2 Nİzami GƏNCƏVİ

RUM VƏ ÇİN NƏQQAŞLARININ 

YARIŞI 

Saqi, can bəsləyən bir mey ver mana, 

Bir mey ki, can kimi gərəkdir cana. 

Solmuş çiçəyimə təravət versin, 

Soyumuş qanıma hərarət versin. 

Çiçəkli bahartək bir gülşən gündə. 

Ruzgardan seçilmiş gözəl, şən gündə

Şaha Çin xaqanı gəlmişdi qonaq, 

                                                                                                            

305

İki parlaq günəş bir oturaraq, 

Zəncidən, Yunandan, Çindən, Irandan 

Qonaqlar səf çəkmiş hər iki yandan. 

Məclisin üz-gözü mey ilə şəndi, 

Dünyanın çöhrəsi tozsuz gülşəndi. 

Içki şənliyində gövhərdən dalğa. 

Cöyləyən dodaqdan axır qulağa. 

Iş bilən kəslərdən açıldı söhbət: 

Dünyada bilikcə kim tapmış şöhrət? 

Dəyərli şey çıxar hansı torpaqdan? 

Sənətcə dünyada kim almış ad-san? 

Birisi söylədi: "Cadu və hiylə

Hindlidən baş verir, baxsan diqqətlə." 

O biri söylədi: "Bəxti yatanlar 

Hər sayaq cadunu Babildən alar." 

Başqası söylədi: "Verir ən şaqraq 

Xanəndə Xorasan, çalğıçı Iraq." 

Birisi söylədi: "Yüksəkdir, əlbət, 

Ərəbin dilində olan fəsahət." 

Birisi dedi: "Rum nəqqaşı, əlbət, 

Dünyada qazanmış böyük bir şöhrət." 

O biri söylədi: "Görmədin, nədir, 

Çin naxşı dillərdə bir əfsanədir." 

Deyişmə coşdurdu Rum ilə Çini, 

Yenməyə başladı biri-birini. 

Hər biri fikrini isbat edərək 

Naxış pərgarından göstərdi örnək. 

Deyişmə sonunda verildi qərar, 

Iki qaş tağıtək bir tağ qursunlar! 

Bu tağa hər iki qaş arasından 

Bir örtü çəkilsin müəyyən zaman. 

Rumlu bir guşədə sən ətə dursun, 

Çinli bir bucaqda naxışlar vursun. 

Müəyyən saatlar gəlməmiş başa 

Baxmasın heç biri digər naxışa, 

Yalnız bu iş sona vardığı zaman  

Qalxsın bu asılı pərdə ortadan. 

                                                                                                            

306

Görsünlər bu iki incə naxışdan 

Hansıdır ən təzə, incəlik saçan! 

Ustalar oturdu bir nəqqaş kimi, 

Iki tağ altında iki qaş kimi. 

Axıra yetincə müəyyən zaman 

Örtüyü çəkdilər iki naxışdan. 

Hər iki "Ərъəng"in birdi peykəri, 

Vurduğu naxışı, rəngin, zivəri. 

Onlara baxınca heyrətlə qaldı, 

Hər iki surətdən bir ibrət aldı. 

Nə sayaq çəkmişlər iki peykəri, 

Surətcə birindən seçilməz biri, 

Oturdu şah iki tağ arasına, 

Heyrətlə bir ona baxdı, bir buna. 

Seçmədi onları biri-birindən, 

Tutmadı bir xəbər gizli sirindən. 

Nə qədər diqqətlə eylədi nəzər, 

Işin iç-üzündən tutmadı xəbər. 

Arada incə bir fərq vardı: biri 

Surəti göstərir, alır o biri. 

Bəlinas baxdıqda iki surətə

Əsrarlı sənətdən düşdü heyrətə. 

Çalışdı, ortaya çıxsın həqiqət, 

Naxışdan keçirdi ələ bir hikmət. 

Əmr etdi, durmadan əsrar öyrənən 

Ortaya bir pərdə çəksin yenidən. 

Elə ki, ortadan asıldı pərdə 

Biri zövqə daldı, o biri dərdə. 

Rumlunun lövhəsi parladı yenə, 

Pas düşdü çinlinin saf güzgüsünə. 

Naxışsız qalınca çinlinin tağı, 

Padşahın gül kimi açdı yanağı, 

Pərdəni aradan bir də çəkdilər, 

Göründü hər iki tağda bir peykər. 

Bildi ki, o parlaq naxışlı tağa 

Hər naxış əks edir başdan ayağa. 

Yan-yana işlərkən iki sənətkar 

                                                                                                            

307

Arada pərdədən çəkmişdi hasar. 

Rumlu bir lövhəni çəkirmiş gözəl, 

Çinli də lövhəyə verirmiş siqəl. 

Parlarkən çinlinin vurduğu naxış

Rumlunun şəklindən əksi alırmış. 

Yarışın sonunda qərar verdilər: 

Hər iki sənətkar göstərmiş hünər. 

Rumluya çatmaz bu, naxış tökməkdə, 

Çinli də üstündür siqəl çəkməkdə. 

Eşitdim, olmaqçın Çinə peyğəmbər, 

Reydən Çinə getdi Mani surətgər. 

Elə ki, bu xəbər yayıldı Çinə, 

Axdılar o gələn yolun səmtinə. 

Yolunda axar su hovzuna bənzər, 

Işıqlı büllurdan hovuz çəkdilər. 

Rəssamın fırçası vurdu yaraşıq, 

Üstündən dalğalar oynadı sıx-sıx. 

Hərəkət verirdi sanki ruzigar, 

Sahili öpürdü coşğun dalğalar. 

Hovuz ətrafına naxışlar vuran 

Çəkdi çay yanında bitən otlardai. 

Mani çox uzaq bir eldən gəlirkən 

Yolçunu susuzluq salmışdı əldən. 

O hovzu görüncə səbirsiz qaçdı, 

Boş, quru kuzənin ağzını açdı. 

Doldurmaq fikrilə vurdu daş hövzə, 

Əlində qırıldı o saxsı kuzə! 

Bildi ki, çinlilər bu yolda aşkar 

Hovuzla ona bir quyu qazmışlar. 

Çıxardı naxışlar açan bir qələm, 

Aldadan hovuza vurdu bir rəqəm. 

Baş əyən qələmlə əl işlədərək 

Çəkdi hovuz üstə ölü bir köpək. 

Cəmdəyə hər yandan daraşmış qurdlar, 

Görüncə susuzun ürəyi çatlar. 

Hovuza susuzlar edərkən axın, 

                                                                                                            

308

Ölü it görüncə getməsin yaxın. 

Sürətlə yayıldı Çinə bu xəbər, 

"Uzaqlaş" naxşını vurdu surətgər. 

Gördülər mahirdir, onda sehr var, 

Maniyə, "Ərъəng"ə sığındı onlar. 

Bax, yenə səyirtdim ikinci kərə, 

Çəkdim söz başını baxın nə yerə! 

Neçə gün bir yerdə İskəndər, xaqan 

Zövq aldı qədəhdən, meydən, çalğıdan. 

Get-gedə məhəbbət artırdı, gerçək, 

Onu da, bunu da öyürdü fələk. 

Bir gün şah söylədi ona: "Ruzigar 

Bir əngəl açmasa, səfər fikrim var. 

Iradəm dönməkdir yenə yurduma, 

Mən Çindən tərpənmək istərəm Ruma." 

Ona hörmət ilə söylədi xaqan: 

"Sənindir bu dünya, sənindir dövran! 

Hər yerə üz qoysan bu taleyinlə, 

Ayaq basdığın yer hər kəsə qiblə. 

Atını hər yerə çapsa hökmüran 

Borcumuz qulluqdur ona hər zaman." 

Çox heyrət etdi şah bu ayıqlığa. 

Ondakı vəfaya və sayıqlığa, 

İskəndər məclisi xaqana hər an 

Işıqlı göründü günəşdən, aydan. 

Ürəklə xidmətə başladı xaqan. 

Şahın xidmətində durdu hər zaman. 

Şah üçün dəyərli bəxşiş gətirdi, 

Bununla başını aya yetirdi. 

Hörmətlə tutduqca onu hökmüran. 

Dostluğu daha da artırdı xaqan. 

Hər kəsə padişah böyüklük versə, 

Dikbaş olmamalı elə bir kimsə. 

Hər zaman kiçiklik yoluyla getsin. 

Özündən ucaya alçaqlıq etsin, 

Neysandan nə şərəf almışsa sədəf, 

Çinə də şah verdi elə bir şərəf

233

. 

                                                                                                            

309

Bağdadda və Rumda nəfis görünən, 

Hər çeşid qiymətli o geyimlərdən, 

Verdi Çin şahına elə bir dəsgah. 

Onu görməmişdi heç bir padişah. 

Şahanə bəxşişlər doyurdu Çini, 

Çinlinin alnından açıldı çini. 

Qalmadı o böyük Çində bir nəfər 

Geyməsin xəz, atlaz, zərif geyimlər. 

Etdi İskəndərin gördüyü bu iş 

O dargözlülərin qaşını geniş. 

Şahın kip qaşıtək dostluq bərkişdi, 

İskəndər başına hamı and içdi. 

XAQANIN İSKƏNDƏRİ QONAQ 

ETMƏSİ 

Gəl məni azad et, saqi, "yox demə! 

Qədəhdən göz yaşı tök ətəyimə. 

Bir mey ver ki, olsun saf şirə kimi. 

Yusun hər çirkabdan bu ətəyimi. 

Çapqınlıq etmə, ey Çin üzlü gözəl. 

Bir saat qaşına çin gətirmə, gəl! 

Qeydimə qal mənim, qəlbimi şad et, 

Qüssədən bir günlük məni azad et! 

Xaqanın gəliri keçsə də ələ. 

Sel kimi axıtma, yağıştək xərclə. 

Malından bir az ye, bir az ver, ancaq 

Başqalar üçün də azacıq burax. 

Yemə var-yoxunu, çox yaşayarsan, 

Yoxsulluq yamandır qocalan zaman. 

Xərclə, ye, bərk tutma köhnə dünyanı, 

Xəsislik, ac qalmaq məhv edər canı. 

Dağıtma əlində var isə sərvət. 

Bihudə yeməkdən çəkərsən zəhmət. 

Xərclərkən ölçüdən gəl götürmə əl. 

                                                                                                            

310

Nə artıq nə əskik - ortadır gözəl, 

Sapım yoğun olsa incə iynədən. 

Çox iynə gözünü kor edəcəksən. 

Yazdığım tarixin nəqqaşı yenə 

Bu naxşı vurmuşdur Çin ipəyinə: 

Hər yerdə səs çıxdı: böyük İskəndər 

Çin ətəklərinə səpdi dürr, gövhər. 

Bu idi xaqanın fikri, həvəsi, 

Versin İskəndərə ayaq kirəsi. 

Açsın bir şahanə ziyafət ona, 

Zər töksün atının ayaqlarına. 

Özünün adına, sanına görə. 

Şahınə hədiyyə çəksin hüzurə. 

Şahın bəxti kimi olduqca parlaq, 

Bir gözəl gün seçdi, qurdu təmtaraq. 

Bir məclis bəzədi cənnətdən də şən. 

Şirəni axıtdı aslan dişindən. 

Meyvədən, meydən, həm balıqdan, quşdan 

Elə bir qonaqlıq düzəltdi xaqan, 

Dünyada nə qədər gözəl nemət var, 

Basmışdı bağrına qızıl xonçalar. 

Çin xuruşlarından başqa, al-əlvan. 

Mislini cənnətdə görməmiş bağban. 

Ləzzətli halvalar hazır olmuşdu, 

Içi qənd, badamla doldurulmuşdu. 

Elə qablar vardı, gəzib arayan 

Dünyada birini tapmazdı ondan. 

O qədər cavahir gəlmiş ortaya 

Ki, sərraf bir ilə almazdı saya. 

Həşəmətli şahın ziyafətinə 

Sərf oldu böyük bir dolu xəzinə. 

Türk şahı xaslarla yola çıxaraq, 

Getdi İskəndəri çağırsın qonaq, 

Torpağı öpdülər ayinə görə, 

Dəydi yer öpməkdən başı göylərə. 

Söylədi: "Bu uca bəxtin, ey sərvər! 

                                                                                                            

311

Taxtımın başına yol tapsa əgər, 

Tacıyla taxtını əziz edərdi, 

Məni bu şərəflə çox böyüdərdi." 

Səmimi dəvəti şah qəbul etdi, 

Xaqana şərəfli hörmətçün getdi. 

Ordu, şah birlikdə haman dəvətə 

Baş əyib atlandı o ziyafətə. 

Xəzinə ağzından açıldı yerlər, 

"Yol açın!" səsindən titrədi göylər. 

İskəndər çatınca süfrə boyuna, 

Elə bil çatdı Xızr həyat suyuna. 

Qızıl bir taxt gördü, günəşdi, gerçək. 

Onda dürr çeşməsi dəniz suyutək. 

Qızıl taxt üstündə oturdu şən-şən 

Əlində bir turunc kafur, ənbərdən. 

Sağ əldə dünyanı yoxlayan fəğfur

234

, 

Xidmətə baş əymiş, hüzurda durur. 

Şah onu çağırdı, hörmətdir deyə, 

Oturtdu şah kimi qızıl kürsüyə, 

Başqa tacidarlar hörmətə görə

İskəndər yanında diz çökdü yerə. 

Xaqan əmr eylədi: "Yeməklər gəlsin, 

Qızıl xonçalarda xörəklər gəlsin!" 

Hər yandan töküldü şahanə yarpaq, 

Meynə yarpağıtək tökdü hər budaq

235

. 

Fərxarə bənzəyən istək evindən 

Tez hazır olurdu hər istənilən

236

. 

Elə bil cənnətdir, arayan kimsə

Xonçada tapırdı hər nə istəsə. 

Iştahla yedilər o xuruşlardan, 

Hücumla şəraba açdılar meydan, 

Qırmızı şərablar verdi qol-qanad, 

Qırmızı rənglərdən qurdular büsat. 

Çalmağa oturdu, bütün dünyadan 

Seçilmiş ən məşhur oxuyan, çalan. 

Ən incə oxucu səslər ucalır, 

Ozanlar rəsmiylə oxuyur, çalır. 

                                                                                                            

312

Çalanlar başladı süğdi nəğməsi, 

Göylərə ucaldı sazların səsi. 

Vardı pəhləvicə o qədər çalan 

Nəğməyə yenilik verirdi hər an. 

Rəqs edən kəşmirli gözəllər durur, 

Oynarkən yel kimi mayallaq vurur. 

Elə çalğıçılar gəlmiş Yunandan, 

Ağlını itirir eşidən insan. 

Rum və Çin xidmətə bel bağlayaraq, 

Bəzədi Rumdan və Çindən bir bayraq. 

Xəzinə ağzını açınca xaqan, 

Qarun xəznəsində yer oldu pünhan

237

. 

Əvvəlcə saçdı çox cavahir, gövhər, 

Daş-qaşa tutulmuş gözəl geyimlər. 

Büllurdan büsatı günəşdən parlaq, 

Incəlikdə sudan təmiz və yumşaq. 

Çin ipəklərindən bir neçə xalvar, 

Müşk ilə, ənbərlə dolu bir ambar. 

Kafurlu təbəqdən ətr almış hər yan, 

Quru ud artıqdı təzə kafurdan, 

Çaçi kamanlarla çini ipəklər, 

Bir neçə qılınc da ona bərabər. 

Bir ilxı yorğa at, görkəmli, oynaq, 

Yel kimi yeriyən, gövdəsi parlaq, 

Göylərdə durnanı, sarı ovlayan 

Laçınla qızıl quş, böyük bir karvan. 

Qırx fil öz taxtıyla, uca, qüvvətli, 

Sümükləri möhkəm, vücudu ətli. 

Bir dəstə qara qul - cəbhələr yenən, 

Ayüzlü kənizlər - ölü dirildən. 

Çəkdi bu şeyləri şah hüzurinə, 

Bunlardan başqa çox şey verdi yenə. 

yenidən başqa bir xəzinə açdı, 

Ondan da dəyərli bəxşişlər saçdı. 

Verdi o, quyruğu qara bir köhlən. 

Səhər küləyindən iti yeriyən. 

Yürüyən. şahanə bir təxti-rəvan. 

                                                                                                            

313

Üstündə tərpənməz əsla oturan, 

Qaçmaqda ceyrandan iti, həm oynaq, 

Atəşdən qızğındı, sudan da yumşaq, 

Çölün quşlarından çox yüngül uçan, 

Dənizdə balıqdan iti oynayan, 

Qaçarkən qorxunc div sanırdı görən, 

Elə bil doğulmuş divlər nəslindən, 

Qalmaz tərpənişdə göylərdən geri, 

Olmaz dan yeri də bu meydan əri. 

Meydanda elə bir cövlanı vardı, 

Xəyalı o yarı yolda qoyardı. 

"Fərəsi" "Rüx" ilə ayaqdan salır, 

"Fərəs"lə "Fili" də cəbhədən alır

238

. 

Bir qorxu saçardı onun sürəti, 

Yerişi ən incə xəyaldan iti. 

Qorxmazdı səməndər kimi atəşdən, 

Səməndər demirəm, İskəndər çəkən. 

Bir ovçu quş verdi fitnəylə dolu, 

Röyalı gecədən daha qorxulu. 

Çərx kimi dolanır açarkən şəhbal, 

Gəzişi cənubdu, çıxışı şimal

239

. 

Polad yay keçirmiş tunc dırnaqlara, 

Əzmindən qartallar geyinmiş qara. 

Boynunda çox qan var, hər quşa- yağı, 

O qartal ovlayan yaylı caynağı

Görüncə simürğün bağrı sızıldar. 

Çöllərdə kərgədan edərdi şikar, 

Acıqlı, qaniçən, qorxu bilməyən. 

Haqq onu yaratmış zülümdən, kindən, 

Toğruldur quşların şahı bu Toğan, 

O da Toğrul kimi ölkəyə sultan. 

Qaragöz bir kəniz ənbər qoxulu, 

Gülüzlü, dodağı şəkərlə dolu. 

Cənnətdə bəzənmiş bir sənəmdir bu, 

Edər o fitnəni könül arizu. 

Yürüyən bir aydır o sərv ağacı, 

Müşkin bir kəmənddir cüt qara saçı. 

                                                                                                            

314

Su kimi lətifdir o çənə, buxaq, 

Atəşdə suyu kim görmüş baş-ayaq? 

Üzü bənövşəyə qızıl gül atır, 

Gül üzdə bənövşə keşikçi yatır

241

. 

Uca sərv möhtacdır onun boyuna. 

Şəkər bir bəndədir, bal dostdur ona. 

Müşk onun zülfünə bağlamış kəmər, 

Zülfü də günəşə köləlik edər. 

Bir şəkərparədir, şirin söhbətdir, 

Dodağı şəkərçin bir fəlakətdir. 

Arxası sincabdır, bədəni büllur. 

Incə barmaqları xəz quyruğudur. 

Ağ, lətif çənəsi gümüşdən nişan, 

Ona bir tuğ asmış gül buxağından. 

Çənəyə, buxağa vermiş yaraşıq, 

Günəşdən top qapmış, aydansa işıq. 

Qəmzədən ox çəkmiş, qaşından kaman, 

Bu ox, bu kamanla ovlamış yüz can. 

Boğazı o qədər ağ, lətifdir ki, 

Içərkən görünür şərabın rəngi. 

Dünyada sağ olsun elə bir dayə, 

Bir gözəl bəsləmiş tən edir aya. 

Dar gözü kimsəyə salmaz bir nəzər, 

Ağzı dar gözündən daha dar, dilbər. 

Elə bil ağız yox, yaranmış yoxdan, 

Ona "Taysız gözəl" demiş ad qoyan. 

Dəyərli töhfələr təqdim eləyən 

Fəxr ilə öyməyə başladı şən-şən: 

"Budur at, ovçu quş və gözəl kəniz, 

Əzizdir, bunları sən də tut əziz. 

Nə kimsə belə at minmişdir hələ, 

Nə belə bir quşu keçirmiş ələ. 

Deməyə nə hacət, bir zaman gələr, 

Hər biri göstərər böyük bir hünər. 

Gülüzlü kənizdir belə bir gözəl, 

Gözəllikdə yoxdur özünə bədəl. 

Anadangəlmədir onda üç xislət, 

                                                                                                            

315

Onun dördüncüsü tapılmaz, əlbət, 

Birinci, gözəldir, bərabəri yox, 

Can alır, cənnətdə belə pəri yox. 

Ikinci, güclüdür, həm də döyüşkən! 

Qaçmaz döyüş günü mərd kişilərdən. 

Üçüncü, yox səsdə ona bir bədəl, 

Şən, şaqraq nəğməsi Zöhrədən gözəl. 

Gözəl səs dalınca pəstdən, ucadan, 

Nəğməsindən yatar həm quş, həm ilan". 

İskəndər bəyəndi, haqq verdi ona, 

Xoş səsi, gül üzü gəldi xoşuna. 

Qadında mərdliyə vermədi qiymət, 

Bu işdə azacıq düşündü, əlbət. 

Tikanlar bərk olur, çiçəklər incə, 

Qadında igidlik az olur məncə. 

Vücudu geyinsə kəskin poladı, 

Mərdlikdə payı yox, qadındır adı. 

Çaxmaq daşı olsa suda balıqlar, 

Dənizdə nəhəngə olacaq şikar. 

Yararmı kağızdan qayrılsın qalxan, 

Atılsın dənizə, suya sonradan. 

Padşahı bu fikir etmədi təmin, 

Qadını mərdlikdə görmədi mətin. 

Özünə qul etdi qəbul etməklə, 

Sonradan adını unutdu belə. 

Gözəl bəxşişləri alaraq ondan 

Yatağa çəkildi İskəndər xaqan. 

Məşriqin tovuzu o səhər erkən 

Başını ucaltdı firuzə göydən, 

Yenidən qədəhi padişah aldı, 

Yenidən dərgaha çalğı səs saldı. 

Iki gün işrətlə baxdı keyfinə, 

Yerişə başladı yel atı yenə. 

Qayıtmaq üçün şah verincə qərar, 

Dolanışı kəskin, iti ruzigar, 

Xaqanın verdiyi türküzlü kəniz 

                                                                                                            

316

Padşahın yanında olmadı əziz. 

Nədənsə xoşuna gəlmədi bu qız, 

Kölgətək pərdədə buraxdı yalqız. 

Parladı günəştək o toxtamış ay, 

Gözündən gül üzə axıtdı bir çay. 

Kənizlər evində şam kimi söndü, 

Bir quyu içində kölgəyə döndü. 

Çövkana pərəstiş edən bu dövran 

Ələ top keçirdi gecə oynundan. 

Şahlardan top qapan böyük hökmüran 

Cilovu çövkana buraxdı bir an. 

Qalxdı dağlar yaran gəmiyə birdən. 

Fil atın üstünə mindi filbədən. 

Ucaltdı bayrağı boyun çəkənlər, 

Qiyamət başladı, göründü məhşər. 

Ordunun olurdu eni bir ağac, 

Ceyranla dolmuşdu bütün çöl, yamac. 

Çindən Cəndə qədər hey başdan-başa 

Yer-göy bürünmüşdü ipək qumaşa. 

Ordunun sayına çatdı hökmüran, 

Var idi beş yüz min adlı pəhləvan. 

Qabaqda, arxada tovuzrəng türklər, 

Sağ, solda poladqol aslanlar gedər. 

Ordunun qəlbində durmuş hökmüdar. 

Sahildə dağ kimi dəmir külahlar. 

O dəmir külahlı ərlərdən başqa 

Qırx filə söykənmiş həm ön, həm arxa. 

Qarşıda ucalmış şahın sancağı, 

Min igid əlində tutmuş bayrağı. 

Xas qullar belində qızıldan kəmər, 

Ərinmiş saf qızıl çubuğa bənzər. 

Gözəl, gənc igidlər coşurdu seltək, 

Hər yandan çəkirdi minlərcə yedək. 

Yolun zəhmətini qat-qat azaldan 

Nədimlər bürümüş onu hər yandan. 

Şövkətlə tərpəndi Rum şəhriyarı, 

                                                                                                            

317

Yanınca gedirdi Çin hökmüdarı. 

Elə ki, yolları ölçdü bir qədər, 

Xaqana işarə etdi İskəndər. 

Durmayıb mülkünə qayıtsın yenə, 

Cilovu çevirsin türk ölkəsinə. 

Şah ilə görüşdü, ayrıldı xaqan, 

Üzünü islatdı kirpik suyundan. 

O dünya dolaşan atını sürdü, 

Qoşunla Ceyhuna doğru yürüdü. 

Elə ki, yetişdi o dərin çaya, 

Dincəlmək əmrini verdi orduya. 

O yerdə sevimli bir çəmən gördü, 

Enməkçin münasib bir məskən gördü. 

Kəndirlər çəkildi, çadır quruldu, 

Mərkəzin sütunu qüvvətə doldu. 

Gövhərlə işlənmiş o çadırlardan 

Ceyhunun sahili oldu gülüstan. 

Mavəraünnəhri görüncə guya, 

Bir şəhər demirəm, gördü bir dünya. 

Nə qədər var-dövlət almışdı Çindən 

Qaldığı yerlərdə dağıtdı şən-şən. 

Şənləndi o yerdə viranə yerlər, 

Yenidən saldırdı bir neçə şəhər. 

Səmərqənd ki, dünya sevinir ona, 

Deyirlər, İskəndər etmişdir bina. 

Rumda, Xorasanda yayıldı xəbər: 

Getdiyi yerlərdən döndü İskəndər. 

Padişah zəfərlə gəlmişdir deyə, 

Xalq çıxdı yollarda şənlik etməyə. 

Toy-bayram başlandı, ucaldı bayraq, 

Hər yerdə, hər evdə şənlik quraraq 

Varlılar səpdilər varı, dövləti, 

Göndərdi padşaha ayaq zəhməti. 

                                                                                                            

318

İSKƏNDƏRİN RUS QOŞUNUNUN 

HÜCUMUNDAN XƏBƏR TUTMASI 

Saqi, dur bu gecə mənə ver şərab, 

Bu başağrısına vacibdir gülab. 

Bir mey ver, suyu da eləsin huşyar. 

Verməsin başlara ağırlıq, xumar. 

Xoş gəlir dünyanı ölçən ərlərə

Calasın səfəri başqa səfərə. 

Görsün hər ölkədə yeni bir adət, 

Olsun hər mənzildə azacıq rahət. 

Hər yeni geyimə bir nəzər salsın, 

Gördüyü şeylərdən bir sınaq alsın. 

Azacıq düşünsən, bir nüktə vardır: 

Hər kəs öz şəhrində bir şəhriyardır. 

Öz şəhrində olsan ən alçaq insan 

Yaxşıdır qürbətdə sultan olmaqdan. 

İskəndər hər yerdə qələbə çaldı, 

Lakin vətən eşqi qəlbini aldı. 

Hökmündə olsa da saysız vilayət, 

Əz doğma yurduna çəkərdi həsrət. 

O gecə qət etdi, səhər qalxaraq 

Atına küləkdən taxsın bir ayaq. 

Qəlbində söndürsün vətən odunu, 

Xorasan havası şənlətsin onu. 

Əcəm torpağına at salsın yenə, 

Oradan yol açsın Istəxr mülkünə. 

Dünyanın rəngi də uysun baxtına, 

Şöhrətlər qazansın uca taxtına. 

Keçsin Nuşafərin mülkündən bir də, 

Yaxşını, yamanı görsün o yerdə. 

Yeni don geydirsin köhnə işlərə, 

Önündə bir dünya diz çöksün yerə. 

Hər kəsə yenidən versin var, dövlət, 

Töhfələr paylasın, göstərsin şəfqət. 

Bəxşişlər ayırsın istəyənlərə, 

                                                                                                            

319

Yenidən yaşayış versin hər yerə. 

Gedərkən bunları düşünür dərin, 

Başqa cür düşünməz hökmüran, yəqin. 

Abxaz hökmüdarı olan Dəvalı

Ucalmış, padşaha yaxın olalı. 

İskəndər hökmünə bağlarkən kəmər 

Dünyaları ölçər, ölkələr gəzər, 

Padşahın yanına gəlincə, birdən 

Təbiltək inləyib qopardı şivən: 

"Padşahın, rusların zülmü çox dərin, 

Abxaz gərdəyindən qaçırır gəlin. 

O gözəl ölkədən gəlmiş bir tanış, 

Deyir: o var-yoxdan çöp də qalmamış. 

Alan, Ərk rusları edərək axın 

Yağmurtək ölkəyə etmişdir basqın. 

Dərbəndə, ətrafa fitnələr saçmış, 

Gəmiyə doluşub, dənizə qaçmış. 

Qədərsiz basqınlar etmişdir yenə, 

Yenidən yol vermiş o köhnə kinə. 

Qəflətən talamış hər yerdə nə var, 

Bir də yol tapmasın o şum ayaqlar. 

Deyirlər, qədərdən çox ölən varmış, 

Həm qırıb dağıtmış, həm də aparmış. 

Heç bir şey qalmamış dolu anbarda, 

Xəzinə boşalmış, yoxdur dinar da. 

Xəzinə geyimdən boşalmış, gerçək, 

Sandıqdan dür çalmış, taxtımdan ipək. 

Gördüyün o Bərdə olmuşdur viran, 

O zəngin şəhərdən qalmamış nişan. 

Gözəl Nüşabəni almışlar əsir, 

Işrət qədəhini qırmışlar bir-bir. 

Sarayda görmüşdün o qədər gəlin, 

Onlardan qalmamış heç bir nazənin. 

Vurmuş bir-birinə kəndi, şəhəri, 

Atəşdə yandırmış şən ölkələri. 

O qızğın döyüşdə məhv olsaydım mən 

Asudə olardım bu dirilikdən. 

Sənin xidmətində oldum bəxtiyar, 

                                                                                                            

320

Orada əsirdir gəlinlər, qızlar. 

Düşməndən intiqam almazsa padşah, 

Imdada yetişsin o böyük allah. 

Çox keçməz ki, ruslar girər hər yana, 

Dağ çəkər Rum ilə Ermənistana. 

Elə ki, keçirər ələ xəzinə, 

Durmayıb tələsik qaçarlar yenə. 

Şəhərlər alaraq, talar hər yanı, 

Bəlkə də tutarlar bütün dünyanı. 

Onlarda aslanla qurd ürəyi var, 

Qana mərd, süfrəyə aciz olurlar. 

Mərhəmət umulmaz düşməndən bir an, 

Yalnız surətindən görünər insan! 

Eşşəyin cəvahir olsa da yükü, 

Yenə də eşşəkdir, parıldar tükü. 

Madam ki, yol tapmış bunlar xəznəyə, 

Ziyanlıq verəcək bir çox ölkəyə. 

Zülümlə açacaq yeni qol-qanad, 

Karvanlar soyacaq, sönəcək həyat. 

Ölkəyə dərindən ziyan vuracaq, 

Ruma, Xorasana əl uzadacaq." 

Acıqlandı padşah bunu dinlərkən, 

Onun övladına olan sitəmdən. 

Nüşabə üçün də qəmləndi hədsiz. 

Çünki o ölkəni tuturdu əziz. 

Acıqlı başını dikdi köksünə, 

Başını kədərlə qaldırdı yenə. 

Dedi: "Ey Dəvalı, verirəm fərman, 

Qəlbimdə çırpındı canında olan. 

Vəğəni anlatdın, sən dur bir yana, 

Bu işi büsbütün gəl tapşır mana. 

Görərsən nə səhman verrəm işlərə, 

Kəməndim nə qədər baş tökər yerə. 

Alaram ağılı, huşu başlardan. 

Aslanlar qanına sallam həyəcan. 

Aslanla oynamaq deyildir asan, 

Itləri salaram kinli qürurdan. 

Qoymaram Bərtasdan, ruslardan nişan. 

                                                                                                            

321

Başları qurtarmaz ayaq altından. 

Ruslar, Misr olsa da, tökərəm Nilə, 

Şüuru azınca əzdirrəm filə. 

Taxtımı qaldırram dağından yüksək. 

Daşları dəhşətdən ərisin gərək. 

Nə əъdər qoyaram bu köhüllərdə, 

Nə də ot ki, dərman olsun bir dərdə

Ruslardan bu öcü almayıb getsəm. 

Feyləqusun oğlu deyiləm, itəm. 

Bərtasın qurdunu tora salmasam, 

Bərtas tülküsündən daha alçağam. 

Dövranın gərdişi verərsə imkan, 

Alaram öcümü kinli düşmandan. 

Qaytarar nə ki şey aparmış bizdən, 

Düşər ayağıma o qarət edən. 

Nüşabə qurtarar zəncir altından, 

Mən şəkər alaram qamışdan, inan! 

O gümüş, daşlarda gizlənsə belə, 

Xamırdan tük kimi çəkərəm çölə. 

Tədbirlə açılar bu çətin işlər, 

Ağacda zamanla açar çiçəklər 

Hər işdə tədbirdən əl götürməmək. 

Zamandan-zamana dolanır fələk, 

Bu yola varımdır ərzaq, hazırlıq. 

Murada çatınca dözərəm, artıq. 

Qocaman dağlardan dənizə qədər 

Üsullu-üsullu iş axıb gedər. 

Fikrim at sürməkdi əcəm mülkünə, 

O yerdə əylənmək istədim yenə. 

Indi ki, üz vermiş belə bir dastan. 

Taxtımdan ayrılmaq yaxşıdır bundan. 

Qoşunum əzm etdi tərpənsin, ancaq 

Bu yolda yəhərim taxtım olacaq. 

Düşməndən intiqam almayınca mən 

Qaçaram yatmaqdan, istirahətdən." 

Dəvalı o halı gördüyü zaman 

Azaldı qəlbində kinli həyəcan. 

Dodağı doldurdu yeri ənbərlə, 

                                                                                                            

322

Üz sürtdü, torpağı suvardı zərlə.