4-Mavzu. Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish Bank riski tushunchasi va uning bank faoliyati rivojidagi axamiyati

S.Ojegov «risk» suzini sodir etilishi mumkin bulgan taxlika yoki muvaffakiyatli natija umidida tavakkalchilik kilish, tavakkal kilmok, xavfli ishga kul urmok, «riskovat» suzini esa xavf-xatardan kurkmay ish kilmok kabi tasavvur kiladi.
S.Ushakov «risk» suzini biror zarar yetkazish xavfi bulgan taxlika yoki xar kanday zarar yetkazish extimolini tushunadi. «Bank risklari va ularni kreditlash»¹ mavzusida doktorlik ishini ximoya kilgan va monografiya chop etgan prof. Sh.Abdullayeva xam «risk» suzini taxlika, taxdid, tavakkal kilmok, xavfli ish kilmok deb, «riskovat» atamasini esa xavf ostida koldirishga jur’at etmok deb talkin kiladi.
Bu ta’riflardan kurinib turibdiki, risk doimo noaniklik bilan boglik. Noaniklik esa, uz navbatida, oldindan kura bilish kiyin yoki mumkin bulmagan vokealar bilan boglik buladi. Bu vokealar xam ijobiy, xam salbiy natijalarga olib kelishiga sabab bulishi mumkin.
Bank faoliyati bilan boglik risklar va ularni okilona boshkarish orkali daromadlilik muammolarini tadkik kilish, risklarni kamaytirish yullarini aniklash, ularni xal kilish, bozor iktisodiyoti sharoitida tijorat banklarining jaxon andozasiga mos keluvchi yukori likvidlikka ega bulgan bank sifatida faoliyat kursatishga imkon yaratib berishini asoslash va boshka shu kabi muammolar iktisodiy fanlar soxasida uz yechimini kutayotgan masalalar bulib ularning chukur tadkik kilinishi banklar faoliyatini yanada takomillashtirishga olib kelishi mumkin.
Bozor iktisodiyoti sharoitida yukori riskka asoslangan xolda faoliyat kursatuvchi sub’ekt sifatida tijorat banklari faoliyatining boshka sub’ektlar faoliyatidan farq kiladigan kuyidagi asosiy xususiyatlarni kursatish mumkin.
Birinchidan, fakat banklargina uzlari uchun xos bulgan qarz majburiyatlari (depozit, omonat sertifikatlari va boshkalar) chikaradilar va shu yul bilan yigilgan mablaglarni boshka sub’ektlar tomonidan chikarilgan kimmatli kogoz va boshka qarz majburiyatlarga joylashtiradilar. Bankning bu xususiyati moliya bozorida uz qarz majburiyatini chikarmay faoliyat kursatuvchi moliyaviy broker va dilerlardan farq kiladi.
Ikkinchidan, banklar jismoniy va yuridik shaxslarning pul mablaglarini jalb kilish orkali investitsiya fondlari va boshka moliya institutlari faoliyatidan farqli kat’i belgilangan qarz majburiyatlarini oladilar. Investitsiya fondlari esa uz aktivlari va passivlarining uzgarishi bilan boglik risklarni uz aksiyadorlari zimmasiga yuklaydilar.
Masalan, bank faoliyatida risk bank foydasining kupayishi yoki kamayishiga, bank resurs bazasining kupayishi yoki kamayishiga, berilgan kreditlar buyicha tulanmagan qarzlarning kupayishi yoki kamayishiga, foizlarning tulanmasligi va boshkalarda uz aksini topishi mumkin.
Demak, riskka borish uch xil natijaga olib kelishi mumkin: ijobiy (foyda kurish), salbiy (zarar kurish) yoki uzgarishsiz natija.
Bank riskining turlari va ularning muxim jixatlari
1-jadval.