1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

Ekinshi variant. Baslanǵısh qaldiq (saldo) kreditte bolip, debet oboroti bolsa baslanǵısh kredit qaldiq hám kredit oboroti summasinan kishi bolǵanda, oniń matematikalıq modeli tómendegishe boladi:

S'_kt+KO_to-DO_to=S''_{kt , (7)}

Eger debet oboroti baslanǵısh kredit qaldiq (saldo) hám kredit oboroti summasinan úlken bolsa, ol jaǵdayda qaldiq debette qaladi.
Buxgalteriya esabında xojalıq aylanısların esapqa aliw xronologikalıq hám sistematikalıq tártipte ámelge asiriladi.
Xronologikalıq^* jaziw dep, xojalıq aylanıslarıniń júz beriw izbe-izligine kóre esapqa aliwǵa aytıladi.
Sistematikalıq jaziw dep, júz bergen xojalıq aylanısların schetlar sistemasi boyınsha belgilengen schetlar baylanısi arqali esapqa aliwǵa aytıladi.
Xronologikalıq hám sistematikalıq jaziwlar birlestiriliwi joqarı nátiyje beredi. Esap registrinde bunday kombinaciyadaǵı jaziw sinxronistikalıq jaziw deyiledi.
Dizimge aliw, hújjetlerge islew beriw, buxgalteriya jaziwların dúziw hám olardi schetlarǵa tarqatip jaziwdiń zamanagóy usilları bul islerdiń miynet súygishiligin kemeyittiredi. Házirgi waqitta eki jaqlama jaziwdiń mánisinde júzege asiw «eń ulli ashiliw»diń qádir-qimbatin ámelge asiriw ushın tolıq sharayatlar jaratilmaqta. Birinshiden, debetleniwshi hám kreditleniwshi schetlar boyınsha summalardi jámlew avtomatik rejimde ámelge asırılıp, oborotlardi jámlew hám qaldiqlardi shiǵariwda qátelerdiń aldi alinadi hámde soniń menen birge xojalıq aylanıslarıniń tolıq dizimge alinǵanliǵın tastıyıqlaydi.
Ekinshiden, tiyisli xojalıq aylanısların ámelge asiriwshi xizmetkerler ortasinda óz-ara qadaǵalawdi támiyinleydi.
Úshinshiden, schetlar korrespondenciyasi tiykarinda xojalıq aylanısiniń óz waqtinda ámelge asırılıwi hám maqsetke muwapiqliǵı aniqlanadi.
Tórtinshiden, bir túrdegi aylanıslardi olardi toparlaw zárúr bolǵan processti jiynap bariw joli menen esabat aqirinda uliwma jámi boyınsha bir jaziw orinlaw imkáni jaratiladi. Bunda xojalıq aylanısiniń ekonomikalıq mánisi buzilmaydi. Soniń menen birge esap processiniń miynet súygishligi páseyedi.


3.4. Buxgalteriya esabı teoriyasi hám ámeliyatiniń tiykarǵı túsinikleri hám kategoriyaları (debet, kredit, provodka, schyotlar, reestrler, aktiv, passiv, kapital, balans, dáramat hám t.b).
Aktiv - málim bir sánege pul kórsetkishinde kárxananiń qarjıları, olardiń quramı hám jaylasiwin sáwlelendiriwshi buxgalteriya balansıniń bólimi. Buxgalteriya balansı aktivten tisqari passivke de iye. Aktiv hám passiv bólim hám statyalardan ibarat. Balans aktiv tárepiniń jámi passiv tárepiniń jámine teń bolıwi kerek. Aktiv aǵla degen mánisti de ańlatadi.
Balans - barlıq waqitta ózgerip turatuǵın, óz-ara baylanısta bolǵan jaǵdayin táriyiplewshi kórsetkishler sistemasiniń teńligi. Balans eki bólimnen ibarat bolǵan keste formasinda málim bir sánege dúziledi. Balans qandayda bir waqiyani táriyiplep, oniń bólimleri qatnasiǵın kórsetedi. Balans bólimleriniń jámi kórsetkishleri óz-ara teń bolıwi kerek. Balans óz-aldina kárxana, óndiris birlespesi (buxgalteriya balansı, kárxananiń dáramat hám qárejetler balansı) yamasa xalıq xojaliǵı (xalıqtiń dáramat hám qárejet balansı, tólew balansı, sawda balansı, awil xojalıq ónimleri balansı hám b.) masshtabinda dúziledi.