7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja

Uyga vazifa: 

---

139 
Xordalilarning umumiy tuzilish belgilari 
Kerakli jihozlar:
xordalilarni karmin bo’yog’ida bo’yalgan total preparati; qobiqlilarni ichak 
atrofining ko’ndalang kesimidan tayyorlangan preparati; shtativli lupa; biologik mikroskop.
Qisqacha mazmuni:
Teri qoplami funksional jihatdan juda muhim organlar sistemasidir. Teri tashqi muhit bilan
bevosita bog’liq bo’lganligi tufayli uning ta’siriga bevosita duch kelinadi (shuning uchun ham
embrional rivojlanish davrida ko’pchilik sezgi organlari murtakning tashqi qoplagichidan hosil
bo’ladi). Teri qoplami tanani mexanik, kimyoviy va temperatura ta’siridan, unga mikroblar
kirishidan himoya qiladi. U gazlar almashinuvida va parchalanish mahsulotlarining tashqariga
chiqarilishida ishtirok etadi. Nihoyat, teri mahsulotlari harakat organlari (tuyoq) shakllanishida,
narsani ushlash (tirnoq), himoya va hujum organlari (shox va ninalar) hosil bo’lishida ishtirok 
etadi. Umurtqalilar terisi ikki qavatli. Tashqi qavati – epidermis ektodermadan kelib chiqqan. U 
har doim ko’p qavatli bo’ladi. Ostki qavati bir umr hayotchan bo’lib, yangi-yangi hujayralar 
ajralib turadi. Epidermisning ustki qavati past (yassi) hujayralardan iborat bo’lib, quruqda 
yashovchi
umurtqalilarda u shox qavatga aylanib, doimo qipiqlanib to’kilib tutadi. Epidermis shox, 
tangacha, par, tirnoq, tuyoq, ichi kovak shox hosil qilib turadi. Unda har xil teri bezlari ham hosil 
bo’ladi. Terining ichki tolali qavati - korium, ya’ni kutis yoki haqiqiy teri somitning teri 
bargchasidan mezoderma qismidan hosil bo’ladi. Terining asosiy qismini tashkil qiluvchi korium
qatlami qalin, ancha pishiq bo’ladi. Terining bu qismidagi baliq tangachalari (o’q skeletidan farq
qiluvchi), qoplagich suyaklar shaklidagi har xil suyak elementlari teri skeletini hosil qiladi.
Bug’ularning suyak shoxi ham xuddi shunday haqiqiy teridan hosil bo’ladi. Muskulaturasi. Teri 
ostida joylashgan muskul qatlami muskulaturasining asosiy massasini tashkil qilib, tana 
muskulaturasi yoki somatik muskullar deb ataladi. Tuban umurtqalilarda, xuddi bosh 
suyaksizlardagi kabi, muskulatura segmentlashgan bo’ladi. Yuqori umurtqalilarda esa tana 
harakatining umumiy murakkablashuvi, harakat organlarining paydo bo’lishi bilan segmentatsiya 
buziladi. Umurtqalilarda somatik muskulaturadan tashqari, jag’ apparati, ichak va boshqa ichki 
organlar muskulaturasini ham qayd qilish lozim. Bu muskulatura segmentlashmagan bo’lib, 
visseral muskulatura deb ataladi. Ichki skeleti. Umurtqalilarning skeleti topografik nuqtai 
nazardan, o’q skelet, visseral skelet va nihoyat, harakat organlari va ularning kamarlari skeletiga 
bo’linishi kerak. O’q skelet dastavval biriktiruvchi to’qima bilan o’ralgan xorda shaklida 
bo’ladi. Biriktiruvchi to’qima faqat xordani emas, balki uning ustida joylashgan nerv nayini ham 
o’rab turadi. Yuqorida aytilganidek, xorda birlamchi ichakning orqa qismi o’simtasidan hosil 
bo’ladi, ya’ni u entodermadan kelib chiqqan. Xorda hech qachon segmentlashgan bo’lmaydi. 
Tog’ay va suyak skelet (mezodermadan kelib chiqqan) biriktiruvchi to’qimali qobiq tufayli 
rivojlanadi. Shunday qilib, bu qobiq skeletogen, ya’ni skelet hosil qiluvchi hisoblanadi. O’q 
skeletda umurtqa pog’onasi va miya qutisini ko’rish mumkin. Umurtqalar rivojlanishida avval 
xorda ustida metamer joylashgan bir juft tog’ay hosil bo’ladi. Bular umurtqaning bo’lajak ustki 
va ostki yoylaridir. Ustki yoylarning o’sishi va uchlarining o’zaro tutashishi natijasida orqa miya 
kanali hosil bo’ladi. Bu kanalda nerv nayi joylashgan. Ostki yoylarning uchlari faqat dum 
qismida o’zaro tutashadi (baliqlarda). Gemal kanal ana shunday hosil bo’ladi. Bu kanal orqali 
orqa aorta va dum venasi o’tadi. Ostki va ustki yoylarning ichki uchlari tutashishi natijasida 
umurtqaning tanasi hosil bo’lib, uning ichida ma’lum darajada xorda saqlanishi mumkin. Miya 
qutisi bosh miya boshlang’ichi ostida ikki juft tog’ay shaklida hosil bo’ladi. Ularning orqa jufti-
paraxordalilar xordaning oldingi qismi yon tomonida, oldingi jufti – trabekulalar ulardan oldinda 
joylashgan. Paraxordalilar va trabekulalar o’sishi va o’zaro qo’shilishi natijasida bosh miyani 
ostidan qoplovchi asosiy plastinka hosil bo’ladi. Shu bilan bir vaqtda hosil bo’layotgan sezgi 
(hidlash, eshitish) organlari atrofida tog’ay kapsula hosil bo’ladi. Ular miya qutisining asosiy 
plastinkasidan balandroq joylashib, bosh miyani yon tomonidan berkitadi. Keyin sezish 
kapsulalari rivojlanib o’zaro birlashadi (to’garak og’izlilarda) yoki miyaning asosiy plastinkasi 
bilan qo’shilib o’sadi. Miya qutisining qopqog’i orasidagi teshiklar-fontanelalar biriktiruvchi 
to’qimadan iborat parda bilan qoplanadi. Miya qutisining to’liq qopqog’i skeletning suyakka 

---

140 
aylanishi, qoplag’ich (teri), suyak (peshana, tepa) hosil bo’lishi hisobiga hosil bo’ladi. Visseral 
skelet miya qutisiga bog’liq bo’lmagan holda filogenetik rivojlangan. Dastlab visseral skelet 
nafas olish apparatini saqlab turish vazifasini bajaruvchi jabra yoriqlari orasida joylashgan bir xil 
shakldagi juda ko’p yoylar sifatida paydo bo’lgan. Keyinchalik yoylarning soni kamayadi. 
Tog’ayli baliqlarda oldingi bir juftining rudimenti lab tog’aylari sifatida saqlanib qolgan. 
Uchinchi yoy jag’ apparatiga, to’rtinchi yoy til osti apparatiga aylangan. Baliqlarda keyingi (4-7) 
yoylar jabra apparati skeletiga aylangan. Yerda yashovchi umurtqalilarda boshqacha o’zgargan.