5- mavzu. Bilish falsafasi (gnoseologiya). (2-soat) Bilish amaliyot ijod uyg‘unligi

Meditatsiya – o‘z tafakkurini bir ob’ektga qaratish, inson e’tiborini chalg‘ituvchi 
barcha begona omillarni chetga chiqarish yo‘li bilan fikr yuritish, narsa, g‘oya, dunyoni idrok 
etishdir. Dinda meditatsiya shaxsiy ongning Absolyut bilan birikuvini anglatadi. Xristianlikda 
meditatsiya inson shaxsi va ilohiy shaxsning muayyan oqibati sifatida talqin qilinadi. 
Meditatsiya, odatda, tabiiy refleksiya jarayoniga aylanadigan harakatlarning muayyan ketma-
ketligi bilan bog‘liq. U ayrim psixotexnik usullardan foydalanishni nazarda tutadi. Bunda dindor 
mazkur usullar yordamida o‘zini boshqarish, o‘zlikni yoki tabiatni anglashga ko‘maklashuvchi 
g‘ayritabiiy ruhiy kuchlardan foydalanayotganiga ishonchi komil bo‘ladi. Meditatsiyaning bilish 
usuli sifatidagi samaradorligini fan tan oladi; davolash uchun mo‘ljallangan psixotexnika va 
autogen mashq tizimlari diniy-mistik g‘oyalar bilan bog‘liq emas.
Diniy bilishning o‘ziga xos xususiyatlari shu bilan belgilanadiki, u odamlarning o‘zini 
boshqaruvchi dunyoviy (tabiiy va ijtimoiy) kuchlarga munosabatining bevosita emotsional shakli 
bilan bog‘liq. Bu kuchlarning xayoliy in’ikosi bo‘lgan diniy tasavvurlar borliq haqidagi ma’lum 
bilimlarni ifoda etadi. Odamlar asrlar va ming yilliklar mobaynida to‘plagan diniy va boshqa 
bilimlar xazinasi sifatida, masalan, Injil va Qur’onni qayd etish mumkin. Biroq din (mifologiya 
kabi) bilimni izchil va nazariy shaklda ifodalamagan. U umumiy, yaxlit, o‘ziga to‘q va 
isbotlangan ob’ekt sifatida bilim ishlab chiqarish vazifasini hech bajarmagan va bajarmaydi.
Ilmiy bilim. Bilishning eng oliy shakli fandir. Ayrim fanlarning vakillari fanni ta’riflar 
ekanlar, uni muayyan tadqiqotlar sohasi bilan bog‘laydilar. Ilmiy bilim boshqa bilim turlaridan 
o‘zining aniqligi bilan ajralib turadi.
Ilmiy bilim, ma’naviy ishlab chiqarishning barcha shakllari kabi, pirovardida inson 
faoliyatini tartibga solish uchun zarur. Bilishning har xil turlari bu vazifani turlicha bajaradi va 

---

mazkur farqning tahlili ilmiy bilimning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashning birinchi va 
muhim sharti hisoblanadi.
Fan amaliy faoliyat predmetlarining (boshlang‘ich holatdagi ob’ektning) tegishli 
mahsulotlarga (pirovard holatdagi ob’ektga) aylanish jarayonini oldindan ko‘ra bilishni o‘z 
oldiga pirovard maqsad qilib qo‘yadi. Bu o‘zgarish har doim ob’ektlarning o‘zgarish va 
rivojlanish qonunlari bilan belgilanadi, faoliyat shu qonunlarga muvofiq bo‘lgan taqdirdagina 
muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkin. SHu sababli fanning asosiy vazifasi ob’ektlarning o‘zgarish va 
rivojlanish qonunlarini aniqlashdan iborat.
Tabiatning o‘zgarish jarayonlariga tatbiqan bu vazifani tabiiy fanlar va texnika fanlari 
bajaradi. Ijtimoiy ob’ektlarning o‘zgarish jarayonlarini ijtimoiy fanlar o‘rganadi. Hamonki 
faoliyat jarayonida har xil ob’ektlar – tabiat predmetlari, inson (va uning ongi holatlari), 
jamiyatning kichik tizimlari, madaniyat hodisalari sifatida amal qiluvchi belgilar ko‘rinishidagi 
ob’ektlar va hokazolar o‘zgarishi mumkin ekan, ularning hammasi ilmiy tadqiqot predmetlari 
bo‘lishi mumkin.
Fanning faoliyatga jalb qilinishi mumkin bo‘lgan ob’ektlarni o‘rganish va ularni 
faoliyat va rivojlanishning ob’ektiv qonunlariga bo‘ysunuvchi ob’ektlar sifatida tadqiq qilishga 
qarab mo‘ljal olishi ilmiy bilimning birinchi eng muhim xususiyati hisoblanadi.
Fan inson faoliyatida faqat uning moddiy tuzilishini farqlaydi va hamma narsani shu 
tuzilish nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. Qadimgi afsonada podsho Midas nimaga qo‘l 
tekkizmasin, hammasi oltinga aylanganidek, fan ham nimaga murojaat etmasin, hamma narsa 
uning uchun ob’ektiv qonunlarga ko‘ra yashaydigan, faoliyat ko‘rsatadigan va rivojlanadigan 
predmetdir.
Fan nafaqat hozirgi amaliyot jarayonida o‘zgartiriladigan, balki kelajakda amalda 
ommaviy o‘zlashtirish predmetiga aylanishi mumkin bo‘lgan ob’ektlarni o‘rganishga qarab 
mo‘ljal olishi ilmiy bilimning ikkinchi o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bu xususiyat ilmiy va 
odatdagi, stixiyali-empirik bilimni farqlash va fanning tabiatini tavsiflovchi ayrim tushunchalarni 
ta’riflash imkonini beradi.