Demak,qadimgi turkiy va eski turkiy tillarda unli fonemalarning old qator (ingichka) va orqa qator (yo‘g‘on)farqlanish belgisiga asoslangan
i-ы,ə-a,u-u,o-o oppozitsiyalari bo‘lgan.Bu oppozitsiyalar eski o‘zbek tili davrida ham ma’lum darajada saqlangan,ammo keyinroq bunday zidlanish asta-sekin o‘zining fonologik xususiyatini yo‘qota borib,fonologik jihatdan ahamiyatsiz holga kelgan. (A.Abduazizov,A.Mahmudov,A.Nurmonov)
Natijada hozirgi o‘zbek tili davriga kelib “i-ы”> “i”, “Ə-a “ > “ə”(adabiy-orfografik “a”), “u^-u”> “u”, “о^-о”> “o” (adabiy-orfografik “o‘”) konvergensiyasi o‘z nihoyasiga yetgan: “i” fonemasi “i-ы”ning, “ə” fonemasi “- ə -a”ning, “u” fonemasi “u^-u”ning, “o” fonemasi esa “o^-o”ning konvergentlariga (birlashgan fonemalariga) aylangan.
Divergenisiya
1.O‘zgarishlar sabab bo‘ladigan pozitsion sharoitlarning yoqolishi natijasida fonema variantlarining fonologizatsiyalashishi, bir fonemaning ikki fonemaga ajralishi.
2.Tovushlarning pozitsion holatiga ko‘ra birdan ortiq tovushga bo‘linishi.Masalan, eski turkiy tilidagi chuqur til orqa “x” undoshi qadimgi turkiy tildagi “q” va “g‘”undoshlarining fonetik o‘zgarishga uchrashi orqali paydo bo‘lgan, u turkiy tillar uchun yangi tovushdir
qadimgi turkuy tildagi “k” va “q”tovushlari ham bir xil pozitsiyada kela olmagan: “k” faqat ingichka so‘zlarda til oldi unlilari bilan, “q”esa faqat qalin o‘zaklarda til orqa unlilari bilan yondosh qo‘llangan,shuning ughun bu tovushlar qadimgi turkiy tilda bir fonemaning ikki varianti bo‘lgan. “G‘” bilan “g” ham qadimgi turkuy tilda bir fonemaning ikki variant sifatida reallashgan.Hozirgi o‘zbek tilida esa bu variantlarning har biri alohida fonemalar sanaladi.
