4 Mavzu: Aholi yosh-jins tarkibi, mehnat resurslari va demografik siyasat Reja

Pifagorning yosh tasnifi 

---

8 
Yil fasli 
Hayot davri 
Yosh 
Bahor 
Bolalik 
20 yoshgacha 
Yoz 
Yoshlik 
20-40 yosh 
Kuz 
Yetuklik 
40-60 yosh 
Qish 
Keksalik 
60-80 yosh 
Manba
:
 Abdurahmonov Q., Abduramanov H. Demografiya. T.: Noshir, 2011. 85 b
 
Aholishunoslik endiklopedik lug'atida inson umri quyidagi davrlarga 
bo‘lingan (3-jadval). 
3-jadval 
Yosh tasnifi 
Kalendar yosh 
Inson hayoti davri 
1-7 kun 
Yangi tug'ilganlik 
7 kun-1 yosh 
Chaqaloqlik 
1-3 yosh 
Ilk bolalik 
4-7 yosh 
Birinchi bolalik 
8-12 yosh (o‘g‘il bolalar) 
Ikkinchi bolalik 
8-11 yosh (qiz bolalar) 
13-16 yosh (o‘g‘il bolalar) 
O‘smirlik 
12-15 yosh (qiz bolalar) 
17-21 yosh (o‘g‘il bolalar) 
O‘spirinlik 
16-20 yosh (qiz bolalar) 
22-35 yosh (erkaklar) 
Yetuklikning birinchi bosqichi 
21-35 yosh (ayollar) 
36-60 yosh (erkaklar) 
Yetuklikning ikkinchi bosqichi 
36-55 yosh (ayollar) 
61-74 yosh (erkaklar) 
Qarilik 
56-74 yosh (ayollar) 
75-90 yosh 
Keksalik 
90 yoshdan kattalar 
Uzoq umr ko‘ruvchilar 
Manba
:
 Abdurahmonov Q., Abduramanov H. Demografiya. T.: Noshir, 2011. 85 b
 

---

9 
2 Aholining yosh-jins piramidasi va takror barpo bo’lishi 
Aholining yosh va jinsiga ko‘ra tarkibini birgalikda va yaqqol namoyon 
etish uchun yosh-jins piramidasi tuziladi. 
Yosh-jins piramidasi ikki tomonlama chiziqli diagrammani o’zida aks 
ettirib, undagi aholi yosh va jins bo‘yicha birgalikda taqsimlangan, bunda 
grafikning bir tomonida (o'ngdan) ayol jinsli aholi, ikkinchi tomonda esa (chap 
tomonda) erkak jinsli aholi aks ettiriladi. Diagrammaning vertikal o‘qi yosh 
shkalasini o‘zida namoyon etib, u bir yoki besh yillik intervallarga bo‘linib, 0 
yildan boshlanadi va yuqori yosh yoki ochiq yosh intervali bilan tugallanadi. 
Gorizontal chiziqlar o‘zida berilgan yosh va jinsdagi aholining umumiy 
sonini; aholining umumiy sonidagi berilgan yosh va jinsdagi aholining ulushini; 
berilgan yosh va jinsdagi aholi sonidagi faqat ushbu jinsning ulushini aks ettiradi. 
Bunda gorizontal chiziqlar maydoni (yoki teng miqdorda taqsimlangan yosh 
intervallarining uzunligini) aytib o‘tilgan ko‘rsatkichlarga teng bo'ladi. 
Piramidalar aholining turli qismlarini qiyoslash va uning yosh- jins tarkibi 
xususidagi qiyosiy ma’lumotlarni olish maqsadida guruhlarning yosh-jins miqdori 
yoki ushbu sonlarning jami aholidagi ulushidan foydalanilgan holda tuziladi. 
Yosh-jins piramidasi aholining muayyan vaqtdagi holatini aks ettiradi. 
Shuning uchun piramidadagi chiziqlarning nisbiy uzunligi bo‘yicha tug‘ilish va 
o‘lim jarayonlarining aholining yosh tarkibiga ta’siri, aholi takror barpo 
bo’lishining istiqboldagi tendentsiyalari haqida tasavvurga ega bo‘lish mumkin. 
Masalan, muayyan bir yilda tug'ilganlar soni qo‘shni yillarnikidan ko‘p bo‘lsa 
piramida bo‘rtiq, agar tug‘ilganlar soni qo‘shni yillarnikidan kam bo’lsa botiq 
shaklida namoyon bo'ladi. Ushbu deformatsiya yetuk va keksa yoshdagilar 
orasidan o‘tayotib, deyarli butun yuz yillik davr davomida, toki ushbu tug’ilganlar 
jamlanmasining o‘lib yo‘q bo‘lmaguniga qadar saqlanib qoladi. 
1-rasmdan ko'rinib turganidek, 2009 yili O‘zbekiston Respublikasi aholisining 
yosh-jins piramidasi botiq shakliga ega bo‘lgan. Ya’ni, mazkur yili aholining yosh-
jinsiy tarkibida 0-4, 5-9, 10-14, 15-19 yosh guruhidagi erkak va ayollarning soni 

---

10 
yuqori bo'lgan. 
Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida yillar davomida shakllangan 
qadriyatlar, urf-odatlarda o‘ziga xos o‘zgarishlar ro‘y berayotganligi, xalqning 
munosib turmush sharoitini yaratishga inlilishi, omma o‘rtasida homiladorlikdan 
saqlovchi tibbiy vositalarning keng tarqalishi, ayollarning ijtimoiy ishlab 
chiqarishda bandligining ortishi, har bir oila o‘z iqtisodiy im- koniyatlaridan kclib 
chiqqan holda farzandlar tug'ilishini nazorat etishi kabi ijtimoiy- iqtisodiy va 
demografik omillar respublikada tug‘ilish ko‘rsatkichlarining pasayishiga olib 
kedi. Natijada aholining yosh tarkibida mehnatga layoqatli yoshgacha bo‘lgan 
aholi soni kamaydi. Bu holat 2-rasmda yaqqol o‘z aksini topgan. 
1-rasm 
O’zbekistonda aholining yosh-jins piramidasi (2009 yil) 
Manba: