A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

 
 
Nazorat savollari
 
1
. 
Mis shteynlarini konverterlash jarayoni reaksiyalarining termodinamikasi 
diganda nima tushunas?
 
2. Reaksiyalarni tezlashtirish uchun nimaladan foydalanish kerak? 
3. Mis yarim sulfidini oksidlantirish uchun
 
nimalar qilish kerak?
 
4.Oq mat nima? 

---

105 
1.14. Konvertelash jarayonida oksidlanish va shlak hosil bolish sharoitlari 
Konverterlash jarayoni pirometallurgiya texnologiyasining eng asosiy 
bo‘limlaridan biri bo‘lib, mis boyitmasi yoki misli ruda qaysi eritish pechida 
eritilishidan qat’i nazar, olingan mahsulot konverter dastgohiga yuklanadi. Misli 
shteynni konverterlashdan asosiy maqsad tarkibiga oltin, kumush va boshqa 
ayrim nodir metallarni biriktirgan holda, tarkibida 96–98 % mis bo‘lgan xomaki 
mis olishdir. 
Konverterlash so‘zi o‘zi suyuq holdagi shteyn tarkibidagi temir va oltin-
gugurtning havo yoki kislorodga boyitilgan havoning agregatga purkash orqali 
oksidlanganligini bildiradi. 
Misli shteynlarni konverterlash ilk bor 1866-yilda rus muhandisi 
V.A.Semennikov tomonidan Uraldagi Bogoslovsk va Votkinsk zavodlarida sinab 
ko‘rildi va taklif etildi. O‘sha paytda rus muhandisi konverterni vertikal holatda 
joylashtirib, havo purkagich furmalarini pechning ostki qismiga joylashtirgan edi. 
Pech tubining tez qizib qotib qolishi xomaki mis olishda ancha qiyinchiliklar 
tug‘dirdi. 
1880-yilda yana bir rus muhandisi A.A.Auerbax vertikal holatdagi 
konverterga yon tomondan furma purkagichlarni o‘rnatishni taklif qildi va shu yo‘l 
bilan suyuq holda mis metalini olishga muyassar bo‘ldi. 
100 yildan beri butun dunyo bo‘yicha ko‘pgina mis eritish zavodlarida 
ushbu taklif qilingan konverterlash usuli amalda keng ishlatib kelinmoqda. Misli 
shteyn asosan Cu
2
S hamda FeS dan hosil bo‘lgan oltingugurtli birikmadir. Uning 
tarkibidagi mis ashyosi va boyitmasi qaysi eritish pechida qayta ishlanganligiga 
bog‘liq holda 20 %dan 70% gacha bo‘ladi. Oltingugurt 24–27 % atrofida bo‘ladi. 
Temirning shteyn tarkibida bo‘lishi misga bog‘liq, ya’ni misning shteyn tarkibida 
ortishi temirning kamayishiga olib keladi yoki aksincha bo‘lishi mumkin. 
Konverterlash 2 bosqichda boradi. Avval shteyn suyuq holda konverterga 
yuklanadi, so‘ng shteyn tarkibidagi temirni oksidlab, toshqol holatiga o‘tkazish 
uchun kvarsli yoki boshqa fluslar qo‘shiladi. 

---

106 
Natijada oltingugurtli temir oksidlanib, toshqol holatiga o‘tadi, temir oksidi 
va boshqa toshqol tarkibiga kiruvchi oksidlar shteyn tarkibining zichligidan ancha 
past bo‘lganligi uchun pechning yuqori qismiga chiqadi. Bu hosil bo‘lgan toshqol 
pechdan egik holatda cho‘michlarga suyuq holda quyiladi va qayta ishlashga 
jo‘natiladi. Temir sulfidining oksidlanishi natijasida hosil bo‘lgan oltingugurt 
sulfat kislota olish sexiga jo‘natiladi. Shu bilan temir vaboshqa oksidli birik-
malarning pechdan chiqarib tashlanishi boyitilgan mis sulfidining (oq matt) hosil 
bo‘lishi orqali konverterlash jarayonining birinchi bosqichiga yakun yasaladi. 
Ikkinchi bosqichda yarim oltingugurtli misning (Cu
2
S) to‘liq oksidlanishi 
va metall holiga aylanishi yuz beradi. Ikkinchi bosqichda ham texnologik oqova 
gaz tarkibida oltingugurt oksidining tarkibi mis sulfidining oksidlanishi hisobiga 
10 %gacha, goho undan ham ortiq bo‘ladi. 
Hozirgi kunda ko‘pgina zamonaviy metallurgiya sanoatida, asosan, 
gorizontal holatdagi konverterlar ishlatib kelinmoqda. Jumladan, Olmaliq mis 
eritish zavodida ham gorizontal konverterlar ishlatilmoqda. Shuning uchun ham 
gorizontal konverterlar va ularning tuzilishi haqida fikr yuritiladi. 
Asosan, amaliyotda sig‘imi 40, 75, 80 va 100 tonna, uzunligi 6–10 m, 
diametri 3–4 m hamda furmalar soni 32 tadan 62 tagacha bo‘lgan konverterlar 
keng ishlatilmoqda.
Gorizontal konverterlar silindrsimon egiluvchan aparat bo‘lib, jarayon 
uzlukli ravishda olib boriladi. Tashqi g‘ilofi 20 – 25 mm qalinlikdagi po‘lat listdan 
qoplangan bo‘lib, uning diametri 3 – 4 metr, uzunligi 10 metrgacha bo‘ladi. Ichki 
qismi to‘liq olovbardosh, xromomagnezitli g‘isht bilan terib chiqilgan. G‘ilof bilan 
o‘tga chidamli g‘isht oralig‘iga olovbardosh qumli ashyo quyiladi. Buning sababi, 
harorat oshgan sari terilgan g‘isht kengayishi va o‘zining hajmini o‘zgartirishi 
mumkin. Konverter to‘rt juft soqqali g‘ildirakchalar ustida joylashgan bo‘lib, 
elektrodvigatel va reduktor yordamida egilish uchun g‘ilofning har ikkala 
tomoniga g‘ishtli g‘ildirakchalar o‘rnatilgan bo‘ladi. Shuning uchun ham konverter 
gorizontal o‘q atrofida egilishi va yarim aylana holigacha aylanishi mumkin. 
Konverterning orqa tomoniga havo purkash uchun furmalar o‘rnatilgan bo‘ladi. 

---

107 
Konverterga bo‘g‘zi orqali suyuq holda shteyn quyiladi va hosil bo‘lgan toshqol, 
xomaki mis hamda oqova texnologik gazlar ham bo‘g‘iz orqali chiqadi. 
Quyida konverterga taalluqli ayrim texnologik ko‘rsatkichlar keltirilgan: 
Furmalardagi solishtirma
purkash sarfi, m
3
(sm
3
.min) 0,5–1,2; 
purkash bosimi, MPa 0,1–0,12; 
furmadan purkalanuvchi 
purkash tezligi, m
3
/s 100–150; 
koeffitsiyenti, % 95–98; 
purkash ostida konverterning ishlash vaqti,% 65–80; 
havo sarfi, m
3
1 tonna shteyn uchun 1250–1750; 
1 tonna xomaki mis uchun 2100–5800; 
konverter toshqolining chiqishi, % 30–80; 
konverter toshqolining tarkibida, %: 
mis
1,2–3,0; 
kremnezem
20–28; 
temir
50–55; 
misning olinishi, %: (o‘tishi) 
xomaki misga 87–92; 
konverter toshqoliga 3–6;
qaytarmalarga 4–6; 
hokazo yo‘qotishlarga 0,5–0,8;