12-Mavzu. Qishloq xo’jalik korxonalarining moliyaviy faoliyati tahlili Reja

12.2. Korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalarini tahlili. 
Qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyati moliyaviy natijalari olingan miqdori va rentabellik 
darajasi bilan xarakterlanadi. Foyda miqdori qanchalik ko’p va rentabellik darajasi qanchalik 
yuqori bo’lsa, korxona shunchalik samarali faoliyat yuritadi, uning moliyaviy holati shunchalik 
barqaror bo’ladi. Shuning uchun foyda miqdori va rentabellikni oshirish imkoniyatlarini qidirish 
har qanday biznes sohasida asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Moliyaviy natijalarni 
boshqarish jarayonida iqtisodiy tahlil muhim ahamiyatga ega bo’lib, u quyidagi vazifalarni 
bajaradi: 
- 
moliyaviy natijalarning shakllanishi ustidan muntazam nazorat yuritish; 
- ham obyektiv va ham subyektiv omillarning moliyaviy natijalarga ta’sirini aniqlash; 
- 
foyda miqdori va rentabellik darajasini oshirish imkoniyatlarini aniqlash, hamda ularni 
bashorat etish; 
- 
foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlaridan foydalanish bo’yicha korxona ishini 
baholash; 
- aniqlangan imkoniyatlarni tadbiq etish bo’yicha chora- tadbirlar ishlab chiqish. 
Tahlil etish jarayonida quyidagi foyda ko’rsatkichlari ishlatiladi: 
-marjinal foyda (sotilgan mahsulot bo’yicha tushum va ishlab chiqarish xarajatlari orasidagi 
farq); 
-mahsulot, tovar, xizmatlar sotilishidan olinadigan foyda (marjinal foyda va hisobot yilidagi 
doimiy xarajatlar miqdorlari orasidagi farq); 
-soliqqa tortilganga qadar umumiy moliyaviy natija (mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan 
olinadigan moliyaviy natijalar, investisiyaviy va moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromad va 
xarajatlar, sotishdan tashqari va favqulotdagi daromad va xarajatlar); 
-soliqqa tortiluvchi foyda (brutto-foyda va daromad solig’iga tortiluvchi foyda miqdori 
orasidagi farq, foyda solig’I bo’yicha imtiyozlar miqdori); 
-sof foyda - bu hamma soliqlar, iqtisodiy jarimalar va boshqa majburiy To’lovlardan so’ng 
korxona ixtiyorida qoluvchi foydaning bir qismi; 
-kapitallashtirilgan (taqsimlanmagan) foyda - bu aktivlarni ko’paytirish uchun yo’naltirilgan 
foydaning bir qismi; 
-iste’moldagi foyda - dividendlarni to’lash, korxona xodimlari yoki ijtimoiy dasturlar uchun 
sarflanuvchi foydaning bir qismi. 
Tahlil etish jarayonida balansdagi foyda tarkibi, uning tuzilishi, o’zgarishi va hisobot yilida 
belgilangan miqdorga erishilganligini o’rganish lozim. Foydaning o’zgarishini o’rganishda 
inflyasiyaviy omillarni inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Bunda tushumni tarmoq bo’yicha 
korxona mahsulotiga narxlar o’sishining solishtirma indeksi asosida, xarajatlarni esa tahlil 
etilayotgan yilda iste’mol qilingan resurslar narxining oshishi natijasida erishilgan o’sish sur’ati 
barobarida kamaytirish asosida qayta aniqlaydilar. (5.1-rasm) 
Agrar soha korxonalari foydaning asosiy qismini mahsulot va xizmatlarni sotishdan olishadi. 
Tahlil etish jarayonida mahsulotni sotishdan olinadigan foydaning o’zgarishi o’rganiladi, hamda 
uning o’zgarish omillari aniqlanadi. 
Mahsulotni sotish hajmi foyda miqdoriga ijobiy va salbiy ta’sir etishi mumkin. Rentabelli 
mahsulotni sotish hajmining oshirilishi foydaning ko’payishiga olib keladi. Agar mahsulot ziyon 
keltiruvchi bo’lsa, sotish hajmining oshishi bilan foyda kamayadi. 
Tovar mahsuloti tarkibi foyda miqdoriga ham ijobiy ham salbiy ta’ sir etadi. Agar nisbatan 
rentabelli mahsulot turlari ulushi umumiy sotish hajmidan oshsa foyda miqdori ko’payadi. 
Aksincha, kam rentabelli mahsulot yoki ziyon keltiruvchi mahsulot ulushi oshsa foydaning 
umumiy miqdori kamayadi. Mahsulot tannarxi foydaga teskari proporsional: tannarxning 
tushishi foydaning oshishiga olib keladi va aksincha. 
Hisob-kitoblar har bir turdagi mahsulot bo’yicha amalga oshirilgandan so’ng, korxonada 
qaysi mahsulot turini ishlab chiqarish nisbatan daromadliligi, rentabellik darajasi qanday 
o’zgarganligi va bunga qaysi omillarning ta’siri bo’lganligini aniqlash mumkin. 

---

Xo’jalikrentabelligining tahlili. Rentabellik nisbiy ko’rsatkich bo’lib, biznesning 
daromadlilik daraj asini bildiradi. Bu ko’rsatkichni korxona faoliyatini baholash va 
investisiyaviy siyosatni yuritish, hamda baho belgilashda asosiy mezon sifatida ishlatishadi.
Xo’jalikni rentabelligini aniqlash yalpi mahsulot, yalpi va sof daromad kabi omillar bilan 
bog’liq. Yalpi mahsulot-bu xo’jalikda yetishtirilgan barcha mahsulotning yig’indisi. Agar yalpi 
mahsulotdan sarflangan ishlab chiqarish mablag’lari (material-pul xarajatlari) chiqarib tashlansa, 
u holda yalpi daromad hosil bo’ladi. Yalpi daromad o’z navbatida sof daromad va mehnat haqiga 
bo’linadi. Binobarin, yalpi daromadning mehnat haqi fondi chiqa-rilib yuborilgandan keyin 
qolgan qismi sof daromad hisoblanadi. Sof daromad mahsulotni realizasiya qilishdan kelgan 
summadan uni yetishtirishga sarflangan xarajatlar chiqarib yuborilgandan keyin qolgan qismiga 
tengdir. 
Xo’jalikning rentabelligi, dastavval, mahsulotni realizasiya qilishdan olingan sof daromad 
(foyda) bilan xarakterlanadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining bahosi barqaror darajada bo’lsa, 
tannarx kamayadi, mahsulot yetishtirish va realizasiya qilish hajmi ko’payadi, uning sifati 
yaxshilanadi. Bularning hammasi rentabellikni oshirishga imkon beradi. 
Alohida olingan mahsulotning, tarmoqning yoki butun bir korxonaning iqtisodiy 
samaradorligini, olingan foyda orqali aniqlash to’liq natij a bermaydi. Buning uchun olingan 
foydani hosil qilish maqsadida uning qiymatini sarflangan xarajat bilan taqqoslash kerak. Bunda 
rentabellik darajasi I ko’rsatkichidan foydalaniladi. U foydani material va mehnat xarajatlari 
(mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq) qiymatlari nisbatining foizdagi darajasini 
ko’rsatadi. 
Rentabellik darajasining har bir foizi sarflangan bir so’mlik ishlab chiqarish xarajati hisobiga 
olingan foydani bildiradi, ya’ni agarda donchilik xo’jaligining rentabellik darajasi 73 foizni 
tashkil 
qilsa, bu har bir so’mlik moddiy va mehnat xarajati hisobiga, ularni qoplagandan so’ng 73 so’m 
foyda ko’rganini bildiradi.