemis, artiq, qayta sortlaw hám summalardaǵı pariqlar; kassadaǵı pul qarjıları, bahali qaǵazlar hám pul hújjetleriniń kemisi yamasa artiqshaliǵı; esap-kitaplardiń málim uchastkaları boyınsha debitorlıq hám kreditorlıq qarizlar qaldiqlarıniń esapta asirip, yamasa kemyittirip kórsetiliwi; tiykarǵı óndiristegi tamamlanbaǵan óndiris qárejetleriniń asirip kórsetiliwi siyaqli jaǵdaylardiń nátiyjeleri esaplanadi. Usi pariqlardiń sebepleri tiykarinan tómendegiler bolıwi múmkin:
-haqiqiy kemis hám joǵaltiwlardiń tovar-materiallıq baylıqlardi saqlaw hám tasiwdaǵı tábiiy kemeyiw normativlerine asip ketiwi;
-uzaq múddetli aktivler hám aǵımdaǵı aktivlerdiń urlaniwi, kemisi, ataylap buziliwi hám joǵaltiliwi;
-múlkler hám minnetlemeler analitikalıq esabınıń izden shiqqanliǵı;
-buxgalteriyaǵa qabil qilinǵan hújjetler maǵliwmatlarındaǵı aljasiyalar, mal-múlklerni bahalawdaǵı hám buxgalteriya jaziwlarındaǵı qáteler hám t.b.
Buxgalteriya esabınıń basqariw sistemasindaǵı qadaǵalaw funkciyasi usi pariqlardi eń qisqa múddetler ishinde aniqlawdi, buxgalteriya esabı hám esabatlarında aniqlanǵan pariqlar nátiyjelerinen kelip shiǵatuǵın hám olarǵa tolıq say keletuǵın tiyisli dúzetiwlerdi kiritiwdi názerde tutadi. Buxgalteriya esabı mal-múlklerniń bar ekenligi haqqındaǵı esap maǵliwmatlarıniń isenimliligin, debitorlıq hám kreditorlıq qarizlar haqqındaǵı esap maǵliwmatlarıniń haqiyqiyliǵın inventarizaciya qiliw joli menen nátiyjeli qadaǵalay aliwi múmkin.

Inventarizaciya túsinigi latinsha bolip, «inventarium» aniq aydarmasi «xojalıq buyimlarıniń aniq hám tolıq dizimi» degen mánisti bildiredi.

Inventarizaciya ótkiziw Ózbekistanda mámleket áhmiyetine iye bolip, «Buxgalteriya esabı haqqındaǵı» nizamǵa muwapiq «Buxgalteriya esabı hám esabati maǵliwmatlarıniń tuwriliǵı hámde aniqliǵı aktivler hám minnetlemelerdi májbúriy pátte inventarizaciya qiliw arqali tastıyıqlanadi» (11 - statya). Eger buxgalteriya balansıniń barlıq statyaları tolıq inventarizaciya qilinbaǵan bolsa hám bunday inventarizaciya nátiyjeleri buxgalteriya esabatina kiritilmegen bolsa, buxgalteriya esabati haqiqiy esaplanbaydi. Nizamnan kelip shiǵatuǵın usi talaplardi ámelge asiriw maqsetinde №19 «Inventarizaciyani shólkemlestiriw hám ótkiziw» atli Ózbekistan Respublikasi buxgalteriya esabı milliy standarti (BEMS) islep shiǵılǵan (Ózbekistan Respublikasi Finans Ministrligi tárepinen 1999 jil 19 oktyabrde №EG./17-19-20-75 sanli buyriq penen tastıyıqlanǵan hám Ádillik Ministrliginde 1999 jil 2 noyabrde 833-san menen dizimge alinǵan). Onda kárxananiń mal-múlkleri hám finanslıq minnetlemelerin inventarizaciya qiliw hámde oniń nátiyjelerin rásmiylestiriw tártibi belgilengen. Sonday-aq, №4 - «Tovar-materiallıq rezervler» atli BEMS talaplarına muwapiq, «múlkshilik hám xizmet túrinen qatti názer, barlıq kárxanalar hár jili jillıq esabatlar hám balanslardi dúziwden aldin tiykarǵı qurallar, kapital qoyilmaları, tamamlanbaǵan kapital qurilislar, tovar-materiallıq baylıqlar, pul qarjıları, esap-kitaplar hám balanstiń basqa statyaların inventarizaciyadan ótkiziwleri shárt» (22 - punkti) dep belgilengen. Ótkizilgen inventarizaciya nátiyjeleri «Inventarizaciya processinde aniqlanǵan mal-múlk kemisi hám artiqshasiniń buxgalteriya esabı hám salıqqa tartiw tártibi haqqındaǵı Nizam»ǵa (ÓzR finans ministrligi, Mámleketlik salıq komiteti, miynet hám xalıqti sociallıq qorǵaw ministrliginiń 2004 jil 10 marttvǵı 37, 2004-26, 20/1-sanli qarari menen tastıyıqlanǵan) muwapiq rásmiylestiriledi. Bulardan tisqari, inventarizaciya processinde júzege keletuǵın ayrim máseleler Ózbekistan Respublikasi hám Jinayat Kodeksleri menen de tikkeley yamasa janapay tárizde toqnasadi.
Juwmaliap aytqanda, Ózbekistanda inventarizaciyani shólkemlestiriw, ótkiziw hám nátiyjelerin rásmiylestiriw boyınsha tómendegi huqiqiy-normativlik sistema qáliplesken(7.2-súwret).

Ózbekistan Respublikasi «Buxgalteriya esabı tuwrisinda»ǵı nizami, (11-statya)

№4-«Tovar-materiallıq rezervler» hám №19-«Inventarizaciyani shólkemlestiriw hám ótkiziw» atli BEMSlar

«Inventarizaciya processinde aniqlanǵan mal-múlk kemisi hám artikshasiniń buxgalteriya esabı hám salıqqa tartiw tártibi haqqındaǵı Nizam»