5- mavzu. Bilish falsafasi (gnoseologiya). (2-soat) Bilish amaliyot ijod uyg‘unligi

Bilishning empirik va nazariy darajalarini farqlash mezonlari. Nazariy va empirik 
narsalar va hodisalar muammosi xususida juda ko‘p metodologik adabiyotlar mavjud. Bilishning 
bu darajalari XX asrning 30-yillarida pozitivizm ta’limotida fan tilini tahlil qilish natijasida 

---

empirik va nazariy atamalar ma’nosidagi farqlar aniqlangan. Bu farq tadqiqot vositalariga ham 
taalluqli. Biroq, bundan tashqari, tadqiqot predmetining xususiyati va uni o‘rganish 
metodlarining har xilligini e’tiborga olib, ilmiy bilishning ikki darajasini ham farqlash mumkin.
Bu farqlarni mufassalroq ko‘rib chiqamiz. Nazariy va empirik tadqiqot vositalarining 
o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi. Empirik tadqiqot zamirida 
tadqiqotchining o‘rganilayotgan ob’ekt bilan amalda bevosita aloqa qilishi yotadi. U 
kuzatishlarni amalga oshirish va eksperiment o‘tkazishni nazarda tutadi. SHu sababli empirik 
tadqiqot amalda kuzatish va eksperiment kuzatishda asboblar, moslamalar va boshqa vositalarni 
o‘z ichiga oladi.
Nazariy o‘rganishda tadqiqotchi ob’ektlar bilan amalda bevosita aloqa qilmaydi. Bu 
darajada ob’ekt faqat bilvosita, amalda emas, balki tafakkur yo‘li bilan amalga oshiriladigan 
eksperimentda o‘rganilishi mumkin.
Eksperimentlar va kuzatishlarni tashkil etish bilan bog‘liq vositalardan tashqari, 
empirik tadqiqotda tushunchalar apparatidan ham foydalaniladi. Tushunchalar bu erda ko‘pincha 
fanning empirik tili deb ataladigan alohida til sifatida amal qiladi. Bu til ancha murakkab 
tuzilishga ega bo‘lib, unda empirik atamalar va nazariy til atamalari o‘zaro ta’sirga kirishadi.
Empirik atamalar empirik ob’ektlar deb nomlash mumkin bo‘lgan alohida 
abstraksiyalarni anglatadi. Ularni borliq ob’ektlaridan farqlash lozim. Empirik ob’ektlar – bu 
amalda narsalar xossalari va munosabatlarining ayrim to‘plamiga ega bo‘lgan abstraksiyalardir. 
Borliq ob’ektlari empirik bilishda aniq qayd etilgan va cheklangan belgilar to‘plamiga ega 
bo‘lgan ideal ob’ektlar obrazida namoyon bo‘ladi.
Nazariy bilishga kelsak, unda boshqa tadqiqot vositalari qo‘llaniladi. Bu erda 
o‘rganilayotgan ob’ekt bilan moddiy, amaliy o‘zaro ta’sirga kirishish vositalari mavjud emas. 
Biroq nazariy tadqiqot tili ham empirik tavsiflar tilidan farq qiladi. Uning negizi sifatida nazariy 
ideal ob’ektlarni anglatuvchi nazariy atamalar amal qiladi. Ular shuningdek ideallashtirilgan 
ob’ektlar, mavxum ob’ektlar yoki nazariy konstruktlar deb ham ataladi. Ular borliqning mantiqiy 
rekonstruksiyalari hisoblanadigan alohida abstraksiyalardir. Birorta ham nazariya bunday 
ob’ektlar yordamisiz yaratilmaydi.