A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

1.1-rasm. Yer sektorining turli tarkibdagi qatlami va solishtirma og‘irligi
. 
 
 
 
 
 
1.2-rasm.Yer qobig‘idagi kimyoviy elementlarning tarkibi, %. 
O
2
 – 47; Si – 27,1; Fe – 5; Ca, Na, K, Mg – 11,2; hokazolar – 1,7. 
Ushbu rasmdan ma’lumki, yer sharining ustki qismi, ya’ni yer qobig‘i, 
asosan, kisloroddan va yengil, rangli metallardan iborat. Bunga asosiy sabab–
necha million yillar mobaynida atmosferadagi qor, yomg‘ir, umuman, suvning yer 
qobig‘i bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lishidir. 
Yerosti suvining neft, gaz va boshqa kimyoviy moddalar harakati ular 
molekulalarining doimiy yer shari (qattiq massa) qatlami bilan alohida bo‘lishi ham 
Ca, Na, K, Mg 
Fe 
hokazolar 
O
2
Al 
Si 

---

27 
yer yadrosi tomonga, hatto 100 km dan ortiq masofada silikat qatlami (asosan 
SiO
2
)ni tashkil etsada, metallar tarkibi ortib boradi.
Mis yer qobig‘ida nihoyatda kam joylashgan, yaxlit 0,01 % ga teng. Biroq 
mis ayrim, hatto kamyob, nodir metallarga nisbatan ham kam bo‘lishiga qaramay 
(masalan, stronsiy, sirkoniy, berilliy va boshqa siyrak kamyob metallar), xalq 
xo‘jaligida ko‘p ishlatiladi. Ayrim konlarda mis 3–5% gacha bo‘ladi, biroq qazib 
olib uni qayta ishlash, hatto mis tarkibi 0,35–0,4 % atrofida bo‘lsa ham, iqtisodiy 
samara beradi va u qazib olinib, so‘ng albatta boyitiladi. 
X–XII asrlarda dunyoda yiliga 50–70 t mis eritib olingan bo‘lsa, 1800-yilga 
kelib, bu ko‘rsatkich yiliga 12–15 ming tonnani tashkil etdi. Oradan 100 yil 
o‘tgach (1900), dunyoda mis eritib olish 500 ming tonnaga yetgan bo‘lsa, 1981-
yilga kelib esa yiliga 7 mln. tonna toza mis eritib olingan.
XXI asr boshlarida bu ko‘rsatkich 17 mln. tonnani tashkil qilib turibdi. 5 ta 
mamlakat dunyodagi jami misning 70% dan ortig‘ini jahon bozoriga yetkazib 
bermoqda, bular: Chili, AQSH, Yaponiya, Rossiya va Xitoy. Bu mamlakatlar 
ichida Chili oxirgi 40 yil mobaynida olamshumul yutuqlarga erishib kelmoqda. 
1960-yilda bor-yo‘g‘i 200 tn. mis eritib olgan Chili 1970-yilda ikki barobar (400 
tn), 1980-yilga kelib 800 t dan ortiq, 1990-yilga kelib esa 1 mln.t. dan ortiq mis 
eritib oldi. XXI asr boshlarida Chili mamlakati dunyoda nafaqat mis zaxiralari 
bo‘yicha, balki mis eritib olish bo‘yicha birinchi o‘ringa chiqib oldi va hozirgi 
kunga kelib 3 mln. t. ga yaqin mis olmoqda. Asosan, chet el olimlari va investorlari 
hisobiga Chili metallurgiyasi rivojlanib kelmoqda. Konlarning ochiq usulda qazib 
olinishi, gidrometallurgiya jarayonining keng qo‘llanilishi chililik metallurglarga 
qo‘l kelmoqda.
Xitoy davlati ham 2000–2005-yillari 3 mln.tonnaga yaqin mis olib, dunyo 
metallurglarini hayratga solmoqda. O‘zbekistonni ham mis zaxirasi va mis eritib 
olish bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinlarga loyiq deyishga haqlimiz.