№8 ma’NAVIY ma’rifiy soatlar rejasi

29-Mavzu: Maxalla o`tmishda: shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
Ma’lumki jamoa bulib yashash insoniyat tarixining eng kadimgi davrlariga borib takaladi. CHunki bunday uyushkoklik kishilarni moddiy, ma’naviy, ijtimoiy tomondan uzaro birgalikda xayot kechirishlarini ta’minlagan. Kishilik jamiyati shakllanishi bilan dastlab kabila, urug uyushmasi sungra, yanada kattarok uyushma ya’ni kuni-kushni jamoa tarzida yashash uchun extiyoj vujudga kelgan.
Jamoa moxiyatiga umumiy nuktai-nazardan yondashsak, u kon-karindoshlik alokalari asosida vujudga kelgan kishilarning dastlabki uyushmasidir.
Jamiyat uz tarakkiyotining yukori boskichiga kutarila borishi bilan, mintakamizda dastlabki shaxar manzilgoxlari va davlatlarning paydo bulishi bilan ibtidoiy kon-karindoshlikka asoslangan jamoa yukolib, dastlab kishlok jamoalari, sungra kuni-kushnichilikka. asoslangan jamoalar shakllana boshlagan. Umuman bunday uyushma kishilarning xayotiy zarurati tufayli uzaro doimiy birlashuvi bulib, unga nisbatan uzok tarixiy boskichlardan utib kelgan, ma’lum bir joyga xos bulgan kishilar guruxi sifatida tushunish mumkin. CHunki uning a’zolari ma’lum xududda yashaganlar.
Maxalla katta-kichik oilalardan, karindosh-uruglar, kuni-kushnilardan tashkil topgan. Ularning uzaro birlashuvi turmushda barcha moddiy va ma’naviy extiyojlarni kondirgan. Kuni-kushnichilik munosabatlari jamiyat tarakkiyotining barcha boskichlarida u yoki bu tarzda uzgarib, rivojlanib kelgan va insoniyatning tarixiy tarakkiyotida muxim rol uynagan.
Ma’lumki, maxalla oila kabi jamiyatning kichik bir bugini xisoblanadi. Azaldan Urta Osiyo mintakasida axoli turmush tarzida kuni- kushnilarning urni katta bulgan. Uzaro munosabatlarning bunday shakli oila va maxallaning mustaxkam alokasini, xujalik, madaniy birligini karor toptirgan.
SHu urinda uzbeklar an’anaviy xududiy kuni-kushnichilik jamoasi, ya’ni maxalla xususida suz yuritar ekanmiz, uning u yoki bu faoliyatini ifodalashda birinchi navbatda maxalladagi ijtimoiy alokalardan kelib chikib fikr yuritish maksadga muofik. Mazkur uyushma tarixan shakllanishi va rivojlanishi jarayonida kishlok jamoasi, kuni-kushni jamoa, shaxarlarda maxalla, kvartal, guzar, yana xam kattarok ma’muriy birikma «roat» tarzida xam uchrashi kayd etiladi.
Insonlarning jamoa bulib yashash tarzining dastlabki boskichi ibtidoiy davrning sungi boskichlariga borib takaladi. Kishilik tarakkiyoti boskichida inson xayotida juda katta sifat uzgarishlar sodir bulgan. Bu davrda kishilarning dastlabki jamoa bulib yashash kurtaklari paydo bula boshlagan⁸.
Umuman maxallaning shakllanishi anchagina kadimgi davrlarga borib takaladi. Xususan, akademik A.Askarovning kayd etishicha, bronza davrining yodgorligi bulgan Surxondaryodagi Sopollitepa ilk shaxar manzilgoxida maxallaning ilk kurtaklari va belgilari paydo bula boshlagan. Ushbu manzilgoxda dastlab 8 ta oila yashagan. Ularni uzaro jamoaviy alokalar, shu jumladan moddiy manfaatlar xam birlashtirgan. Keyinchalik bu yerga 100 dan ortik patriarxal oilalar kelib kushilgan. SHu asosda ular shaxar ichidagi kichik maxallani tashkil etganlar. Jamoani oksokol boshkargan. Oksokollar uz navbatida oliy oksokollar kengashiga buysungan. Oksokollar odatda jamoa xayoti bilan boG’lik barcha masalalarni oliy kengash orkali xal kilganlar. Kengash asosan, sulx tuzish, soliklarni tayinlash, jamoani ommaviy ishlarga safarbar etish kabi masalalar bilan shuG’ullangan.
Kxadimgi Kuva, YerkUrG’On, Afrosiyob, CHoch shaxristonlaridan topilgan arxeologik topilmalarga kura, ushbu manzilgoxlarda xam axoli ma’lum daxalar va xujaliklarga bulingan xolda yashaganlar. SHaxarlarning ma’lum kismlari uziga xos xunarmandchilik markazlari, Kuva shaxarining sharkiy tomonida shisha ishlab chikaruvchi, G’arbiy tomonida simob kuzacha ishlab chikaruvchi ustaxonalar bulgan. Daxalar aloxida xujaliklardan tashkil topgan. Xar bir xujalikda bir necha oila a’zolari birgalikda yashaganlar⁹. Maxalladagi uylarning ung tomonidan kundalik ovkat tayyorlashda ishlatilgan uchok koldiklari topilgan. Demak kadimgi Kuva, YerkUrG’On, Afrosiyob, CHoch shaxristonlari xam maxalla shakllanishining ilk manzilgoxlari bulgan.
SHaxar maxallalari kurilishida anik binokorlik koidalari amalga oshirilgan. SHaxarlar tuG’ri burchakli bulib, maxallalar kalin devorlar bilan uralgan. SHaxar tuzilishiga kura bir necha kismlarga bulingan: -xokim saroyi (kal’a), xunarmandchilik ustaxonasi, guzarlar, aloxida ibodatxonalar joylashgan kismi, savdo maydonlari va boshkalar. Ma’lumki Kushon podsholigi iktisodiyotining asosini suG’orma dexkonchilik, savdo va xunarmandchilik tashkil kilgan. Xunarmandchilik, kulolchilik, xarbiy kurollar yasash, zargarlik, temirchilik va tikuvchilikdan iborat mashG’ulot turlari muxim urin egallagan.
Kadimgi Xorazmda kishlok xamda shaxar jamoasiga nisbatan ma’lum bir xududga xos ijtimoiy, madaniy turmushda umumiylikka ega bulgan yana xam kattarok fukarolar uyushmasi tushunilgan.
Eramizdan avvalgi III asrda shakllangan Dovon davlati xususida shuni kayd etish zarurki, tarixiy Xitoy manbalarida kursatilishicha Ta Yuanь (Da Vanь) “Da” -katta “Vanь” - podsho degan nom bilan tilga olinadi. Bu davlat tarkibiga 70 ta katta-kichik shaxarlar kirgan, axolisining soni bir necha yuz mingga yetgan. Davlatning poytaxti Ershi shaxri bulib davlatni Vanь va uning ikki urinbosari boshkargan. Podsho davlatni ana shu shaxslarga tayanib boshkargan. Uning xuzurida shaxar oksokollar kengashi mavjud bulib, urush va tinchlik masalalarini, xatto podsholarning takdirini xal kilish xukukiga ega bulganlar. Bu esa maxalliy boshkaruv ancha muxim axamiyat kasb etishidan dalolat beradi. Dovon shaxarlari xokimlar tomonidan boshkarilgan, oksokollar ularga buysungan.
Axoli dexkonchilik bilan shuG’ullangan. Kadimgi FarG’0na kishlok xujalik, xunarmandchilik va binokorligi yuksak darajada rivojlangan ulka edi. Dovon dexkonlari arpa, sholi, buG’doy va beda yetishtirish, boG’dorchilik va uzum xosildorligi buyicha katta yutuklarga erishganlar.
Ba’zi tadkikotchilar Markaziy Osiyoda yashagan kadimgi xalklar, jumladan uzbeklarga xos bulgan jamoaning shakllanishi antik davrning sungi boskichiga borib takalishini kayd etadilar. CHunonchi, bu davrda jamoada nafakat etnik, balki xududiy jixatdan yakin kuni-kushnichilik alokalari xozirgi kundagiga yakin kurinish kasb eta boshlagan.
Urta Osiyoda zardushtiylik dini xukmronlik kilgan davrlarda jamoada oksokollar aloxida xukuk va majburiyatlarga ega bulganlar. Ular jamoa ichki tartib-koidalarini muntazam boshkarib borganlar.