1. Texnologik jarayon tuzilishi

Operatsiya texnologik jarayonda tayyorlangan detalni tugallangan qismi, bitta ishchi urnida bitta yoki bir nechta ishchi orqali bajarilishi, bitta yoki bir nechta avtomatik jixoz yoki avtomatlashtirilgan urinlarda ishlov berish tushuniladi.
Operatsiya 2 ta alomat bilan xarakterlanadi:
xar doim ishchi urinda bo’lish;
vaqt davomida uzluksiz ishlash.
Operatsiya texnologik jarayonning asosiy qismi xisoblanadi, bunda ishchi xodimlarning ish oyliklari mana shu operatsiyalar orqali amalga oshiriladi, bundan tashkari texnik normalar ham operatsiyalar orqali o’rnatiladi.
Ishchi urin — Ishlab chiqarish binosining bir qism xajmi, bunda ishlab chiqarish jixozlari, uskunalar, texnologik va yordamchi dastgoxlar, bundan tashkari ishni bajaruv xodimlar joylashtirilgan buladi.
Texnologik o’tish — texnologik operatsiyaning tugatilgan qismi, ishlov berish jarayonida biror bir yuzaning tugatilishi yoki detalni yig’ilib tugatilishi.
Ishchi yurish (Rabochim xodom) bu o’tish qismi, bir vaqtni uzida keskichni xarakati orqali zagotovkani xususiyatini, yuza gadir-budurliklarini, razmerlarini va shaklini o’zgartirish tushuniladi.
Operatsiya bajarilish vaqtida bir necha marta o’rnatilishlar, maxkamlanishlar bo’lishi mumkin
O’rnatish bu texnologik jarayonning bir qismi bo’lib, maxkamlangan zagotovkani o’zgartirmagan xolda yoki bitta yigma yig’ilishi tushuniladi.
Texnologik tsikl - bu ishlov berilayotgan detalni kesib olinishidan tortib unga ishlov berish va tugatilib keyin skladga topshirilishigacha bo’lgan vaqt tushuniladi
3.Detallarni o’lchamlari bo’yicha zagatovkalarini o’lchamlarini dopusklarini o’rnatish, zagatovka chizmasini chiqarish.

7-bilet
1. 1.Vaqt me’yorlari ularni hisoblash va aniqlash

Alohida operatsiyalarning vaqt me`yorlarini aniqlash texnik me`yorlash deyiladi.
Quyidagi mehyorlarni belgilash majburiydir:
a) Ish unumdorligini uzluksiz oshirib borish va ishlab chiqarishni barcha vositalaridan samaraliroq foydalanish talabi;
b) Ishlab chiqarishni rejalashtirish uchun ishonchli dastlabki mahlumotlarni tahminlash zarurati.
Berilgan ishlab chiqarish uchun eng qulay, mahlum tashkiliy-texnik sharoitda texnologik operatsiyani bajarish uchun zarur bo’lgan belgilangan vaqt texnik vaqt mehyori deb ataladi.
Texnikani zamonaviy yutuqlariga tayanib, ishlab chiqarishni ilg’or ish tajribalariga asoslanib, ish uslublarini qo’llash sharoitida dastgox, asbob va boshqa ishlab chiqarish vositalarini ishlatilish imkoniyati.
Vaqt mehyorini teskari qiymati texnik ishlab qo’yish mehyori deyiladi.
dona vaqt birligida.
Mahlum vaqt oralig’ida ishlab qo’yish mehyori (masalan bir smenda).

Meyorlashni uchta usuli mavjud:
a) Tajribaviy – statistik;
b) hisoblash – analitik;
v) yig’indi – tenglashtirish:
Tajribaviy – statistik usulda, mehyorlashda, vaqt mehyori butun bir operatsiyaga uning elementlari bo’yicha hisoblanmasdan, unga o’xshash operatsiyani bajarishdagi haqiqiy vaqtni o’rtacha sarfi to’g’risidagi statistik mahlumotlarga asoslanib belgilanadi.
Bu usulni kamchiligi shundan iboratki, oldingi ish unumdorliklarda erishilgan yutuqlarga asoslangan va ilg’or ish tajribalari hamda texnik yutuqlarini o’zida aks ettirmaydi.
Xisoblash – analitik usulida mehyorlashda, jixozning ishlatilish xususiyatlaridan unumli foydalanishda, operatsiya elementlarining davomiyligini xisoblash yo’li bilan vaqt mehyori aniqlanadi.
Yig’indi – tenglashtirish usuli bilan mehyorlashda barcha operatsiya uchun yig’indi vaqt mehyori, mehyorlashtirilishi kerak bo’lgan operatsiyani, shunga o’xshash operatsiyalarda, xisoblash – analitik usulida belgilangan vaqt mehyoriga ega bo’lgan boshqa o’lchamdagi tayyorlanmalarning ishlov berish operatsiyalari bilan taqqoslash yo’li bilan belgilanadi. Bu usuldan taxminiy vaqt mehyori bilan chegaralanishi mumkin bo’lgan hollarda, tsexlarni loyixalashda foydalanish mumkin.
Vaqt meyori - ma’lum ishlab chiqarish sharoitida bitta yoki bir nechta tegishli malakaga ega bo’lgan bajaruvchilar tomonidan ba’zi-bir hajmdagi ishga sarflangan (reglamentlashtirilgan) vaqtga aytiladi.
Vaqt meyorini aniqlashning uchta usuli mavjud:
1) sarflangan ishchi vaqtni kuzatish asosida;
2) meyoriy xujjatlar asosida;
3) tiplashtirilgan yirik meyoriy xujjatlar bo’yicha solishtirish va hisoblash asosida.
Birinchi usulda, vaqt meyorini bevosita ishlab chiqarish sharoitida har bir ishchi joyda sarflangan vaqtni kuzatuv asosida o’rganish yo’li bilan aniqlanadi. Bu usul ilg’or tajribalarni va meyorilar ishlab chiqishlarni umumiylashtirish uchun qo’llaniladi.
Ikkinchi usulda, ish (amal) alohida elementlarini bajarilish vaqti uzunligi meyorini qo’llab, amallarning davom etish vaqti hisoblanadi.
Uchinchi usulda, amallarni meyorlash tiplashtirilgan meyoriy xujjatlar bo’yicha taxminiy hisoblashlar asosida olib boriladi.
2. Ilmiy texnikaviy rivojlanishida mashinasozlikning roli va ahamiyati
Mashinasozlik ishlab chiqarishning tezkor rivojlanishini, mashi­
nalar tayyorlash bilan bog‘liq masalalarni ilmiy hal etishni taqozo
etdi, bu esa mashinasozlik texnologiyasi to ‘g ‘risidagi fanning
paydo bo‘lishiga olib keldi. Mashinasozlik texnologiyasi mashinani
talab etilgan sifatda ishlab chiqarish dasturiga ko‘ra, belgilangan
iniqdorda va o ‘matilgan muddatlarda, eng kichik tannarxda tayyor­
lash to‘g‘risidagi fandir.
Materiallarga kesish orqali ishlov berish tarixi qadim zamonlar
da boshlangan: eng sodda moslamalarda tayyorlamaning aylanishi
q o id a, ishlov berish kremniyli keskich yordamida bajarilgan. XII
asrda esa qo‘lda harakatlanadigan birinchi tokarli va parmalash
dastgohlari paydo bo‘ldi va ularning ishlash tamoyillari, asosan,
hozirda qo‘llanilayotganlariga rnos keladi. Mashinasozlik texnolo­
giyasi masalalari bo'yicha ilmiy ishlar mashinasozlik ithiab
chiqarishi rivojlanishining boshlanishi bilan paydo bo ldi, bu
ishlarda ishlab chiqarish tajribalari umumlashtirildi. 1804-yil V.M.
Severgin jarayonlar to‘g‘risidagi asosiy tushinchalami shakllan-
tirdi. XIX asrdagi xorijiy olim-texnologlardan K. Karmerni alohida
ko‘rsatib o‘tish mumkin. U «Texnologiyani mexanik o‘qishga
kirish». «Mexanik texnologiya asoslari», «Mexanik texnologiya
bo'yicha ma’lumotnoma» kabi kitoblarni nashr ettirgan.
Amerikalik F. Teylor 1900-yilda chop etilgan «Metallga ishlov
berish san’ati» kitobida kesish orqali mexanik ishlov berishning
asosiy xususiyatlarini aniqlagan.
Mashinasozlik texnologiyasining fan bo‘lib shakllanishi o'tgan
asming 30-yillarida tezlashdi, bunga olimlardan B.S. Balakshin,
V.M. Kovan, G. Micheletti, Ya. Peklenin, T. Sata va boshqalar o‘z
hissalarini qo‘shdi.
Hozirgi vaqtda mashinasozlik sanoatidagi texnologik masala-
lami hal etish uchun mashinasozlik texnologiyasining nazariy
asoslari ishlab chiqilgan, mashina detallari namunaviy yuzalariga
ishlov berish usullari ilmiy umumlashtirilgan va rivojlantirilgan,
mashina detallarini tayyorlash va yig‘ish texnologik jarayonlarini
loyihalashning asosiy tamoyillari, jumladan, avtomatlashtirilgan
ishlab chiqarish uchun ham belgilangan.
O‘quv qo‘llanmada mashinasozlik mahsulotlarini chiqarishdagi
sifat, puxtalik va uzoq ishlash ko‘rsatkichlariga talablar oshishi
sababli metallarai kesib ishlashdagi aniqlik masalalariga alohida
e’tibor qaratilgan. Barcha masalalar dastgoh-moslama-asbob-detal
(DMAD) texnologik tizimida metallami kesishdagi dinamik
hodisalar nuqtayi nazaridan yoritilgan.
Qo‘llanmada fan-texnika yutuqlari negizida nisbatan muqobil
texnologiyalar ishlab chiqish, mahsulot chiqarishdagi kam xarajatli
yuqori unumdorlikni ta’minlash masalalari ham yoritilgan.
3.Turli sirtlarga ishlov berish usullarini o’rganish
Frezalash yassi sirtlarga ishlov berishning eng ko'p tarqalgan turi hisoblanadi. Seriyali ishlab chiqarishda yassi yuzalarga ishlov berishning asosiy usuli hisoblanadi. Ommaviy ishlab chiqarishda frezalash randalashni toʻla siqib chiqargan, bu frezaning tishlar sonining ko'pligi minutdagi surishning kattaligi va kesish tezli- gining yuqoriligi, urib kesishning yoʻqligi hisobiga frezalashning juda yuqori unimdorlikka ega ekanligi sabablidir.
Frezalash ishlari frezalash dastgohlarida amalga oshiriladi, asosiy harakatni freza, surish harakatini, asosan, tayyorlama, baʼzi- da freza (tish frezalashda) amalga oshiradi. Frezaning quyidagi turlari mavjud: a) silindrik, oʻqli va tugallangan yaxlit; b) yonli yaxlit va tig' oʻrnatiladigan: v) diskli bir, ikki uch tomonli, g) shakldor; d) oxirli va boshqalar.
Tishlarining konstruksiyasi boʻyicha frezalar oʻtkir uchli va ortlilarga boʻlinadi (8.2-rasm). O'tkir uchli tishlarning tayyorla- nishi oddiy, lekin orqa yuzasi boʻyicha charxlanganda tish baland- ligi va qirindi uchun boʻshligʻi kamayadi, shakldor frezalar uchun esa charxlashda tish profili saqlanmaydi.
Shuning uchun ham shakldor frezalar uchun tishlar orqa yuza tomoni Arximed spirali boʻyicha ortli qilib tayyorlanadi, bunday frezalarni tayyorlash qimmat, lekin old qirralari boʻyicha charxlan- ganda tish profili saqlanib qoladi.
Frezerli ishlov berish uchun turli gabaritlar va quvvatlarga ega gorizontal frezalash, vertikal frezalash, boʻylama frezalash mavjud. Ular asosida ishlab chiqilgan ko'p maqsadli sonli dasturli boshqari- ladigan dastgohlardan keng foydalaniladi.
Silindrik frezalash. Silindrik va diskli frezalar gorizontal frezalash dastgohining asosiy asboblari hisoblanib, frezalarning eng universal turlari hisoblanadi. Shuning uchun ham kichik seriyadagi ishlab chiqarish turlarida ularnin sohasi muqobil hisoblanadi. Undan tashqari, silindrik frezalashda bir vaqtning oʻzida bir nechta tekisliklarga, har xil balandliklarda joylashgan silindrik frezalar blokida ishlov berish qulay.

8-bilet.
Texnologik jarayon material yoki xomashyodan tayyor

mahsulot olish maqsadida ulaming shaklini, o‘lchamlarini va
xususiyatlarini belgilangan texnik talablar asosida ketma-ket
o‘zgartirishdan iborat.
Mexanik ishlov berish texnologik jarayoni ishlab chiqarish
jarayonining bir qismidir. Ishlab chiqarish jarayoni quyidagi
davrlardan iborat bo‘ladi:
1) xomashyo tayyorlash - quyish, bolg‘alash, shtamplash
yoki prokatdan tayyorlanadigan materiallarga birlamchi ishlov
berish;
2) mashina detallarini yakuniy shakl va oichamlarga
keltirish uchun metall kesish dastgohlarida ishlov berish;
3) yig‘ma birikmalar, agregatlar yoki mexanizmlanii hosil
qiiish;
4) mashina yoki mahsulotni yakuniy yig‘ish;
5) mashina yoki mahsulotni sozlash va sinash;
6) mashina yoki mahsulotni bo‘yash va ulami konservatsiya
qiiish.
Ishlab chiqarishda bajariladigan texnologik jarayonlurning
barcha amallarida texnik nazorat o‘tkaziladi. Texnik nazorat
o‘tkazishdan maqsad mahsulotni talab qilingan texnik shartlarga
javob bera olishini tekshirishdan iborat.
Mexanik ishlov berish texnologik jarayoni kam material va
mehnat resurslarini sarflagan holda talab etilgan texnik shartlar
asosida tayyor mahsulot yaratishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Texnologik jarayonlar GOST 1.109-73 asosida loyihali,
ishchi, donaviy, namunaviy, standart, vaqtli, taraqqiy
xarakterdagi (kelgusida qo‘llaniluvchi), marshrutli, amal uchun
va marshrutli- amalli bo‘lishi mumkin.

2. Mashinasozlikda aniqlik

Tanavor yoki detalning aniqligi deb, ularning haqiqiy o’lchamlarini ishchi chizmadagi, nusxasidagi yoki etalonidagi o’lchamlariga mos kelish darajasiga aytiladi.
Mexanik ishlov berish natijasida turli omillar ta’siridan turlicha noaniqliklar va shakl xatoliklari kelib chiqadi. Masalan, bunday shakl xatoliklarni silindrik val tipidagi detallarda ko’rishimiz mumkin, silindrik sirtda bo’ylama kesimi yo’nalishi bo’yicha bochkasimon, egarsimon va konussimon shakl xatoliklari va ko’ndalang kesimi bo’yicha ovalsimon hamda ko’pqirralik shakl xatoliklari bo’ladi.
Aniqlikka erishishning asosan ikkita usuli mavjud:
A. «Aniqlikka erishguncha ishlov berish va o’lchash» yoki («Sinov qirindisi olish va o’lchash») usuli.
B. «Aniqlikka avtomatik erishish» usuli.