3-bob. Byudjet tuzilishi va byudjet tizimi
Yüklə 235,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Hududiy moliya
xorijiy mamlakatlar moliya tizimining ikkinchi bo‗g‗inidir. Bu federativ davlatlarda federatsiya a‘zolarining moliyasi va federatsiya a‘zolari hamda munitsipalitetlarga tegishli bo‗lgan mahalliy byudjetlar hamda korxonalar moliyasidan iborat. 92 Federatsiya a‘zolarining daromadlari to‗g‗risidagi masala har bir mamlakatda o‗ziga xos tarzda yechiladi. Masalan, AQSHda shtatlar byudjetlariga egri (bilvosita) soliqlar, eng avvalo, sotuvdan olinadigan soliqlar biriktirilgan bo‗lsa, GFRda asosiy to‗g‗ri (bevosita) soliqlar bo‗yicha tushumlar – aholidan olinadigan daromad solig‗i va korporatsiyalardan olinadigan foyda solig‗i 50/50 nisbatda federal byudjet va yerlarning byudjetlari o‗rtasida taqsimlanadi. Yetakchi xorijiy mamlakatlar moliya tizimining uchinchi bo‗g‗ini davlat krediti hisoblanadi. Bu bir tomondan davlat hamda ikkinchi tomondan yuridik va jismoniy shaxslar o‗rtasidagi kredit munosabatlaridan iborat bo‗lib, unga ko‗ra davlat va mahalliy boshqaruv organlari, asosan, qarzga mablag‗ oluvchilar sifatida maydonga chiqadi. Davlat zayomlari va mahalliy zayomlar odatda, byudjet defitsiti mavjud bo‗lsa, ya‘ni odatdagi daromadlar davlatning xarajatlarini qoplamagan holatlarda muomalaga chiqariladi. Mahalliy byudjetlarga ikkinchi darajali ahamiyat kasb etuvchi soliqlar (asosan, mulkiy soliqlar) biriktirilgan. Ijtimoiy maqsadlarga yo‗naltiriladigan mablag‗larning salmog‗i mahalliy byudjetlarda davlat byudjetiga nisbatan ancha yuqori. Bu byudjetlar ham doimiy ravishda defitsitli bo‗lib, ular davlat byudjetidan hukumat kafolati ostida subsidiya va kreditlar yo‗li bilan kerakli mablag‗larni oladi. Xorijiy mamlakatlar davlat moliyasining muhim bo‗g‗inlaridan yana biri maxsus nobyudjet fondlardir . Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda eng yirik maxsus nobyudjet fondlarning orasida milliy sug‗urta fondlari alohida o‗rin egallaydi. Bu fondlar korxona ishchilari va tadbirkorlarning sug‗urta badallari hamda davlat byudjetidan beriladigan dotatsiyalar hisobidan tashkil topadi. Milliy sug‗urta fondlarining mablag‗lari yoshi bo‗yicha, nogironlik va boquvchisini yo‗qotgan hollar bo‗yicha pensiyalarni to‗lashga, 93 vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‗qotgani, homiladorligi, ishsizligi va h.k. bo‗yicha nafaqalar berishga sarflanadi. Bunda mablag‗larning asosiy qismi yosh bo‗yicha pensiyalarni to‗lashga yo‗naltiriladi. Barcha rivojlangan xorijiy mamlakatlarda pensiyaning miqdori ish haqi va to‗langan sug‗urta badallarining miqdoriga nisbatan belgilanadi. Davlat korxonalari moliyasi xorijiy davlatlar moliya tizimining alohida bo‗g‗inlaridan biri hisoblanadi. Bu korxonalar G‗arbiy Yevropa mamlakatlarida II-Jahon urushidan so‗ng va 1945-1950-yillarda temir yo‗l va havo transporti, energetika tarmog‗i va boshqa tarmoqlar korxonalarining milliylashtirilishi munosabati bilan ancha rivojlandi. O‗sha paytlarda bu tarmoqlar texnik jihatdan o‗ta qoloq va raqobatbardosh emas edi. Ularni qayta qurollantirish juda katta miqdordagi mablag‗larni talab etdi, bu mablag‗lar davlat byudjeti, ya‘ni soliq to‗lovchilar hisobidan ajratildi. Bu tarmoqlar modernizatsiya qilinganligi va texnik jihatdan ilg‗or bo‗lishiga qaramay, ular moliyaviy jihatdan hamon past rentabelli yoki zararga ishlaydigan bo‗lib qolaverdi. Davlat korxonalari moliyaviy holati og‗irligining asosiy sababchisi ularning mahsulotlariga nisbatan past baholar siyosatining yuritilganligi edi. O‗tgan asrning 80-yillarida yetakchi xorijiy mamlakatlar hukmron doiralarining yangi iqtisodiy va moliyaviy siyosatiga ko‗ra ko‗plab davlat tarmoqlari va korxonalari xususiylashtirildi va bu holat davlat mulkining miqdorini keskin kamaytirdi. Nima uchun davlatning ta‘sir doirasi kengayishi uzoq bahslarga sabab bo‗ldi? 59 Asosiy sabablardan bittasi shuki, davlat jamiyat ehtiyojlariga ―sezgirdir‖. 1880-yilda taklif etilgan Vagner qonuniga ko‗ra iqtisodiy taraqqiyot faqatgina davlat 59
ed.). New York, NY: McGraw-Hill; Hyman, D.N. (2010). Public finance: a contemporary application of theory to policy (10th ed. online). Florence, KY: Cengage Books; Rosen, H.S. (2005). Public finance (7th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Irwin. 94 bajara oladigan yangi faoliyatlarning yuzaga kelishi uchun imkoniyatlar yaratadi. 60 Ikkinchi sabab shuki, davlat rivojlanib borish tendensiyasiga egaligi bilan xarakterlanadi. Bu holatda davlat siyosiy rahbarlarning bevosita qo‗llab-quvvatlashi natijasida o‗sib boradi. 61 Davlatning va uning boshqaruvchilik faoliyatining zarurligini quyidagi omillar bilan izohlash mumkin: 62 – Umumiy mahsulotlar iste‘moliga bo‗lgan ehtiyoj . Mudofaa, milliy xavfsizlik, tabiiy ofatlar va fuqarolar uchun zarur bo‗lgan boshqa ne‘matlarni xususiy sektor ta‘minlab bera olmaydi, bu xizmatlarni shuning uchun davlat o‗z zimmasiga oladi. – Demografik o‗zgarishlar . Aholi umumiy sonining o‗zgarishi, yangi tug‗ilganlar bilan katta yoshdagi aholi o‗rtasidagi nisbatning o‗zgarishi davlatning ijtimoiy yo‗nalishdagi dasturlarining yaratilishini va kengaytirilishini talab etadi. – Hayot tarzining o‗zgarishi . Odamlarning qishloq joylardan shaharlarga, keyinchalik shaharlardan shahar tashqarisiga ko‗chib o‗tishlari natijasida davlat xizmatlariga bo‗lgan talab ham shunga mos tarzda o‗zgaradi. Davlat yanada ko‗proq maktablar, yo‗llar, kommunal xizmat obyektlari qurishi, jamoat xavfsizligini ta‘minlashi zarur bo‗ladi. – Tashqi ta‘sirlar. Asosiy foyda keltiruvchi sanoat korxonalari havo va suvni ifloslantirishi mumkin. Hukumatlar ushbu holatlar natijasida yuzaga keluvchi zararlarni nazoratda tutishiga to‗g‗ri keladi. – Iqtisodiy qiyinchiliklar. Depressiya va boshqa salbiy iqtisodiy vaziyatlar davlatning o‗sishini rag‗batlantiradi. 60
OECD countries. Frankfurt: Center for Financial Studies. Retrieved September 15, 2011, from http:/ / www .ifk-ds.de/ fileadmin/downloads/publications/wp/ 08_13.pdf. 61 Berry, W. D., & Lowery, D. (1987). Explaining the size of the public sector. Journal of Politics, 49, 401-440; Larkey, P. D., et al. (1981). Theorizing about the growth of government. Journal of Public Policy , 1, 157-220. 62 Beck, M. (1981). Government spending: trends and issues. New York, NY: Praeger; Lewis-Beck, M. S., & Rice, T. W. (1985). Government growth in the United States.Journal of Politics , 47, 2-30. 95 – Yuqori riskli vaziyatlar. Risk yuqori bo‗lganda xususiy sektor ko‗p miqdorda resurslarni investitsiya qilishdan o‗zini tiyadi, shuning uchun ko‗pchilik dasturlarni moliyalashtirishga davlat boch-qosh bo‗ladi. Masalan, elektr quvvati manbayi sifatida yadro energiyasini rivojlantirish yoki kosmik tadqiqotlarni olib borishni davlatning o‗zi qo‗llab-quvvatlaydi. – Texnologiyadagi o‗zgarishlar . Yangi texnologiyalarning yaratilishi bilan davlatning qo‗lida yangi imkoniyatlar paydo bo‗ldi. Yuqori texnologiyalarga asoslangan temir yo‗llar va aeroportlarning paydo bo‗lishi, radio, televideniye, Internetning rivojlanishi yangi sanoat tarmoqlarining yuzaga kelishiga turtki bo‗ldi, bu esa davlatning boshqaruvchilik mavqeyini yanada mustahkamladi 63 . Bugungi kunda jahonda kechayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz aksariyat davlatlar iqtisodiyotiga va moliya tizimlariga jiddiy ta‘sir ko‗rsatmoqda, xalqaro miqyosda mamlakatlarni va hukumat rahbarlarini kelishilgan va muvofiqlashgan xatti- harakatlar qilishga undamoqda. Yüklə 235,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|