2-Ma’ruza. Borliq- falsafaning fundamental kategoriyasi. Olamning universal aloqalari va rivojlanish. Falsafaning qonunlari va kategoriyalari Bilish nazariyasi: asosiy muammolari va yo’nalishlari Reja

Bilish nazariyasining predmeti. Gnoseologiyaning mohiyati va mazmuni. «Gnoseologiya» - sof falsafiy kategoriya. Uning nomi yunoncha gnosis – bilim, ilm va logos – ta’limot, fan so’zlaridan kelib chiqqan. So’zma-so’z ma’nosi - «bilish haqidagi ta’limot (fan)», «ong haqidagi ta’limot (fan)». Falsafiy adabiyotlarda, shu jumladan falsafiy qomuslar va lug’atlarda «gnoseologiya» atamasi «bilish nazariyasi» deb tarjima qilingan. SHu bilan bir qatorda, ayni shu mazmunni ifodalash uchun falsafiy adabiyotlarda «epistemologiya» so’zi ham qo’llaniladi.

SHuni ta’kidlash lozimki, gnoseologiyaga tatbiqan bilish nazariyasi va epistemologiya nomlarining qo’llanilishini o’rinli deb bo’lmaydi. Zotan, «episteme» so’zi «pistis» - e’tiqod so’zi bilan uzviy bog’liq. Biroq, biz biladigan (gnosio) va biz ishonadigan (pistio), mavjudligiga e’tiroz bildirmaydigan narsalar – falsafiy va ilmiy bilimlarning hozirgi darajasida mazmunan har xil tushunchalardir. SHu bois G’arbiy Evropa falsafasida epistemologiyaning mazmuni ikki xil, ba’zan esa – uch xil talqin qilinadi.

Umuman olganda, hozirgi zamon falsafasida gnoseologiya bilish jarayonining umumiy, aniqroq aytganda – falsafiy mohiyati hamda umumiy muammolariga e’tiborni qaratadi. Epistemologiya esa, bizning muayyan narsalar haqidagi bilimlarimiz va (yoki) e’tiqodlarimizning ishonchlilik darajasini o’rganadi.

Gnoseologiya yoki bilish nazariyasi falsafiy bilimlar (falsafa fani) bo’limi bo’lib, unda

1)insonning dunyoni bilish imkoniyati;

2) insonning o’zlikni anglash jarayoni;

3)bilishning bilmaslikdan bilim sari yuksalishi,

4)bilimlar tabiati va ularning mazkur bilimlarda aks etuvchi narsalar bilan o’zaro nisbati o’rganiladi.

SHunday qilib, umuman olganda, gnoseologiya ong, bilish, bilimni o’rganish bilan shug’ullanadi.

Gnoseologiyaning asosiy muammosi bizning barcha bilimlarimiz tajribada sinalganmi? degan «oddiy» masalani echishdan iborat: Bu savolga javob izlash va masalaning echimini topishda gnoseologiyada ikki muxolif an’ana: bilimlarimiz tajribada sinalganini qayd etuvchi empirizm va buni inkor etuvchi ratsionalizm to’qnashadi.

Ratsionalizm (ratsionalistlar) insonda tug’ma g’oyalar, adolat, insoniylik, uyg’unlik g’oyalari va tajribadan olinishi mumkin bo’lmagan boshqa g’oyalar mavjudligidan kelib chiqadi. Zotan, tajriba to’la adolat, yalpi insoniylik mavjud emasligini, bizni qurshagan dunyoda uyg’unlik ustidan xaos hukm surishini ko’rsatadi. Bunda ayrim ashaddiy ratsionalistlar (masalan, Platon, Avgustin va ularning hamfikrlari) ko’rsatib o’tganidek g’oyalar inson aqliga xos tug’ma g’oyalar bo’lib, ularni inson faqat o’z aqlidan olishini qayd etadilar; boshqa, mo’‘tadil ratsionalistlar (masalan, Leybnits, Volf, Baumgarten) esa, g’oyalar aqlga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lsa-da, biroq ular faqat aqlda tafakkur va falsafiy mushohada yuritish jarayonida tug’ilishini ta’kidlaydilar.

Empirizm (empiristlar, F. Bekon, J. Lokk, T. Gobbs, D. YUm, L. Feyerbax), aksincha, inson, insoniyat shaxsiy yoki ijtimoiy tajribaga ega bo’lgunga qadar biron-bir g’oya mavjud bo’lishini inkor etadilar. Ular barcha g’oyalar inson ongi zamirida yo shaxsiy tajriba, yo boshqalar tajribasi, butun insoniyat tajribasini umumlashtirish orqali tug’ilishini qayd etadilar va bu tezisni isbotlashga harakat qiladilar. Ularning fikriga ko’ra, tajriba inson ongida uning sezgilari va o’zini qurshagan dunyoni idrok etishi orqali aks etadi. Falsafada idrok etishni persepsiya (lotincha «perception» - idrok etish) deb atash odat tusini olgan. Persepsiya o’zini qurshagan dunyodagi narsalar va hodisalarni sezgilar orqali idrok etishga aytiladi, appersepsiya borliqni aql bilan anglash, bilish, ularni g’oyalarda ifodalashdir.

Gnoseologiya inson bilimining chegaralari to’g’risidagi masalani echishni ham o’z ichiga oladi. Ko’pgina empiriklar (masalan, David YUm, Dyubua Raymond, agnostiklar) va ratsionalistlar (masalan, Kant va uning hamfikrlari) inson nafaqat umumiy narsa va hodisalarni, balki muayyan, konkret narsalarni ham bilishi mumkin emas, degan fikrga qo’shiladilar. Ayrim narsalar, hodisalar va konsepsiyalar borki, ular persepsiyamizning chegaralariga ham, tafakkurimiz, refleksiyamiz (lotincha «reflexes» - orqaga qaytish) doirasiga ham sig’maydi. Masalan, Kant Koinot ibtidosi yoki ibtidosizligi, Xudoning borligi yoki yo’qligi, jonning boqiyligi yoki foniyligi, axloqning sababiyligi yoki sababsizligi aqlning bilish chegaralariga sig’maydigan, oqilona o’rganib bo’lmaydigan transsendental (lotincha «transcendentalism» - chegaraga sig’maydigan) masalalardir, deb hisoblagan. XX asr pozitivistlari, empirizm g’oyalarini himoya qilgan yirik olimlar: Moris SHlik, Rudolf Karnap kabilar Kantning transsendental muammolarini mantiqsiz deb e’lon qildilar.