2-Mavzu: Borliq falsafasi (Ontologiya) Reja: Borliq tushunchasi va uning turlari

Ijtimoiy vaqt ham o`ziga xos xususiyatga ega bo`lib, u, biologik va planetar-kosmik vaqtdan farqli o`laroq, notekis oqadi. Insoniyat shakllanish jarayonining dastlabki bosqichida boshlangan ijtimoiy vaqt keyingi davrlarda deyarli o`zgarishsiz kechdi va fan-texnika taraqqiyotining ilk alomatlari paydo bo`lishi bilan, XVII-XVIII asrlardan e’tiboran jadalroq sur’at kasb eta boshladi. XX asrda yuz bergan fan-texnika inqilobi ijtimoiy makonni keng qamrab oldi va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning rivojlanishiga alohida tus berib, vaqt harakatini misli ko`rilmagan darajada jadallashtirdi. yer kurrasi «kichrayib», insoniyat uchun tor bo`lib qoldi, uning bir chetidan narigi chetiga o`tish endilikda soatlar bilan (Oy, Mars, Venera va boshqa kosmik jismlarga uchish tezligi va vaqtini hisobga olmaganda) o`lchanmoqdaki, XX asrda buni hatto tasavvur qilish ham mumkin emas edi.
Ijtimoiy vaqtda muayyan odamlar, ijtimoiy jamoalar, ayrim hamjamiyatlar, millatlar, davlatlar va pirovard natijada butun insoniyat borlig`ining vaqt ko`rsatkichlarini farqlab, ijtimoiy vaqt strukturasining murakkabligi to`g`risida ham so`z yuritish mumkin. Ulardan har birining yashash vaqti va sur’ati har xil bo`lib, o`z xususiyatiga ega. Aslini olganda, turli mamlakatlar va xalqlar jamuljam holda butun insoniyatni ifoda etsa-da, amalda turli tarixiy davrlarda: kimdir o`tmishda, kimdir hozirgi davrda, kimdir esa kelajakda yashaydi. Bunga, xususan, amerikalik taniqli futurolog E.Toffler e’tiborni qaratadi. Uning fikricha, «er aholisining 70% o`tmishda (turli o`tmishda), 25% - hozirgi davrda, 3% - kelajakda yashaydi, qolganlar esa marginallar bo`lib, ular har qanday vaqtdan tashqaridadir»¹⁵.
Hozir «Ijtimoiy vaqt mavjudmi» degan masala bahsli emas. Muammo uning mazmunida qanday ustuvorliklar va konstantalar mavjudligida. Ijtimoiy vaqt individ vaqti va avlod vaqtiga bo`linadi. U kishilik jamiyatining o`zgaruvchan informatsion sig`imiga bog`liq. Falsafiy adabiyotlarda vaqt jarayonlariga makon xossalarining kirishi, ya’ni ijtimoiy vaqt uzunligi – hayot tsikllari bosqichlarining ketma-ketligi sifatida, kengligi – faoliyat turlarining miqdoriy rang-barangligi sifatida, chuqurligi – individning o`zi ishtirok etayotgan faoliyat turlaridagi faollik darajasi sifatida ko`rsatilishi bilan bog`liq fikrlarga ham duch kelish mumkin. Makon va vaqt aloqasi hamma joyda har xil bo`lgan «mahalliy vaqt» tushunchasida yorqin namoyon bo`ladi.
Bularning hammasi makon, vaqt va materiya jarayonlari o`zaro bog`liq ekanligini yana bir karra tasdiqlaydi. Nazariy jihatdan esa, makon va vaqt munosabatlarining relyatsion va dinamik kontseptsiyalari rivojlanishining ahamiyatini yanada oshiradi, bu borada tadqiqotlar olib borish zaruratini namoyon qiladi.

4.