1. Why study History?

NİYƏ TARİX ÖYRƏNİRİK?

Əgər keçmişimizlə maraqlanırsınızsa və onun gələcəyimizi necə formalaşdıracağını öyrənmək istəyirsinizsə, tarixi öyrənmək barədə düşünməlisiniz. Tarix mədəni şüurunuzu və yaşadığımız dünya haqqında əxlaqi anlayışınızı artıracaq çoxşaxəli bir fəndir. Tarixi öyrənmək sadəcə insanları, hadisələri, əsas tarixləri və yerləri və s. xatırlamağı ehtiva etmir. Kim, nə, nə vaxt və harada sualları bunun yalnız başlanğıcıdır. Tarixçilər daha çox necə və niyə suallarını araşdırmaqda maraqlıdırlar - yəni hadisələrin necə baş verdiyini və niyə baş verdiyini daha yaxşı başa düşmək üçün hadisələri şərh etmək. Beləliklə, tarixçilər adətən tarixi hadisə ilə bağlı ümumi “faktlar” üzərində razılığa gəlirlər, lakin sonra hadisələri çox fərqli şərh edə bilirlər. “Məsələn, ABŞ prezidenti Con Kennedinin öldürülməsini götürək”, doktor Coel deyir. “Hər kəs bilir ki, o, 22 noyabr 1963-cü ildə Dallasda kortej zamanı vurulub. Bəs hadisəni törədən Li Harvi Osvald olubmu? Əgər belədirsə, o, tək hərəkət etdi, yoxsa başqa atıcı var idi? Yoxsa Osvald ört-basdırın bir hissəsi kimi idi? Tarixçilər karyeralarının çoxunu bir-birləri ilə mübahisə edərək (və ya mübahisə edərək!) keçirirlər.” Tarixi öyrənmək dəyişikliyi öyrənməkdir: tarixçilər insan kimliklərini, cəmiyyətlərin və sivilizasiyaların zamanla çevrilmələrini araşdıran və şərh edən ekspertlərdir. Onlar keçmişlə bağlı suallara cavab vermək və keçmiş insan təcrübəsinin müxtəlifliyini yenidən qurmaq üçün bir sıra metodlardan və analitik vasitələrdən istifadə edirlər. Tarixçilər fərdi həyatları və kollektiv hərəkətləri həm keçmişimizə, həm də bu günümüzə tənqidi perspektivlər gətirən povestlərə toxundurmaq üçün geniş mənbələrdən istifadə edirlər. Tarixi öyrənmək keçmişin cəmiyyətlər və insanlar arasında qlobal, milli və yerli münasibətləri necə formalaşdırdığını (və formalaşdırmağa davam etdiyini) araşdıraraq bizə mürəkkəb suallar və dilemmaları anlamağa və onlarla mübarizə aparmağa kömək edir. İlk növbədə, tarix insanların və cəmiyyətlərin necə davrandığına dair məlumat anbarı təklif edir. İnsanların və cəmiyyətlərin əməliyyatlarını başa düşmək çətindir, baxmayaraq ki, bir sıra fənlər buna cəhd edir. Mövcud məlumatlara müstəsna etibar bizim səylərimizi lüzumsuz olaraq maneə törədə bilər. Tarixi materiallardan istifadə etməsək, xalq sülh içində olarsa, müharibəni necə qiymətləndirə bilərik? Keçmişdəki təcrübələr haqqında bildiklərimizdən istifadə etməsək, dahiliyi, texnoloji yeniliyin təsirini və ya inancların ailə həyatının formalaşmasında oynadığı rolu necə başa düşə bilərik? Bəzi sosial elm adamları insan davranışı haqqında qanunlar və ya nəzəriyyələr formalaşdırmağa çalışırlar. Lakin insanların necə hərəkət etdiyini müəyyən etmək üçün eksperimentlərin hazırlana biləcəyi məhdud, çox vaxt süni hallar istisna olmaqla, hətta bu mənbələr tarixi məlumatlardan asılıdır. Kütləvi seçkilər, missionerlik fəaliyyəti və ya hərbi ittifaqlar kimi cəmiyyətin fəaliyyətinin əsas aspektləri dəqiq təcrübələr kimi müəyyən edilə bilməz. Nəticə etibarı ilə, tarix nə qədər qüsursuz olsa da, laboratoriyamız kimi xidmət etməlidir və keçmişdən əldə edilən məlumatlar bizim kompleks növlərimizin cəmiyyətdəki kimi davranmasının səbəbini anlamaq üçün qaçılmaz axtarışda ən mühüm sübutumuz olmalıdır. Əsasən, buna görə də biz tarixdən kənarda qala bilmərik: o, cəmiyyətlərin necə fəaliyyət göstərdiyini düşünmək və təhlil etmək üçün yeganə geniş sübut bazasını təqdim edir və insanların sadəcə olaraq öz həyatlarını idarə etmək üçün cəmiyyətlərin necə fəaliyyət göstərdiyinə dair müəyyən təsəvvürlərə malik olması lazımdır. Tarixin qaçılmaz olmasının ikinci səbəbi, ciddi araşdırma mövzusu birincini yaxından izləyir. İstər Amerika Konqresində siyasi partiyaların üstünlüyünün dəyişməsi, istər yeniyetmələrin intihar nisbətində böyük dəyişiklik, istərsə də Balkanlarda və ya Yaxın Şərqdə müharibənin baş verməsinin səbəbini öyrənməyə çalışsaq, biz bu faktorları axtarmalıyıq. Bəzən böyük bir inkişafı izah etmək üçün kifayət qədər yaxın tarix kifayət edər, lakin çox vaxt dəyişikliyin səbəblərini müəyyən etmək üçün daha da geriyə baxmalıyıq. Yalnız tarixi öyrənməklə hadisələrin necə dəyişdiyini anlaya bilərik; yalnız tarix vasitəsilə dəyişikliyə səbəb olan amilləri dərk etməyə başlaya bilərik; və yalnız tarix vasitəsilə bir qurumun və ya cəmiyyətin hansı elementlərinin dəyişməyə baxmayaraq davam etdiyini anlaya bilərik. Yaxşı izah edilən tarix gözəldir. Geniş oxucu kütləsinə ən çox müraciət edən tarixçilərin çoxu dramatik və bacarıqlı yazının, eləcə də dəqiqliyin vacibliyini bilirlər. Tərcümeyi-hal və hərb tarixi qismən ehtiva etdiyi nağıllara görə cəlbedicidir. İncəsənət və əyləncə kimi tarix estetik zəmində, həm də insan anlayışı səviyyəsində real məqsədə xidmət edir. Yaxşı işlənmiş hekayələr insanların və cəmiyyətlərin əslində necə fəaliyyət göstərdiyini göstərən hekayələrdir və başqa vaxtlarda və yerlərdə insan təcrübəsi haqqında düşüncələrə səbəb olur. Eyni estetik və humanist məqsədlər insanları bugünkü faydalılıqdan uzaq, olduqca uzaq keçmişləri yenidən qurmaq səylərinə batırmağa ruhlandırır. Tarixçilərin bəzən "keçmişin keçmişi" adlandırdıqları şeyi - uzaq əsrlərdəki insanların həyatlarını qurma yollarını araşdırmaq gözəllik və həyəcan hissini və nəticədə insan həyatına və cəmiyyətə başqa bir perspektivi ehtiva edir.