A. bakixanov

ŞİRVANŞAHLARIN SƏLTƏNƏTİ VƏ NƏSƏBƏLƏRİ 
HAQQINDA 
 
Onların haqqında yalnız bu qədər məlumdur ki, müstəqil bir 
səltənətə malik olmayıb çox vaxt fars, ərəb və türklərin sultanlarına 
tabe olmuşlar, bəzən də müstəqil hökmranlıq sürmüşlər.  Şirvan-
şahların böyük xaqan Mənuçehrdən əvvəlki silsilələri (şəcərələri) də 
lazımınca məlum deyildir. 
Ömər ibni-Xəttabın xilafəti zamanında, Nuşirəvani-Adil tərə-
findən təsis edilmiş şirvanşahlar sülaləsindən Şəhriyar adlı bir nəfər 
Şirvanda hökmranlıq edirdi. Süraqə ibni-Əmr və  Əbdürrəhman 
ibni-Səlmə, Xüzeyfə ibni-Yəmən, Müğeyrə ibni-Şəbə,  Əşəs ibni-
Qeys, Əbdüləzizi-Bahili, Əbu Übeydeyi-Cərrah, Səid ibni-Əmr Hərşi 
və Müslimə ibni-Əbdülməlik xəlifə  Şirvanda hökmranlıq edirdilər. 
Bəni-Abbas xəlifələri dövründə isə, Şirvan çox vaxt Azərbaycan ha-
kimlərinin idarəsi altında idi. II əsrin sonlarında Fərruxzad Əxşican 
(Əxistan) oğlu və bundan sonra Filanşah, xəlifələr adından naib 
olaraq padişahlıq etmişlər. IV əsrin  əvvəllərində  Əli ibni-Heyşəm, 
bundan sonra da Bəhrami-Cubin nəslindən Məhəmməd ibni-Yəzid 
Şirvanda vali olmuşlar. Məhəmməd ibni-Yəzidin hökmü bir aylıq 
məsafədə rəvan idi. Bir müddətdən sonra, Sultan Firidün hökmran-
lıq etmişdir. Ondan sonra bir şey məlum deyildir. 
Hicri IV əsrin ortalarında, Xaqani-Kəbir ləqəbi ilə məşhur Mə-
nuçehr, əzəmətli və müstəqil bir hökmdar idi. Məşhur şair Xaqani 
Şirvani, bununla müasir olmuşdur. Onun şövkət və iqtidarını və oğ-
lunun Bakı ətrafında vəhşi heyvanlar ovuna çıxmasını qəsidələrinin 
birində gözəl surətdə təsvir edir. 
O zaman dəniz ilə yanar odlar arasında olan Bakı,  əhalinin 
azlığından  şir və sair yırtıci heyvanlar yatağı imiş. Dövlətşah 
«Təzkirətüşşüəra»sında yazır: alim və mənsəb sahibi olan İbrahim 
ibni-Əli Xaqani, dünyadan əl çəkmək bəhanəsilə Həccə getmək is-
təyirdi. Xaqan isə buna razı olmurdu. O, xaqandan izinsiz yola çıxdı, 
xaqanın məmurları Bəyləqan şəhərində onu tutub geri qaytardılar. 
 
102
Bundan məlum olur ki, Ərran ölkəsinin bir qismi də xaqanın ixtiya-
rında imiş. Qaziyi-Beyzavi «Nizamüttəvarix»də şirvanşahlar sülalə-
sini Bəhrami-Cubin nəslindən sayır, o da (Bəhrami-Cubin) bir neçə 
arxadan sonra, Ərdəşiri-Babəkana yetişir. Qazi Əhmədi-Qəffari 
«Cahanara» adlı əsərində şirvanşahları, aşağıdakı tərtib üzrə, Nuşi-
rəvan nəslindən sayır: 
Mənuçehr ibni-Kəsran ibni-Kavus ibni-Şəhriyar ibni-Guştasib 
ibni-Fridun ibni-Fəramərz ibni-Salar ibni-Zeyd ibni-Covn ibni-
Mərziban ibni-Hürmüz ibni-Nuşirəvan. 
Bir çox tarixçilərin yazdığına görə, Mənuçehr ədalətli bir padi-
şah olub, elm və sənət əhlini əziz və möhtərəm tutardı. O həmişə 
rəiyyətin asayişinə və ölkənin abadlığına səy edərdi. Ondan sonra 
oğlu Fərruxzad, sonra onun oğlu Güştasib taxta oturdu; bəzi tarix-
çilərin yazdığına görə, Kürün iki qolu arasında, dərya kənarında 
böyük və  məhsulu bol olan Güştasibi  şəhərini bu bina etmişdir. 
Bundan sonra oğlu Fəramərz, sonra onun oğlu Fərruxzad, sonra 
onun oğlu ədalətilə məşhur Keyqubad və sonra da oğlu Kavus Şir-
vanda hökmranlıq etmişdir. 
Kavus ədalətli və rəiyyətpərvər bir padişah olub, uzun müddət 
padişahlıq etmişdir. O, Əşrəf Çobanini dəf etmək üçün Canibəy 
xana dəfələrlə yaxşı yardım göstərmişdir. Hicri 774-cü (=1373) ildə 
vəfat etmişdir. Qəbri Quba şəhərinin xaricində indi də mövcuddur. 
Onun oğlu Huşənk on ilə yaxın qanun, ədalət və bacarıqla hökm-
ranlıq edib, vəfat etdi. Sonra, düşmənlərin qələbəsi üzündən, hö-
kumət bunların əlindən çıxdı. 
Şirvanda hökmran olan bir əmir çox zülm edirdi, şirvanlılar 
birləşib onu öldürdülər. Bu zaman Şeyx  İbrahim Dərbəndi ibni-
Sultan Məhəmməd ibni-Keyqubad şirvanşah, Şirvan şəhərlərindən 
sayılan  Şəkidə, yoxsul bir halda əkinçiliklə  məşğul olurdu. Şirvan-
lılar gəlib onu tarlada bir ağacın altında yatmış gördülər.  Əyninə 
şahanə paltar və başına əmmamə qoyaraq, gətirib padşahlıq tax-
tına oturtdular. 0, yuxarıda deyildiyi kimi, Əmir Teymur Kürəkənlə 
müasir olmuşdur. 

 
103 
Tarixçilərdən bəzisi deyir ki, Əmir İbrahim Təbrizi alıb, ertəsi il 
daha da irəliləmək istəyirdi. Lakin aldığı yerləri də əldən verdi. Bu 
hadisə, ola bilsin ki, türkmən Qara Yusifin Sultan Əhməd Elxani ilə 
müharibə etdiyi və Azərbaycan işlərinin tamamilə qarma-qarışıq 
olduğu bir zamanda əmələ  gəlmişdir. Məlum olur ki, Əmir Qara 
Yusif hicri 813-cü (=1411) ildə, Sultan Əhmədi öldürdükdən sonra, 
Təbrizi  Əmir  İbrahimin  əlindən alıb,  Şirvanı da ələ keçirmişdir. 
Bunu, Dərbəndin «Qiyamət dərvazası» üzərindəki kitabə də təsdiq 
edir. Kitabəyə görə, bu dərvaza hicri 814-cü (=1412) ildə Qara 
Yusifin oğlu Əmir İsfəndiyarın əmrilə təmir edilmişdir. 
Bu məsələ, Hacı Zeynəlabidin  Şirvaninin sözləri ilə  də  təsdiq 
edilməkdədir. O, «Riyazüssəyahət»ində belə yazır: 
Qara Yusif külli qoşunla Şirvana gəlib bir çox yerləri viran etdi. 
Əmir  İbrahimi  əsir edib ondan çoxlu mal-dövlət aldı. Lakin 
hökuməti yenə özünə verdi. 
Hicri 820-ci (=1418) ildə  Əmir  İbrahim vəfat etdi və Sultan 
Xəlil padişahlıq taxtına oturdu. «Sultan Xəlil» tərkibi  əbcəd hesa-
bilə onun taxta oturması tarixidir. Bakı, Quba və Səlyan yollarında 
olan karvansaraların bəzisi, Bakıdakı bir çox məscidlər və burclar 
onun tərəfindən bina edilmişdir. Bundan əlavə o, Dərbənd  şəhə-
rinin hasar və qalasını da təmir etdirmişdir. Onun adı bu abidələr 
üzərindəki kitabələrdə indi də oxunmaqdadır. Bakıda tikdirmiş 
olduğu ali imarətin (sarayın) xarabaları onun şan və  şövkətindən 
bir nişanədir. 
«Riyazüssəyahət»də deyilir: İskəndər Qara Yüsif oğlu külli 
qoşunla Şirvana gəldi. Sultan Xəlil qaçdı və türkmənlərdən bu öl-
kəyə saysız sədəmə toxundu. O, Şahrux mirzənin köməyilə türk-
mənlərin  şərrini dəf etdi. 53 il səltənət sürdükdən sonra, Sultan 
Xəlil vəfat etdi. Oğlu Fərrux Yasər ona canişin oldu. «Şirvanşah» 
tərkibi (əbcəd hesabilə) onun taxta oturması tarixidir. Hicri 906-cı 
(=1501) ildə Şah İsmayıl Səfəvi ilə apardığı müharibədə öldürüldü. 
Sonra, oğlanları  Bəhram bəy və Qazi bəy hər biri bir ilə yaxın 
hökumət sürdü. Onlar ədalətli və rəiyyətpərvər idilər. Vəfatlarından 
 
104
sonra, Şeyxşah ləqəbli İbrahim ibni-Fərrux Yasər taxta oturdu. O bir 
neçə vaxtdan sonra Şah  İsmayıl və  Şah Təhmasib Səfəvi ilə sülh 
etdi. Onların hakimiyyəti altında 22 il asudə hökmranlıq sürdükdən 
sonra vəfat etdi. Oğlu II Sultan Xəlil taxta oturub, Şah Təhmasiblə 
qohum oldu. O, hicri 942-ci (=1536) ildə vəfat etdi. Ondan sonra 
Şahrux ibni-Sultan Fərrux ibni-Şeyxşah əmirlər və dövlət böyüklə-
rinin arzusu ilə  səltənətə keçdi, lakin uşaq odduğundan iş baş 
tutmadı. Hicri 945-ci (=1539) ildə,  Şirvan vilayəti  İran padişahının 
təsərrüfünə keçdi. 
I  Şah Təhmasib Səfəvi buranın idarəsini öz qardaşı  Əlqas 
mirzəyə verdi. Əlqas mirzə üsyan etdikdən sonra Şah Təhmasib 
hicri 954-cü (=1547) ildə  oğlu  İsmayıl mirzəni buraya hakim 
göndərdi, hicri 955-ci (=1548) ildə, şirvanşahlar nəslindən Bürhan 
mirzə adlı bir nəfər fürsət tapıb  Şirvanı aldı. Lakin bir neçə gün 
hökmranlıq sürdükdən sonra vəfat etdi. 
Şirvan hökuməti, şahın bibisi oğlu və damadı Ustacallı Abdulla 
xana həvalə olundu. O da 17 il hökmranlıq sürdükdən sonra vəfat 
etdi. Bundan sonra, rumlu Aras xan 13 il hökmranlıq sürdü. Hicri 
986-cı (=1578) ildə Lala paşa gəlib  Şirvanı aldı  və Osman paşanı 
buraya hakim təyin edib geri qayıtdı. 
Rum və  İran qoşunları bir müddət bir-birilə müharibə 
edirdilər.  İranın vəziri - əzəmi mirzə  Səlman gəlib Osman paşanı 
məğlub etdi. O da bu məğlubiyyətdən sonra Dərbəndə getdi. 
Şirvanda qalan Məhəmmədqulu xəlifə Zülqədər, osmanlı-tatar 
müharibəsində öldürüldü. Şirvan ikinci dəfə Osman paşanın  əlinə 
keçdi. Mirzə Səlman yenə gəldi. Osman paşa Dərbəndə qayıtdı. 
Peykər xan Qacar və onun vəfatından sonra Xəlifə  Ənsar 
Qaradaği  Şirvana hakim təyin olundular; lakin onlar bir iş görə 
bilmədilər və  hər ikisi çox keçmədən vəfat etdi. Bunlardan sonra 
Osman paşa, sonra Həsən paşa, Mahmud paşa və  Əhməd paşa 
Şirvanda hökmranlıq sürürdülər. 
Hicri 1016-cı (=1607) ildə I Şah Abbas gəlib buranı aldı. Bu 
zamandan etibarən Şirvanı İran bəylərbəyisi idarə etməyə başladı. 

 
105 
Qaramanlı Zülfüqar xan - 2 il, Yusif xan - 18 il, Ərəb xan - 8 il, Fərəc 
xan - 3 il, Ərəb xan - 11 il, Xosrov xan - 8 il, Mənuçehr xan -7 il, 
Hacı xan - 3 il, Məhəmmədi xan - 2 il, Nəcəfqulu xan - 7 il, Mehrəli 
xan -13 il, Məkriqulu xan - 2 il, Səid xan - 7 il, Əliqulu xan - 6 il, 
Musa xan ilə Həsənəli xan - 20 il və Hüseyn xan - 2 il Şirvanda bəy-
lərbəyi olmuşlar. 
Hicri 1124-cü (=1712) ildə müskürlü Hacı Davud, Üsminin və 
Surxayın köməyilə Quba hakimini tələf edib, Şamaxını aldı  və 
qüdrətli bir hökmran oldu. Sonra, hicri 1138-ci (=1725) ildən Nadir 
şahın gəlməsinə qədər, Şamaxı 9 il Surxay xanın ixtiyarında qaldı. 
Şirvan alındıqdan sonra, Məhəmmədqulu xan Səidli və Əliqulu xan 
Şirvana hakim təyin olundular. 
Nadir  şah tac qoyduqdan sonra, qardaşı  İbrahim xan üç il, 
Qaplanguhdan Dağıstanın son sərhəddinə  qədər idarə edirdi. 
Xorasanlı Mehdi xan isə,  Şirvana  əmirülüməra təyin edilmişdi. 
Mehdi xanın öldürülmüsindən sonra, Sərdar xan Qırxlı 5 il və 
Heydər xan Əfşar 1 il Şirvanda əmirülüməra oldular. 
Hicri 1157-ci (=1743) ildə, Sam mirzə  və  Məhəmməd xan 
Surxay xan oğlu Şirvanın asayişini pozub, az bir müddət hökmran 
oldular, Azərbaycan sərdarı  Aşur xan və  Fətəli xan Əfşar onları 
ölkədən çıxardılar. Lakin Nadir dövrünün son günləri tamamilə 
iğtişaş zamanı olduğundan,  Şirvanın işləri də intizam tapmadı. 
Nadir şah vəfat etdikdən sonra, Şirvanın hər bir vilayətində ayrı və 
müstəqil xanlıqlar  əmələ  gəldi. Onlar Şirvan,  Şəki, Bakı, Quba və 
Dərbənd xanlıqlarından ibarət idi. Lakin Dərbənd xanlığı tezliklə 
Quba xanlığı ilə birləşdi, yerdə qalan dörd xanlıq da müxtəlif 
zamanlarda rus dövlətinin təsərrüfünə keçdi. 
 
106
DÖRDÜNCÜ FƏSİL 
 
SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN ZÜHURUNDAN  
NADİR ŞAHIN VƏFATINA QƏDƏR 
 
«Aləmara»
1
, «Həbibüssiyər» və sair bir çox tarixi mənbələrə 
görə, Səfəviyyə sultanları  Şeyx Səfiyyəddin  İshaqın nəslindən 
olduqları üçün bu ləqəblə adlanmışlar.  Şeyx Səfiyyəddin, ata-
babadan böyük və məşhur seyidlərdən və hörmətli şeyxlərdən biri 
olmuşdur. Onun Ərdəbildəki ali türbəsi, indi də xalqın ziyarət-
gahıdır. Nəsəbi 21-ci arxada, yeddinci imam Museyi-Kazimə çatır. 
Şeyx Səfiyyəddindən sonra, oğlu Şeyx Sədrəddin Musa, ondan 
sonra oğlu Xacə  Əli, ondan sonra Şeyxşah adı ilə  məşhur oğlu 
İbrahim və ondan sonra da oğlu  Şeyx Cüneyd zahiri və batini 
dövləti (hakimiyyəti) öz şəxslərində toplamışdılar. Hər tərəfdən 
çoxlu mürid onların asitanəsinə üz qoyub irşad gözləyirdi.  Şeyx 
Cüneydin cah-cəlalı və müridlərinin sayı gündən-günə artırdı. 
O zaman İraqi-Ərəb, İraqi-Əcəm və Azərbaycan padişahı olan 
türkmən qaraqoyunlu Cahanşah, dövlətinin zəvalından qorxuya 
düşüb, Şeyx Cüneyd haqqında bədgüman oldu. Ancaq, bədnamlıq 
qorxusundan, ədavətini izhar edə bilmirdi. Axırda bəzən kinayə və 
bəzən də açıqdan-açığa onun bir tərəfə getməsini arzu etdi. Şeyx 
Cüneyd də öz tərəfdarları ilə Diyarbəkirə getdi. Diyarbəkir vilayə-
tinin yarısına hakim olmuş və Uzun Həsən ləqəbilə şöhrət tapmış 
olan türkmən ağqoyunlu Həsən bəy Cahanşaha itaət etmirdi. O öz 
bacısı  Xədicə  bəyimi  Şeyx Cüneydə verdi. Bir zaman keçdikdən 
sonra Şeyx Cüneyd yenə Ərdəbilə qayıtdı. Bu zaman Cahanşah onu 
dəf etmək xəyalına düşdü. Şeyx Cüneyd də öz müridlərinin sayını 
artırıb səltənət iddiasına başladı. Çərkəzlərə qarşı müharibə etmək 
                                                 
1
 «Aləmara» - tam adı: «Tarixi-aləmarayi-Abbasi»dir. I Şah Abbasının münşisi 
İskəndər bəyin  əsəridir. O, bu kitabında səfəvi dövlətinın mükəmməl bir tarixini 
yazmışdır. İskəndər bəy özü Azərbaycan tərəkəmələrindən olub, təqribən hicri 968-
ci (-1560) ildə anadan olmuşdur. 

 
107 
fikrilə 10000 nəfər toplayıb Şirvan tərəfinə hərəkət etdi. «Fütuhati-
Əmini» kitabında deyilir ki, o, Şirvanı almağa getmişdi. Necə olur-
sa-olsun,  şirvanşah Sultan Xəlil Təbərsəran  əhalisinin təhrikilə, 
onun çərkəz tərəfinə getməsinə mane oldu və qoşun toplayıb dö-
yüşə  çıxdı.  Şeyx Cüneyd müharibədə öldürüldü. Səfəviyyə xanə-
danının təbərsəranlı tərəfdarlarından bir dəstə camaat, onun nəşini 
Samur çayının sol tərəfində, Qıpçah kəndinin yaxınlığında olan 
müharibə meydanından çıxarıb Quba və Qülhan nahiyəsini Quryan 
(indiki Həzrə) kəndində basdırdılar. Öldürüldüyü yerdə indi də 
nişangahı vardır. 
Bu hadisə hicri 851-ci (=1447) ildə vaqe olmuşdur. Yüz il ke-
çəndən sonra, I Şah Təhmasib Səfəvi, onun qəbri üzərində ali bir 
türbə tikdirmişdir. Asarı indi də mövcud olub, yerli əhalinin ziyarət-
gahıdır. Həsən bəyin bacısı  oğlu  Şeyx Heydər atasının canişini 
oldu. Həsən bəy padişahlıq məqamına çatınca, öz qızı Həlimə bəyi-
mi  Şeyx Heydərə verdi, onun şövkət və iqtidarını daha da artırdı. 
Bundan sonra Şeyx Heydər, guya ona yuxuda əmr olunubdur deyə, 
o zaman mütəarif olan türkmən taqiyəsi  əvəzinə, başına qırmızı 
şaldan on iki tərkli (dilimli)... bir taç qoydu. Müridləri də ona tabe 
olaraq bu papaqla başqalarından seçildilər, o zamandan qızılbaş 
adı ilə məşhur oldular. 
Həsən padişah öləndən sonra, oğlu Sultan Xəlil və bundan 
sonra da Sultan Yaqub padişahlıq etdi. Şeyx Heydər, dayısı  oğlu 
Sultan Yaqubun ona qarşı olan rəftarını yaxşı görmədi. Hicri 893-cü 
(=1488) ildə çərkəzlərə qarşı cəhada başlamaq üçün Şəki yolu ilə 
Dərbəndə getdi. Dərbənd əhalisi onun qoşununa hücum etdi, o da 
Dərbəndin fəthini qərara aldı. Mühasirə edilmiş qala əhalisinin 
vəziyyəti çətinləşdi. Şeyx Heydəri dəf etməyə iqtidarı olmayan şir-
vanşah Fərrux Yəsar, damadı Sultan Yaqubun yanına bir-birinin 
ardınca elçilər göndərib kömək istəyirdi. O deyirdi ki, əgər  Şeyx 
Heydər Şirvanı istila etsə, türkmən dövlətinin də məhv olmaq qor-
xusu vardır. Sultan Yaqub, şirvanşahın köməyinə Bicən oğlu Süley-
man bəyin komandası altında 4000 seçmə əsgər göndərdi. O da öz 
 
108
qoşununu toplayıb,  Şeyx Heydərin ardınca getdi. Dərbənd qalası 
alınmaq üzrə ikən, onların yetişmək xəbəri Şeyx Heydərə çatdı. O, 
qalanın yanında onları qarşılamağa getdi və Təbərsəran hüdudun-
da iki qoşun üz-üzə gəldi. Şiddətli müharibə oldu və bu müharibə-
də hər iki tərəfdən bir çox adam tələf oldu, Şeyx Heydər özü də ox 
yarasından öldü. 
«Fütuhati-Əmini»də  deyilir:  bu  xəbərlərin  əsli,  Şeyx Heydər 
oğlu Şah İsmayılın buyruğu ilə, bu müharibədə iştirak edən Həsən 
bəy lələ və Fərrux ağa kimi şəxslərdən öyrənilmişdir. Şeyx Heydərin 
nəşini, müridləri Təbərsəranda dəfn etdilər. Bu hadisədən 22 il 
keçdikdən sonra hicri 915-ci (=1510) ildə,  Şah  İsmayıl ikinci dəfə 
Şirvana gəldiyi zaman onun nəşini  Ərdəbilə apardı. Müəllif deyir: 
onun qəbri Təbərsəranın Ətək mahalında, Rubas çayının sol kəna-
rındadır. Bu qəbr, Tənit kəndinin bir ağaclığında olub, üzərindəki 
günbəz indi də yerli əhalinin ziyarətgahıdır. 
Şeyx Heydərin vəfatından sonra, onun böyük oğlu Sultan Əli, 
Ərdəbildə  İrşad məsnədinə (təriqət başçılığına) keçib, hökmranlıq 
üçün hazırlanmağa başladı. Bu xanədanın müridləri,  əqidələrini 
aşkara çıxarıb, beyəti təzələyirdilər. Sultan Yaqub onu, qardaşları 
və anası ilə  bərabər  İstəxri-Fars qalasına göndərib, həbs etdirdi. 
Sultan Əlinin anası Sultan Yaqubun bacısı idi. Onlar dörd il yarım 
orada qaldılar. Rüstəm mirzə, yuxarıda göstərildiyi kimi, vaxtın 
təqazasına görə, onları  Təbrizə  gətirdi. Baysunqar mirzə öldürül-
dükdən sonra, Sultan Əlini izzət və ehtiramla Ərdəbilə göndərdi. 
Bir neçə vaxtdan sonra, Rüstəm mirzə sufi firqəsinin toplanmasını 
və müridlərin artmasını görərək Sultan Əlidən şübhəyə düşdü. Onu 
yenə qardaşları ilə  bərabər Təbrizə  gətirdi və üzərində gözətçilər 
qoydu. 
Müridlərin gizli və aşkar olaraq gediş-gəlişi davam etdiyindən, 
Rüstəm mirzə onu dəf etmək fikrinə düşdü. Sultan Əli, qardaşları 
və 700 nəfər müridləri ilə  bərabər,  Ərdəbilə doğru hərəkət etdi. 
4000 əsgər ilə onu təqib etməyə məmur edilən Əbih sultan, Ərdə-
bilin şimal tərəfində ona çatdı. Dava qızışdı və Sultan Əli öldürüldü. 

 
109 
Sufilərin başçıları, altı yaşlı qardaşı  İsmayıl mirzəni o biri qardaşı 
İbrahim mirzə ilə bərabər, gizli olaraq, Ərdəbilə gətirdilər, 40 gün-
dən sonra da Gilana apardılar.                        tərkibi, əbcəd hesa-
bilə İsmayıl mirzənin anadan olması tarixidir. Bu hadisə, hicri 898-ci 
(=1493) ildə üz vermişdir. 
Nə  qədər ki, türkmən təbəqələri arasına ikitirəlik düşməyib, 
istiqlaliyyətləri ixtilala üz tutmamışdı, Gilan hakimi mirzə Əli Karkiya 
onlara qarşı lazımi məhəbbət göstərirdi.  İsmayıl mirzə hicri 906-cı 
(=1501) ildə xüruc edərək, Rum ilə Şam sufi və müridlərindən 1500 
nəfərlə Ərdəbilə gəldi. Qoşunu az olduğundan, müharibəni məslə-
hət görməyib Talışa getdi. Qış qurtarandan sonra yenə  Ərdəbilə 
gəlib Qarabağa hərəkət etdi. Oradan da şahanə bir cah-cəlal və 
başına toplanan külli qoşunla, Şirvana yola düşdü. 
Fərrux Yasər 20000 atlı və neçə min piyada qoşunla «Gülüstan 
qalası» yaxınlığında Cəbəlani yaylağında onunla hərb etdi. Gülüs-
tan qalasının xarabası Şamaxı şəhərinin yuxarısında, bir dağ üzərin-
də «Qız qalası» adı ilə  məşhurdur. O buradakı döyüşdə  məğlub 
olub, böyüklərindən bir çoxu ilə  bərabər öldürüldü. Şirvanşahın 
igid oğlu İbrahim Şeyxşah, gəmiyə minib Gilana getdi. Şah İsmayı-
lın səltənət təbili bu ölkədə çalındı. Qışı  Şirvanın Mahmudabad 
şəhərində keçirdi. Qalaları və şəhərləri bütün xəzinələri ilə bərabər 
onun əlinə keçdi. Lakin bəzi qalaların əhalisi təslim olmaq istəmir-
dilər. I Şah İsmayıl, bir tərəfdən çox dərin xəndək, üç tərəfdən isə 
dəniz ilə əhatə olunmuş Bakı qalasını azacıq müdafiə və müqavi-
mətdən sonra fəth etdi. Bu qalanı Nuşirəvan bina etmişdi.  Şirvan 
padişahları da ona çox möhkəm bir burc çəkmişdilər. Bundan son-
ra, məşhur qalalardan hesab edilən və Şirvan əmirləri ilə əhalidən 
bəzisinin sığınağı olan Gülüstan qalasını mühasirəyə aldı. Bu za-
man xəbər yetişdi ki, Əmirzadə Əlvənd türkmən əsgərləri ilə Naxçı-
vana gəlib, qoşunu hər iki tərəfdən onunla vuruşa hazırlamışdır. 
Şah  İsmayıl buradan Azərbaycana yola düşdü.  Əmirzadə  Əlvənd, 
Muslu Əmir Osmanı bir dəstə qoşunla göndərdi. Şah İsmayıl da öz 
qoşunlarından bir dəstəni onun qarşısına göndərdi.  Şiddətli 
 
110
müharibədən sonra türkmən qoşunu məğlub oldu. Əmir Osman, 
bir dəstə böyük adamlarla əsir düşüb öldürüldü. Əmirzadə Əlvən-
din özü 30000 əsgərlə onun qabağına yeridi. Hicri 907-ci (=1502) 
ildə, Naxçıvanın Şərur adlı yerində, Şah İsmayıl 7000 qızılbaş qoşu-
nu ilə onu məğlub edib, böyük adamlardan və qoşun əhlindən bir 
çoxunu öldürdü. Külli qənimət ələ keçdi. Əmirzadə Əlvənd Ərzən-
cana qaçdı. Şah İsmayıl Təbrizə gəlib səltənət taxtına oturdu. Hə-
mədan ətrafında Sultan Muradı da məğlub etdi. 
Sultan Murad məğlub olduqdan sonra, bir müddət Bağdadda 
qaldı. Buradan damadı Əlaüddövlə Zülqədərə pənah apardı. Onun 
vasitəsilə öz məqsədinə çatmaq istədi. Hicri 912-ci (=1507) ildə 
Zülqədərin qoşunu ilə  gəlib Diyarbəkirin qala və  şəhərlərindən 
bəzisini aldı. Sonrakı il Şah İsmayıl çoxlu qoşunla onu dəf etməyə 
getdi. Müharibə alovu iki gün şiddətlə  şölələndi, üçüncü gün 
Sultan Murad məğlub olub yenə Əlaüddövlənin yanına getdi. 
Şah  İsmayıl bir-birinin ardınca Diyarbəkir,  İraqi-Ərəb,  İraqi-
Əcəm, Fars, Xorasan və Mavəraünnəhrin bəzi yerlərini fəth edib, 
yenə də Təbrizə qayıtdı. 
Bu zaman xəbər çatdı ki, Şeyxşah Şirvanı ələ keçirib istiqlaliy-
yətdən dəm vurur və xərac verməkdən də boyun qaçırır. Bu xəbər 
şahın qəzəbini alovlandırdı. Qışın şiddətli soyuq bir çağında, hicri 
915-ci (=1510) ildə,  Şirvana hərəkət etdi. Şeyxşah müqavimət 
göstərə bilməyib Beyqurd qalasına qaçdı. Bu qala Şamaxının üç 
ağac şimalında, çətin keçidli bir yerdə olub xarabaları indi də möv-
cuddur. 
 

 
111 
A.Bakıxanov kitabxanasına məxsus “Gülüstani-İrəm”in 
əlyazmasından bir səhifə
 
112
Bu qalanın yanında həmin adla böyük bir kənd də vardır. 
Şah  İsmayıl  Şirvana gəlib Lələ  bəyi  Şamaxıda  Şirvan hakimi 
təyin etdi və özü də bu vilayətin qala və  şəhərlərini almaqla 
məşğul oldu. Bakı  və  Şabran qalasının mühafizləri təslim oldular. 
Dərbəndlilər qalanın möhkəmliyinə arxalanaraq bir neçə gün mü-
qavimət göstərdilərsə  də, axırda təslim oldular. Şah  İsmayıl, yeni 
hökumətə dayaq olmaq və onu möhkəm saxlamaq üçün İraqda 
yaşayan Bayat türklərindən bir dəstəni siyahi üzrə köçürüb Dər-
bənd və Şabranda yerləşdirdi. Özü də həmin qışda Qarabağa gəldi, 
baharda Sultaniyyəyə getdi. 
Sultan Səlim, hicri 920-ci (=1515) ildə,  İran ilə müharibəyə 
gəlib Çaldıran səhrasında Şah İsmayıla qalib gəldi və Təbrizi aldı. O 
burada doqquz gün qaldıqdan sonra Ruma qayıtdı. Qürurunun 
çoxluğundan,  Əlaüddövlə bu iki padişahdan heç birini (Sultan 
Səlimi və Şah İsmayılı) tanımaq istəmirdi. Buna görə Sultan Səlim 
Fərhad paşanı onu cəzalandırmağa məmur etdi. Əlaüddövlə tayfa-
sından bəzisi Ruma dağıldı və bir parçası da sonralar Zülqədər oğ-
lu adı ilə  məşhur olan nəvəsi ilə Azərbaycana gəldi.  Şəmsəddinli 
mahalı bunlardandır. Bir çoxları da Car, Tala və Dağıstanla qonşu 
olan yerlərə dağıldılar. Ləzgilər «  - z» hərfini «  -b» hərfi ilə dəyi-
şərək, bunlara indi də Bülqədər deyirlər. 
Bu tayfa Hülaku xanın Türküstandan köçürüb Şirazda 
yerləşdirdiyi türkmənlərdəndir. Bunlar orada Diyarbəkirə və Mosu-
la gələrək cəlal və iqtidar sahibi olduqdan sonra, qonşu vilayətlərə 
təcavüz edirdilər. Bunlardan on nəfəri, yüz otuz səkkiz il o ölkədə 
hökmranlıq etmişlər. Bunların sonuncusu olan Əlaüddövlə, bir 
dərəcəyə çatdı ki, bir-birilə vuruşmaqda olan Misir və Şam valilə-
rinin hər ikisi onun köməyinə möhtac oldu. Buna görə o deyərmiş: 
«Mənim iki toyuğum var, bunlardan bir qızıl, digəri isə gümüş 
yumurtlayır». 
Hicri 929-cu (=1523) ildə,  Şah  İsmayıl Azərbaycanda olduğu 
zaman,  Şirvan hakimi Şeyxşah ona itaət edərək çoxlu hədiyyə ilə 
hüzuruna gəldi.  Şirvanşahlar xanədanına mənsub bir şahzadə 

 
113 
xanımı da Şah  İsmayılın hərəmxanasına göndərdi. Bu kimi yaxşı 
xidmətlərinə görə, Şirvan vilayətləri yenidən ona tapşırıldı. 
Sonrakı il, hicri 930-cu (=1524) ilin əvvəllərində, yayın axırla-
rında Şah İsmayıl vəfat etdi. O, mehribanlıqda dünyanı işıqlandıran 
və qəhrəmanlıqda düşməni yaxan, od məzaclı bir sultan idi. Qur-
muş olduğu səltənətin mühüm işlərilə məşğul olmasına baxmaya-
raq, Şah İsmayıl alimlərlə müsahib olub şeir söyləməyə də maildir. 
Şah Xətai təxəllüsü ilə yazmış olduğu gözəl  şeirlər indi də xalq 
arasında məşhurdur. Bu aşağıdakı beyt onun şeirlərindəndir: 
Bisütun dağı zar-zar ağlamağımı eşidincə, yerindən oynadı, 
Fəryad edib dedi: indi artıq başqa bir Fərhad meydana gəlmişdir. 
Ondan sonra, oğlu I Şah Təhmasib padişahlıq taxtına oturdu. 
Çox keçmədi  Şeyxşah da vəfat etdi. Oğlu II Sultan Xəlil  Şirvan 
əyalətində müstəqil oldu. O, Şah Təhmasiblə qohum olmaq şərəfi-
nə nail oldu. 
Padişahlardan üz çevirib İranla müharibə  qızışdıran Təkəli 
Ülamə sultanın təhrikilə, hicri 940-cı (=1533) ildə, Sultan Süleyman 
ibni-Sultan Səlim Xandigar saysız qoşunla Azərbaycana gəldi. Şah 
Təhmasib üz-üzə  hərb etməyi məsləhət görməyib düşmənin işini 
azuqə,  ələf qıtlığı  və  qışın  şiddətilə bitirmək istədi. Sultan Süley-
man çox çətinliklə Sultaniyyəyə və oradan da Bağdada getdi. O şə-
həri aldıqdan bir il sonra, Azərbaycana qayıdıb Təbrizi tutdu. Lakin 
dövlət işlərinin qarışıqlığı və əsgəri qüvvənin nizamsızlığı üzündən 
Ruma qayıtmağa məcbur oldu. 
Gilan tarixini yazan Əbdülfəttah Fumeni deyir: Sultan Süley-
man Xoy və Səlmasa gəldiyi zaman, Gilan hakimi və Şah Təhmasi-
bin damadı  Əmir Dubac-Müzəffər sultan onun tərəfinə keçərək, 
8000 nəfərlə hüzuruna getdi. Geri qayıtdığı zaman öz nemətilə 
bəslənən Gühdüm hakimi Əmir Hatəm onun üzərinə basqın 
edərək, onu məğlub və ordusunu talan etdi. Bu hadisədən sonra, 
Gilan əhalisi də ondan üz çevirdi. O da əlacsız olaraq gəmiyə minib 
Şirvana getdi. Şamaxıya çatandan sonra məlum oldu ki, Dərbənd 
hakimi və şahın başqa bir damadı olan Müzəffər sultan vəfat etmiş 
 
114
və arvadı dul qalmışdır. Şah Təhmasibin bir bacısı da Əmir Dubacın 
arvadı olub, vəfat etmişdi. O, Şah Təhmasibin bu bacısını o biri 
bacısının yerinə almaq istədi. O bununla möhkəm Dərbənd 
qalasını  ələ keçirmək və özünə  sığınaq etmək ümidində idi. Yola 
düşüb Dərbənddə ölən hakimin mənzilinə getdi. Bir neçə gün 
orada qalandan sonra mətləbini izhar eləyib bu xüsusda israr etdi. 
Şahzadə xanım gizli olaraq, Təbrizə qardaşının yanına bir adam 
göndərib macəranı ona bildirdi. 
Şah Təhmasib Muğan və Arasbar hakimi şamlı Bayəzid sultana 
qəti hökm verdi. O da tam sürətlə gedib Müzəffər sultanı tutdu. 
Başına taxta papaq qoyaraq, cürbəcür təhqir və istehza ilə Təbrizə 
gətirdi. Təbrizdə əyninə içi barıtla doldurulmuş bir don geydirdilər, 
dəmir bir qəfəs içərisində Rəşidiyyə minarəsinə çıxardıb gülləbaran 
etdilər. 
Hicri 942-ci (=1535) ildə Sultan Xəlil sonsuz olaraq vəfat etdi. 
Şirvan əmirləri, onun qardaşı oğlu Şahrux ibni-Sultan Fərrux ibni-
Şeyxşahı, uşaq ikən taxta oturtdular. Bu sülalənin dövlət qanunları, 
əmirlərin özbaşınalığı üzündən gücdən düşüb, hərc-mərclik əmələ 
gəldi. Bu zaman bir dərviş, Sultan Məhəmməd ibni-Şeyxşah iddiası 
ilə külli qoşun toplayaraq Səlyanı tutdu. Şahruxun yaxın adamları, 
əmirlərin qanunsuzluğu və  əsgərlərin intizamsızlığı üzündən, onu 
dəf etməyə müqtədir olmayıb Beyqurd qalasına qaçdılar. Dərviş 
şirvanşahlar paytaxtı  Şamaxı  şəhərinə  gəldi. Dərvişin başına yığı-
lanlar da başı pozuq olub, yanında ağıllı və iş bilən adam olmadı-
ğından, ehtiyatsızlıq edərək, səbəbsiz,  Şamaxını buraxıb Səlyana 
qayıtdı. Beyqurd qalasında olan Şirvan böyükləri onun getməsin-
dən xəbər tutub, Şahrux mirzənin ordusu ilə onu təqib etdilər. 
Səlyan ətrafında onu tapıb hərbə başladılar. 
Dərviş  məğlub olub şirvanlıların  əlinə keçdi. Şeyx Padar onu 
öldürdü. Lakin Şirvan əmirləri, həddindən artıq nizamsızlığa, xalqın 
malına və namusuna təcavüz etməyə başladılar. Şahrux uşaq oldu-
ğu üçün, onlara mane ola bilmədi. Qorçibaşı Padar, qoşun və rəiy-
yətin bir qismi əmirlərin zülmündən  Şah Təhmasibin hüzuruna 

 
115 
şikayət etdilər. O, hicri 945-ci (=1538) ildə, öz qardaşı Əlqas mirzə-
ni, Məntəşa sultan, bir dəstə Qacar əmirləri, Qarabağ talışlarından 
mürəkkəb 20000 nəfərlik bir qüvvə ilə Qorçibaşı Padarla birlikdə 
Şirvanı almaqa göndərdi. Onlar Şirvana gəldilər.  Şirvanlılar onlara 
boyun əyməyib, qalaları təcrübəli adamlarla möhkəmləndirib, mü-
dafiəyə başladılar. Qızılbaş əsgərləri əvvəlcə Sürxab və daha sonra 
Qəbələ qalasını aldılar.  Şahzadə,  Şirvan qalalarının  ən möhkəmi 
olan Gülüstan qalasını almaq üçün bir dəstə qoşun təyin etdi. Özü 
də  Şahrux mirzənin olduğu Beyqurd qalasına üz qoydu. Şahrux 
mirzənin vəkili Hüseyin bəy, igid və cəsur qoşunu ilə qarşıya çıxdı. 
Beyqurd dərəsində müharibə odu alovlandı. Hüseyn bəy məğlub 
olub qalaya qayıtdı  və qalanı müdafiə etməyə başladı. Dördaylıq 
mühasirədən sonra, Şəki hakimi Dərviş Məhəmməd xan, şirvanlıla-
rın köməyinə gəldi. Şəbxun vurmaq məqsədilə o, qızılbaş ordusuna 
yaxınlaşdı. Nağara vurulub şeypur çalındı, qorçu və sairdən ibarət 
bir dəstə döyüşə  çıxıb qalib gəldi. Dərviş  Məhəmməd xan, qoşu-
nundan bir çoxunu ölümə verdi və heç bir iş görə bilməyib geri 
qayıtdı.  Şirvanlılar köməksiz qaldıqları üçün müqavimət göstərə 
bilmədilər və qalanı müdafiədən aciz olub xəbər göndərdilər ki, 
əgər  şah özü gələrsə, biz qalanı ona təslim edərik.  Əmirlər işin 
keyfiyyətini şaha ərz etdilər. Şah Təhmasib Mərənddən köçüb, qa-
lanın ayağına gəldi. Ertəsi gün vəkil Hüseyn bəy, Şirvanın böyükləri 
və əyan ilə bərabər, Şahrux mirzəni şahın hüzuruna gətirdilər. Qala 
və  xəzinələrin açarlarını  təslim etdilər. Gülüstan qalabəyisi də 
hüzura gəlib qalanı təslim etdi. Vəkil Hüseyn bəy, Şirvanın bir çox 
əyanları ilə bərabər öldürüldü. 
Bir il sonra Şahrux mirzə də vəfat etdi. Şirvan hökuməti şahza-
də  Əlqas mirzəyə tapşırıldı.  Əlqas mirzə  Şirvanda 9 il müstəqil 
hökmranlıq sürdü. Axırda əzəməti, mənsəbi və qoşununun çoxlu-
ğuna güvənərək öz vəlineməti və böyük qardaşı olan padişaha asi 
oldu... 
Bu hadisənin təfsilatı belədir:  Əlqəs mirzə, azğınlıq havasilə 
qardaşının rəyinə müxalif işlər görüb gündən-günə üsyan və 
 
116
müxalifətini artırırdı. Axırda,  Şah Təhmasib onun fitnəsini dəf 
etmək üçün Şirvana hərəkət etdi. Əlqas mirzə  qəflət yuxusundan 
bir az oyanıb, öz keçmiş  hərəkətlərindən peşman oldu. Bağışlan-
maq üçün anasını və oğlu Əhməd mirzəni şahın hüzuruna göndər-
di. Üzr istəyib qəliz andlarla həmişəlik ixlas və itaətə söz verdi. Şah 
özü Gürcüstana yola düşüb, onu çərkəzlərə qarşı cəhada göndərdi. 
Lakin,  Əlqas mirzə xütbəni öz adına oxudub və sikkəni öz adına 
vurdurmuş olduğundan, Şah Təhmasib Gürcüstandan qayıtdıqdan 
sonra, İbrahim xan Zülqədəri, Göycə sultan Qacarı və Şahverdi xan 
Ziyad oğlunu bir dəstə qoşunla basqın üsulilə  Şirvanı almağa 
göndərdi. Bu zaman Əlqas mirzə  hələ  Çərkəzistanda idi. Onun 
ordu başçısı və inanılmış adamı olan Mihtər Dövlətyar onun ailəsini 
və köçünü götürüb Gülüstan qalasına çəkildi. Şahın əmirləri Şirvan 
vilayətini alıb, Gülüstan qalasını mühasirə etdilər.  Əlqas mirzə bu 
xəbəri eşidincə, qayıdıb Dərbəndə gəldi. Əmirlərin üzərinə iki dəfə 
qoşun göndərdisə də, məğlub edildi. Şah Təhmasib əmirlərin kö-
məyinə yeni qüvvə göndərdi, özü də onların ardınca yola düşdü. 
Əmirlər  Əlqas mirzənin üzərinə yürüş etdilər. O, şah ordusu və 
əmirlərinin gəlməsi xəbərini eşidib, qorxuya düşərək Xınalıq tərəfi-
nə qaçdı. Onun adamları dəstə-dəstə dağılmağa başladılar. Əmir-
lər Samur çayı kənarında ona yetişdilər. Lakin o bir çox çətinliklər 
çəkərək, 40-50 nəfərlə Dağıstana, Ğrim Şamxalın yanına getdi. Bu-
radan Kəfəyə (Feodosiyaya), oradan da, İstanbula yola düşdü. Dər-
bənd və Gülüstan qalaları bir müddət onun məmurlarının  əlində 
idi. Bu qalalar alındıqdan sonra, Mihtər Dövlətyar bir neçə nəfərlə 
öldürüldü. Şah Təhmasib Şirvan vilayətini öz oğlu İsmayıl mirzəyə 
verib, Göycə sultan Qacarı da onun xidmətində qoyaraq geri 
qayıtdı. 
Bu zaman, Şirvan sultanları  nəslindən Bürhan mirzə adlı bir 
nəfər Qaytaq camaatının arasında olurdu. Onun tərəfindən verilmiş 
hökm və fərmanlar üzərində olan möhürün mətni belədir: Bürhənli 
ibni-Keyqubad ibni-Əbabəkr ibni-Əmir İshaq ibni-Şeyx İbrahim. Bu 
adam hicri 954-cü (=1547) ildə Şirvana gəlib Qülhanda sakin oldu. 

 
117 
Qoşun əhlindən bəzisi onun başına toplanıb, meşə və cəngəlliklər 
arasında müharibəyə hazırlandılar.  İsmayıl mirzə  və Göycə sultan 
çoxlu qoşunla onu dəf etməyə getdilər. Çarxçılar ilə Bürhan mirzə-
nin adamları arasında şiddətli müharibə oldu. Şahzadənin ordusu 
yetişincə,  Şirvan qoşunu basıldı  və onlardan bir çoxu öldürüldü. 
Bürhan mirzə Dağıstana qaçdı. 
Əlqas mirzə Ruma gedib Sultan Süleymanı İran səfərinə tərğib 
etdi. O, üçüncü dəfə hicri 955-ci (=1548) ildə saysız qoşun, top-
xana və bir çox təchizatla İran üzərinə hərəkət etdi. Şah Təhmasib 
tam bir hazırlıqla qarşıya çıxdı.  İsmayıl mirzə  və Göycə sultan da, 
onun əmrinə görə, Şirvan qoşunu ilə bərabər bu müharibədə iştirak 
edirdilər. Xülasə, bir çox müharibələrdən sonra, Sultan Süleyman 
Ruma qayıtdı. Əlqas mirzə də İraqa və Farsa gedib iğtişaş qaldır-
mağa başladı. Buradan da Bağdada gəldi. Axırda tutulub, qardaşı-
nın hökmü ilə Qəhqəhə qalasında dustaq oldu. Ömrünün axırların-
da Məşhədi-müqəddəsə gedib orada vəfat etdi. Gözəl təbi vardı... 
İsmayıl mirzə  və Göycə sultan Şirvandan uzaqlaşınca Bürhan 
mirzə vilayəti boş görüb Şamaxıya gəldi və hökumət bayrağını 
qaldırdıqdan bir neçə gün sonra vəfat etdi. 
Hicri 956-cı (=1549) ildə Şirvan hökuməti Şah İsmayılın bacısı 
oğlu və damadı Abdulla xan Ustacallı ibni-Xan Məhəmmədə tapşı-
rıldı.  Şirvanlılar Bürhan mirzəyə bir neçə gün itaət etdiklərindən, 
Abdulla xandan qorxuya düşdülər və ittifaq edib Bürhan mirzənin 
qohumlarından Mihrab adlı bir nəfəri özlərinə hökmran seçdilər. 
Abdulla xan onları  dəf etməyə getdi. Şirvanlılar məğlub edildi və 
bir çoxları öldürüldü. Mihrab mirzə də qaçdı və başına nə gəldiyi 
məlum olmadı. 
Şirvanlılar ikinci dəfə yenə iğtişaşa başladılar: Mihrab mirzənin 
qohumlarından Qurbanəli adlı bir nəfəri hökmdar seçib, Xəzər 
dənizi adalarından birinə sığındılar. Abdulla xan nəsihət yolu ilə nə 
qədər məktub yazdısa da, bir fayda vermədi. Axırda onların üzərinə 
yeridi. Qızılbaş qoşunu suyun ortasında (adada) müharibə atəşini 
alovlandırdı, adanı alıb Qurbanəli mirzəni, o tayfadan bir çoxları ilə 
 
118
bərabər qətlə yetirdi. Çoxlu mal ələ keçirdilər. Bu hadisədən sonra 
bir neçə il asayişlə keçdi. 
Şah Təhmasibin bu ölkədəki fütuhatından biri də  Şəkinin 
alınması idi. Bu hadisənin təfsilatı belədir: Şirvanşahlar xanədanına 
mənsub və ata-babadan Şəki hakimi olan Hüseyn bəy, gürcülərin 
təcavüzündən Şah İsmayıla pənah aparıb, həmişə ondan iltifat və 
köməklik görürdü. Şah İsmayıl vəfat edən ili, Kaxet hakimi Ləvənd 
xan  Şəkinin üzərinə  gəldi. Hüseyn bəy müharibədə öldürüldü. 
Şəkinin böyükləri, onun oğlu Dərviş Məhəmməd xanı hakim seçdi-
lər. O, atasının ziddinə olaraq İran dövləti ilə  çəkişməyə başladı. 
Yuxarıda söyləndiyi kimi, Şahrux mirzənin müharibəsində  qızılbaş 
qoşununa şəbxun etdi. Buna görə, Şah Təhmasib özü hicri 958-ci 
(=1551) ildə  Şəki ölkəsini almaq məqsədilə  hərəkət etdi. Kaxet 
valisi gürcü Ləvənd xan itaət izhar edib, əmrə tabe olmaq məqsə-
dilə  Ərəş  qəsəbəsində hüzurə  gəldi və  şahın nəvazişlərinə nail 
oldu. Şah tərəfindən Dərviş  Məhəmməd xanın adına lütf və  mər-
həmət müjdəsi verən bir fərman sadir oldu. Lakin, o, yerinin 
möhkəmliyinə arxalanaraq, inad göstərməyə başladı. Şəki böyüklə-
rindən bəzisi Kiş qalasına, Dərviş  Məhəmməd xan özü isə, çox 
möhkəm və uca olan Gələsən-Görəsən qalasına çəkildi. Bir dəstə 
də Əlbürz dağının ətəyində möhkəm bir yeri özlərinə sığınaq edib 
vuruşa hazır oldular. Qorçibaşı Sevindik bəy, Bədir xan və Şahqulu 
Sultan Ustacallı, bir dəstə qoşunla Kiş qalasını almağa, Kaxet valisi 
Ləvənd xan və Şirvan hakimi Abdulla xan Gələsən-Görəsən qalası 
üzərinə, Möhürdar Şahqulu xəlifə də başqa bir dəstə ilə dağ ətə-
yindəki sığınağı almağa təyin edildilər. Əmirlər mühasirə və qalanı 
almaq işlərilə məşğul olub, topların zərbilə hasar və qalanın burc-
larını dağıtdılar. Bu halı görən Kiş qalabəyisi, qılınc və  kəfən ilə 
şahın dərgahına gəldi, qalanın açarlarını təslim edərək, təltif edildi. 
Hökm və fərmana görə, qalanı dağıdıb hasar və burclarını yer ilə 
yeksan etdilər. Bundan sonra, şahın ordusu dağ ətəyindəki sığınaq 
tərəfinə  hərəkət etdi. Buranın sakinləri də  şahın  əzəmətindən 
qorxuya düşüb  əfv və aman istədilər. Dərviş  Məhəmməd xan öz 

 
119 
əməlindən peşman olub, bir gecə  Gələsən-Görəsən qalasından 
çıxıb qaçdı. İşin tərsliyindən onun yolu Ləvənd xan və Abdulla xan 
ordusunun yanından düşdü. Bu qoşundan bir dəstə  Dərviş  Mə-
həmməd xanı  təqib edərək ona yetişdi. O, yanında olan 400 
nəfərlə müdafiəyə başladı. Adamlarının hamısı öldürüldü. Dərviş 
Məhəmməd xan özü, Çərəndab sultan Şamlının mülazimi Kosa 
Pirqulu ilə əlbəyaxa oldu. Kosa qalib gələrək, onun rəyasət havası 
ilə dolu olan başını öz padişahının ayağı altına, torpaq üzərinə atdı. 
Şəki ölkəsi tamamilə,  şahın qüvvət və qüdrət sahibi olan dövlət 
başçılarının hakimiyyəti altına keçdi. 
Hicri 961-ci (=1554) ildə Sultan Süleyman dördüncü dəfə 
olaraq Azərbaycana qoşun çəkdi. Şirvan hakimləri nəslindən, onun 
dərgahına pənah gətirmiş olan Qasım mirzəni, Krımın Kəfə (Feodo-
siya) yolundan qoşunla  Şirvana göndərdi. Qasım mirzə  Dərbəndi 
keçəndən sonra, şirvanlılar yenə Abdulla xandan üz çevirib onun 
başına toplandılar. Abdulla xan qızılbaş qoşunu ilə onları  dəf 
etməyə getdi. Çətin keçidli Təngə adlı bir yerdə iki qoşun qarşılaş-
dı. Abdulla xan məğlub olaraq Şamaxıya qayıtdı. Qasım mirzə Bey-
qurd qalasına gəlib, müharibə  tədarükü görməyə başladı. 10000 
nəfər rumlu və  şirvanlı ilə Abdulla xanın üzərinə yeridi. Qızılbaş 
ağsaqqalları, öz azlıqlarından və düşmənin çoxluğundan qorxuya 
düşüb, xüsusunda tərəddüddə idilər. Lakin Abdulla xan başında 
olan iki min nəfərlə, müharibəyə qərar verib, Gülüstan qalası yaxın-
lığında düşmənlə üz-üzə  gəldi. Müharibə atəşi bütün gün alov-
landı. Axşam çağı  Şirvan qoşunu basıldı. Onların çoxu öldürüldü, 
yerdə qalanları isə, Təbərsəran tərəfinə qaçdılar. Məlum olmadı ki, 
Qasım mirzənin başına nə gəldi. Abdulla xan o ölkədə əzəmət və 
iqtidar bayrağını daha da ucaltdı. O, müxalifətdə olanlara daha 
cəza vermirdi, rəiyyətlərə mehribanlıq və iltifat göstərirdi. Kimsənin 
qüdrəti yoxdu ki, ona qarşı müxalifət göstərsin. Dövlət işlərini 
intizama salmaqdan əlavə, ticarət işlərini də genişləndirmək üçün 
artıq dərəcədə çalışırdı.  Şamaxıda ingilis ticarətxanası onun 
himayəsi altında təsis edilmişdi. Hicri 969-cu (=1561) ildə, ingilis 
 
120
Cenkinson bu ölkədən Avropaya qayıtdığı zaman, Abdulla xan 
onunla bərabər, bəzi işlərdən ötrü, rus padişahı  İvan Vasilyeviç 
(Qroznının) hüzuruna elçi göndərmişdi. 17 il davam edən hökm-
ranlıqdan sonra, hicri 973-cü (=1566) ildə, vəfat etdi. Sonra Şirvan 
əyaləti rumlu Aras xana tapşırıldı və bir neçə müddət onun əlində 
qaldı. 
Şah Təhmasib 54 il səltənət sürdükdən sonra hicri 984-cü 
(=1576) ildə vəfat etdi. O, ədalətli və çox iqtidarlı bir padişah idi. 
Şah Təhmasib cavanlığında bəzi əyləncə və qanunsuz işlərlə məş-
ğul olmuşsa da, lakin rəiyyət və ordu işlərini nizama salmaq xüsu-
sunda heç bir şey əsirgəməmişdir. Gözəl bir təbi-şerə və səliqəyə 
malik idi. Əbcəd hesabilə  «
 - qəti surətdə tövbə et-
dim» tərkibi onun tövbəsi tarixidir... 
Şah Təhmasibdən sonra, oğlu II Şah İsmayıl taxta oturdu. Bir 
ilə yaxın hökumət işlərilə məşğul oldu. Ata-babasının qanunlarına 
zidd olaraq, dövlət və millət işlərini yeni əsaslar üzrə qurmaq 
istəyirdi... 
II Şah İsmayıl... çox qan tökən və qohum-qardaş gözləməyən 
bir şəxs idi. Buna görə, həyat və hökmranlığından bir xeyir görmə-
yib, zəhərlənərək vəfat etmişdir... 
Onlardan sonra böyük qardaşı Sultan Məhəmməd Xudabəndə 
taxta oturdu. Aras xan, keçmişdə olduğu kimi, Şirvan vilayətində öz 
vəzifəsində qaldı. Təkəli Bardoğdu xəlifəyə, Şamlı və sair tayfaların 
əmirlərindən bir neçəsinə  Şirvanda torpaq verildi. Vali Ləvənd 
xanın oğlu  İsa xan, Şah  İsmayılın oğlu Sam mirzənin qızını alıb, 
Şəkiyə hakim təyin olundu. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dünya 
işlərindən bixəbər və xudapərəst idi. İradəsinin üstünlüyü və he-
sabsız  ənamlar verməsi üzündən xəzinə boşalmışdı. Qadınlar da 
hökumət işlərinə müdaxilə edirdilər. Əmirlər və oymaqlar arasında 
ikitirəlik düşmüşdü. Bunların nəticəsində dövlətin bünövrəsinə  və 
onun istiqlaliyyətinə rəxnə düşdü. Dostlar məəttəl qalıb, düşmənlər 
isə cəsarətlə mübarizəyə girişdilər. O cümlədən Şirvan əhalisi iğti-

 
121 
şaş fikrinə düşdü. Onlar, Çərkəzistan və Dağıstan ölkələrində pəri-
şan bir halda dolanan və yuxarıda adı çəkilən Əbubəkr mirzə ibni-
Bürhan mirzəni Şirvana dəvət etdilər. Şirvan qoşunundan qalan iki-
üç min ləzgi və qarabörk onu başına toplaşıb iğtişaşa başladılar. 
Əbubəkr mirzə Osmanlı sultanının hüzuruna bir adam göndərib, 
onun himayəsi altına keçdiyini bildirdi və  Şirvan ölkəsini almaq 
üçün ondan kömək istədi... Sultan Murad xan da Şirvan, Bakı  və 
Azərbaycan vilayətlərini fəth etməyi qərara aldı. Bu fikirlə Lala paşa 
adı ilə şöhrət tapmış öz lələsi Mustafa paşanı hicri 986-cı (=1578) 
ildə 100000-dən artıq qoşunla bu vilayətləri almağa göndərdi. 
Mustafa paşa Axısqa hüdudunda, onu dəf etməyə gələn İrə-
van və Qarabağ bəylərbəylərini məğlub etdi. Gürcüstana gəlib Tif-
lis qalasını aldı və Şirvana doğru hərəkət etdi. İsa xan Şəkidə qala 
bilməyib özünü bir guşəyə  çəkdi. Lala paşa arxayınlıqla  Şirvana 
gəldi. Dağıstan əmirləri və ləzgi tayfaları ona kömək edirdilər; Şir-
van əhalisi də onun itaətində idi. Ağıllı və işbilən Şirvan bəylərbəyi-
si Aras xan, qalanı müdafiə etməyə özündə iqtidar görməyib, köç-
külfəti və tərəfdarları ilə bərabər köçüb Kür çayının kənarında yer-
ləşdi. 
Lala paşa Osman paşanı Şirvana bəylərbəyi təyin edib, Qaytas 
paşanı da Ərəşdə hakim qoydu. Hər vilayətə bir hakim təyin edib 
Şamaxı,  Ərəş  və Bakı qalalarını möhkəmləndirdi. Rum ordusuna 
kömək etmək üçün Əbubəkr mirzəni  Şirvanda qoydu. Şirvan 
vilayətinin ona verilməsi haqqında Xandigardan xahiş edəcəyini 
ona vədə verdi. Özü isə, müharibə edə-edə Gürcüstan yolu ilə Rum 
ölkəsinə qayıtdı. 
İran tərəfindən də, dövlət başçılarının məsləhətilə, Sultan Mə-
həmmədin böyük oğlu və  vəliəhdi Həmzə mirzənin Azərbaycana 
və  Şirvana hərəkət etməsi lazım görüldü. Şahzadənin ordusu 
Qarabağa yetişdikdə, Kürün Muğan tərəfində yerləşmiş olan Aras 
xan və Şirvan əmirləri səy etdilər ki, şahzadə gəlincəyə qədər Şa-
maxının üzərinə yürüyüb rumlularla vuruşsunlar; bəlkə başqalarının 
 
122
köməyi olmadan Şirvanı  ələ keçirsinlər. Bu məqsədlə başlarındakı 
cəmiyyətlə Şamaxı üzərinə yürüdülər. 
Lala paşa Şirvan səfərinə təyin olunduğu zaman Xandigar tə-
rəfindən Cici ibni-Çingiz xan nəslindən olan Krım valisi Məhəmməd 
Gəray xana təklif edilmişdi ki, tatar qoşunu ilə Dərbənd yolundan 
Şirvana hərəkət etsin. Buna görə, qardaşı Adil Gəray sultan 20000 
tatar qoşunu ilə bu ölkəyə  hərəkət etmişdi. Osman paşa onun 
gələcəyi günü bildiyindən,  şəhərdən çıxıb, düşmənə qarşı döyüşə 
hazırlandı. Aras xan və  əmirlər də, səflərini düzəldib, müharibəyə 
girişdilər. Bu zaman tatar qoşununun padişahları görünüb, dağları 
və çölləri tutdular, qızılbaş qoşunu bu halı görüb qorxuya düşdü, 
vuruşa-vuruşa qayıtmaq istədi. Lakin rum, tatar, ləzgi və  Şirvanın 
qarabörk tayfası onları araya aldılar. Aras xan bir çox əmirlər və 
əsgərlərlə bərabər öldürüldü. Qılınc ağacından qurtaranlar yarım-
can aradan çıxdılar və Kür çayından keçincəyə qədər atlarının cilo-
vunu çəkmədilər. 
Bu hadisədən sonra, Osman paşa Şamaxıya gəldi. Adil Gəray 
sultan və Əbubəkr mirzə, Aras xanın ordusunu qarət etmək qəsdi-
lə, Kür çayı kənarına hərəkət etdilər. Həmzə mirzə bu xəbəri aldıq-
da Talış əmirlərinə və o ətrafdakı əhaliyə əmr verdi ki, ordusu gə-
lincəyə qədər, Kür çayı kənarlarını və Aras xan ordusunu qorusun-
lar. Məmurlar, tatar və ləzgi qoşunu yetişdikdə, qızılbaş yaralılarını 
keçirmək üçün mühafizə etdikləri körpünü dağıtdılar. Lakin buna 
baxmayaraq, onların bir hissəsi özlərini suya vurub keçdilər, şiddət-
li müharibə başladı. Bu əsnada məlum oldu ki, onların başqa bir 
hissəsi də,  şirvanlıların bələdçiliyi ilə çayı ayrı bir yerdən keçib 
qızılbaş  əsgərlərinin arxasını tutmuşdur. Buna görə  İran qoşunu 
məğlub oldu, canını qurtarmaq üçün hərə bir tərəfə üz qoydu. 
Tatar və  ləzgi  əsgərləri, keçməkdə olan ordunun başı üstünü 
aldılar. Ordu dağıldı, qadınlar və uşaqlar bir neçə ildən bəri topla-
nılan külli mal və təchizatla bərabər onların əlinə keçdi. Onlar hə-
min gün çayı keçib Şirvan tərəfinə qayıtdılar. 

 
123 
Lakin bu əsnada İran vəziri mirzə Səlman, qızılbaş əmirləri və 
əsgərləri ilə Qarabağın Qaraköpək (ona Təxti-Tavus da deyirlər) 
adlı yerindən sürətlə  hərəkət edərək, Qoyun-Ulamidən keçib, 
Şamaxı qalasını mühasirəyə almışdı. O, tatar və  ləzgi qoşununun 
qayıtmasından xəbərdar olduqda, qalanın yanında bir dəstə əsgər 
qoyub özü onların qarşısına çıxdı. 
Adil Gəray sultan, əhvalatdan xəbərdar olmaqla bərabər, 
qızılbaş döyüşlərində göstərdiyi  şücaətə görə onları saymayıb, 
Osman paşaya kömək etmək üçün Şamaxıya gedirdi. Ağsu çayı 
kənarında, Molla Həsən yurdunda iki dəstə üz-üzə  gəldi. Adil 
Gəray sultan yanında olan 12000 tatar, 4 və ya 5 min ləzgi və qara-
börk ilə  cəsarətlə döyüşə hazırlandı. Qızılbaş qoşununun çarxçısı 
Əmir Həmzə xan Ustacallı, bir dəstə ilə irəlilədi, vuruşma qızışdı. 
Şamaxı qalasını mühafizəyə təyin edilən dəstə də tatarlar ilə vuruş-
manı o işdən yaxşı bilib, əmirlərdən icazəsiz müharibə meydanında 
hazır oldular. Tatar qoşunları, qızılbaşların ardı-arası  kəsilməyən 
hücumlarına baxmayaraq, səbr göstərib səhərdən axşama qədər 
cəsarət və mərdanəliklə vuruşurdular. Axırda, Adil Gəray sultan öz 
qoşununda zəiflik nişanələri gördü. Onları  cəsarətləndirmək üçün 
özü döyüş meydanına girdi. Vuruş zamanında Baba xəlifə onu nizə 
zərbəsilə yerə  sərdi. Adil Gəray sultan, ad və sanını bildirərək, 
ölümdən xilas olub əsir düşdü. 
Bu hadisədən sonra, tatar tayfası qaçmağa başladı. Bir çoxları 
qırıldı, sağ qalanlar da dağlara və meşələrə dağıldılar. Aras xan 
ordusunun malları,  əsirləri və toxunulmamış yüklü dəvə qatarları 
yenə qaliblərin əlinə keçdi. 
Osman paşa köməkdən məyus olunca, Şamaxı qalasını bura-
xıb Dərbənd tərəfinə getməkdən başqa bir çarə tapmadı. Onu tə-
qib etmək üçün göndərilən bir dəstə,  Şabrana qədər gedib,onun 
topxana və  əsləhəsindən bir qədərini qənimət alaraq qayıtdılar. 
Osman paşa Dağıstan xalqının köməkliyilə Dərbəndə gəlib dayan-
dı. Mirzə Səlman və əmirlər, Şirvanı mühafizə etmək üçün bir dəstə 
əsgər təyin edib, geri qayıtdılar. 
 
124
Adil Gəray sultanı əvvələr çox ehtiramla padişahlıq imarətində 
saxlayırdılar. Axırda,  əmirlər və dövlət başçıları, qalalardan birinə 
getməyi ona təklif etdilər. O isə buna razı olmayıb müqavimət 
göstərmək istədi və əlbəyaxa vuruşmada öldürüldü. 
İran dövlətinin Adil Gəray sultan ilə gözəl rəftar etməsi xəbəri 
Krıma yetişdikdən sonra anası, Krım xanı  tərəfindən göndərilən 
məktub və bir çox hədiyyələrlə İrana hərəkət etdi. Şamxal mülkü-
nün Kafir Qumuq kəndində, oğlunun ölüm xəbəri ona çatdı. O ye-
rin  əhalisi mala tamah edərək, Adil Gəray sultanın anasına çox 
əziyyət verdilər, nəyi vardısa hamısını qarət etdilər. Bu hadisədən 
sonra o qadın, onları Kafir Qumuq deyə adlandırdı. Bu ad indi də 
qalır. Özü də orada vəfat etmişdir. Qəbri kəndin kənarında bir təpə 
üzərində Tatarsin adı ilə mövcuddur. 
Şirvan əyaləti şah tərəfindən Zülqədər Məhəmmədqulu xəlifə-
yə tapşırıldı. Bundan əlavə  hər bir nahiyəyə xüsusi bir əmir təyin 
edildi. Osman paşa və Dağıstan hakimləri tərəfindən himayə edilən 
Şəki və Şabran əhalisi, Əbubəkr mirzənin başına toplanaraq qızıl-
baş əmirlərini Şirvanda rahat və asudə qoymurdular. Lala paşa da 
Ərzrumda gələcək il üçün səfər tədarükü ilə məşğul idi. Buna görə, 
şahın ordusu paytaxt olan Qəzvindən Təbrizə köçdü. Bu zaman, 
Məhəmmədqulu xəlifədən bir məktub yetişdi. Bu mək-tubda 
deyilirdi: Adil Gəray sultanın qardaşları Qazi Gəray sultan və  Səfi 
Gəray sultan tatar qoşunu ilə  Dərbəndə varid olmuşdular. Bunlar 
ya Xandigarın fərmanı üzrə, ya da qardaşlarının intiqamını almaq 
üçün gəlirlər. Buna görə  qərara alındı ki, mirzə  Səlman qoşun 
əmirləri və əyanları ilə Şirvana hərəkət etsin. Bunlar hələ Qarabağa 
çatmamışdılar ki, Qazi Gəray sultan külli qoşunla Şirvana yola düş-
dü. Məhəmmədqulu xəlifə onları qarşıladı, Samur çayı  kənarında, 
iki qoşun üz-üzə  gəlib aralarında  şiddətli müharibə oldu. Mə-
həmmədqulu xəlifə, qoşun əhlindən bir çoxu ilə bərabər öldürüldü. 
Sağ qalanlar qaçıb  Şirvandan getdilər. Bunların malları  və  əhli-
əyalları, bir dəqiqə qətl-qarətdən əl çəkməyən tatarların əlinə keç-
di. Qənimətin çoxluğundan yükləri ağırlaşan bir dəstə tatar qoşu-

 
125 
nu, qızılbaş qoşununun gəlməsini eşidərək geri qayıtdı. Qazi Gəray 
və Səfi Gəray, Osman paşa kömək etmək üçün, bir dəs-tə qoşunla 
Dağıstanda qaldılar. Bu hadisələrin qurbanı olan Şirvan  əhalisinin 
bir hissəsi Osman paşanın yanına qayıtdı, bəzisi də Şəkinin Xaçmaz 
adlı yerində  Əbubəkr mirzənin başına toplandı. mirzə  Səlman, 
əmirlər və qoşunla Şirvana gəldisə də heç bir iş görə bilmədi. Xaç-
maza,  Əbubəkr mirzənin üstünə göndərdiyi dəstə  də  məqsədə 
çatmadan geri qayıtdı. Xülasə, vilayət xaraba qalmışdı. 
O il Qarabağ, Azərbaycan və Gilanda taxıl qıtlığı tam mənasilə 
hökm sürməkdə idi. Başlıca maneələrdən biri də əmirlər arasında 
nifaq və intizamsızlıq idi. Bu səbəblərə görə mirzə Səlman Şirvanı 
boş buraxıb Təbrizə qayıtdı. Səfər tədarükü üçün ətrafa fərmanlar 
göndərdi. Şahın ordusu üçün İşkənbər və Kələnbər - yaylaq, Qara-
bağ isə - qışlaq təyin olundu. Səlman xanı Şirvan əyalətinə hakim, 
ustacallı  əmirlərindən bir neçəsini də oranın nahiyələrinə  əmir 
göndərdilər. Bunlar da Arasbar yolu ilə Kür çayı kənarına gəldilər. 
Havanın istiliyindən dənizin iki ağaclığında qədim bir şəhər xaraba-
sı olan Həməşərədə dayandılar. Firdovsinin «Şahnamə»sində bu 
yer Əbərşəhrə adlanır. Burada qoşun toplamaq və səfər tədarükü 
görməklə  məşğul  oldular.  Bu  zaman,  Qazi  Gəray sultan və  Səfi 
Gəray sultan çoxlu qoşunla Şirvana axın etdilər. Onlar qızılbaşların 
vəziyyətindən xəbər tutub, şirvanlıların bələdçiliyi ilə, Kür çayından 
keçdilər. Yağış və palçığın çoxluğundan, qızılbaş qoşununun bir-bi-
rindən xəbəri yox idi. Belə bir zamanda onların üstünə töküldülər. 
Onları göz açmağa qoymayıb, bir çoxlarını  qırdılar, ordunun da 
var-yoxunu talan edərək, həmin gün yenə Şirvana qayıtdılar. Qızıl-
baş qoşunu çox pozğun bir halda özünü toplayıb, Qızılağac hüdu-
dunda yerləşdi. 
Osman paşa  Şamaxıya gəlib rumluların bir dəstəsini Bakı 
qalasına göndərdi və bu möhkəm qalanı daha da möhkəmləndirdi. 
Mirzə  Səlmanın  İran qoşunu və  əmirlərilə  gəlməsi xəbəri Rum 
(osmanlı) və tatar camaatına çatdıqda müqavimət qəsdilə qayşıya 
çıxdılar. Molla Həsən yurdunda çarxçıların müharibəsi vaqe oldu. 
 
126
Onlar, qoşununun çoxluğunu və yaxşı  təchiz olunduğunu nəzərə 
alaraq, özlərində müqavimət qüvvəsi görmədilər. Osman paşa 
Dərbəndə, tatar sultanları da Dağıstana qayıtdılar. 
Bu zaman bəylərbəyi Səlman xan Şirvanın  əmirlərilə  bərabər 
Kürdən keçdilər. Tatarlardan gördükləri sınıqlığın  əvəzini çıxmaq 
üçün Bakı qalasını almağa səy və qeyrət etdilər. Əmir xan da, Şab-
rana aparmış olduğu qoşunla, Bakı qalasının üstünə gəldi. On sək-
kiz gün davam edən mühasirə heç bir nəticə vermədi. Azuqə  və 
ələfin yoxluğuna görə burada dayanmaq çox çətin oldu. Əvvəllər-
də, arpa unu Təbriz batmanı ilə, altı misqal sikkəli gümüş pula satı-
lırdı. Axırlarda isə, əsla tapılmırdı. Qızılbaş qoşunu, Şirvanı boşalt-
mağa məcbur olub, Qarabağa gəldi. Hökumət başçıları və əmirlər 
belə məsləhət gördülər ki, Şirvanın mühafizəsi Qacar tayfasından, 
otuz iki oymağı və sairdən ibarət olan Qarabağ camaatına verilsin. 
Bunların idarəsi də Qarabağ bəylərbəyisi İmamqulu xan Ziyad oğlu 
Qacara tapşırılsın. O qəbul etməsə də, yenə onun boynuna qoydu-
lar. Onun məsləhəti ilə Peykər sultan Ziyad oğlu Qacarı, xan rütbə-
silə Şirvan bəylərbəyisi təyin etdilər. Qacar əmirlərindən bir neçəsi-
ni də bu vilayətin nahiyələrinə təyin edib onunla bərabər Şamaxıya 
göndərdilər. 
Qazi Gəray sultan tatarlardan və osmanlılardan ibarət külli 
qoşunla ikinci dəfə Şirvana üz qoydu. Bu hadisədən əvvəl, İmam-
qulu xandan çoxlu kömək almış olan Peykər xan Qacar, Çəkərli, 
Qaramanlı və sair əmirlərilə qarşıya çıxdı, Şamaxı ilə Şabran arasın-
da müharibə başlandı. Qazi Gəray sultan qızılbaş müharibəsində 
göstərdiyi hünərə görə, bunları o qədər saymırdı. Buna görə 
cəsarətlə meydana girdi. Vuruşma zamanı bir dəstə qacar arasına 
düşüb əsir oldu. Qoşunu Səfi Gəray sultanla bərabər qaçdı. 
Qazi Gəray sultanı şahın ordusuna apardılar; sonra da Qəzvin 
ilə Gilan arasında olan məşhur qalalardan Əlmövt qalasına göndər-
dilər. Bir müddət burada qaldı, azad edildikdən sonra Ruma getdi. 
Hicri 997-ci (=1589) ildə, Xandigarın yardımı ilə Krım və  Dəşt 

 
127 
səltənəti ona çatdı. Deyirlər ki, igid, arif, şeir həvəskarı və musiqi-
şünas bir əmir idi. 
Hicri 991-ci (=1583) ildə qızılbaşlardan bir dəstə, Şabran ətra-
fında  İbrahim paşa tərəfindən tikdirilmiş olan qalanın üzərinə 
getməyə məmur oldu. İbrahim paşa məğlub olaraq qaçdı və qala 
da alınıb dağıdıldı. Ayrı bir dəstə də Qəbələ və Şəki üzərinə yürü-
yüb qətl və qarət işində heç şeydən çəkinmədi. Bu zaman Peykər 
xan xəstələnib vəfat etdi. Osmanlılar yenə yürüşə başladılar, şirvan-
lılar da üsyan etdilər.  Şahlıq dərbarından qaradağlı  Xəlifə  Ənsar, 
Peykər xanın yerinə  təyin edildi. O gəlib  şiranlıları  cəzalandırdı. 
Üsyanda daha artıq fəaliyyət göstərən Quba əhalisinin yurdlarını 
və mallarını yandırıb qarət etdi. Özü də çox keçmədən vəfat etdi. 
Osman paşa, yeni Rum qoşunu ilə Dərbəndə çatmış olan Cəfər 
paşa, Heydər paşa, Şəmsi bəy və Piyalə bəylə birlikdə qazılbaşların 
üzərinə yeridi. Samur çayı sahilində, Palasa adlı yerdə üz-üzə gəl-
dilər. Qızılbaşlar məğlub oldu, onlardan bir çoxu İmamqulu xan və 
sair əmirlərlə bərabər öldürüldülər. Sağ qalanlar da İrana qayıtdılar. 
Bu hadisələrdən sonra, həm də gələcək il şah ordusunun İraqa 
qayıtması ilə  əlaqədar olaraq, Şirvanın vəziyyəti elə qarışdı ki, 
qızılbaş  əmirləriindən heç biri burda dura bilmədi. Osman paşa 
Dərbənddən  Şamaxıya gəlib qalanı möhkəmləndirdi,  əyalət də 
müstəqil oldu. Hicri 993-cü (=1585) ildə, Cəfər paşa Dərbənddən 
gedib, əhalisi baş qaldırmış olan Kürə qalasını aldı və qarət etdi. 
Hicri 996-cı (=1588) ildə Sultan Məhəmməd Qarabağ Gəncə-
sindən İraqa hərəkət etdi. Birinci mənzildə, Əbuşəhmə adlı yerdə, 
böyük oğlu və  vəliəhdi Həmzə, gecə öz dəlləyi Xudaverdi tərə-
findən öldürüldü. Bu hadisədən sonra, sərəsgər Fərhad paşa, ona 
müqavimət göstərə bilməyən Kartli valisi Simon xanın icazəsilə 
Qarabağa gəldi. Gəncə qalasını bina edərək Təbrizi və Azərbayca-
nın bir çox şəhərlərini ələ keçirdi. Ancaq Ərdəbilin ətrafı qızılbaş-
ların əlində qaldı. Beləliklə, türklər 20 il müharibəsiz bütün vilayət-
lərin üzərində hökmran oldular. (Həmzə mirzə öldürüldükdən son-
ra) Sultan Məhəmməd Xudabəndə  həmin il iş başından çəkilib, 
 
128
səltənəti oğlu Şah Abbasa tərk etdi. O da bir neçə il dövlət işlərini 
islah etmək, qoşunu nizama salmaq və rəiyyətin vəziyyətini yoluna 
qoymaqla məşğul oldu. Beləliklə, itaətsizliyi və çəkişməni əmirlərin 
və oymaqların arasından qaldırdı. 
Bu zaman Şirvan və Dağıstanın işləri çox abad bir halda idi. 
Lahıcan hakimi mirzə Əli Karkiyanın qardaşı oğlu Xan Əhməd xan 
bütün Gilanı ələ keçirmişdi. O, hicri 975-ci (=1568) ildə, Qəhqəhə 
və İstəxr qalalarında 12 ildən bəri məhbus idi. Sultan Məhəmməd 
Xudabəndə zamanında yenə keçmiş hakimlik mənsəbinə  təyin 
edilmişdi. Xan Əhməd xan (Şah Abbasa qarşı) üsyan etdi. Lakin 
qızılbaş qoşunu gəldikdə, Gilan valisi Məhəmmədəmin xan Cəmşid 
xan oğlu ilə bir yerdə, hicri 1000-ci (=1592) ildə, gəmiyə minib 
Şirvana qaçmağa məcbur oldu. Vəzirini yardım almaq üçün Rum 
sultanı Xandigarın dərgahına göndərdi. Xandigar tərəfindən, bun-
ların Qostəntiniyyəyə fərmanı sadir oldu. Şirvan valisi mehmandar-
lığa təyin olundu. Məhəmmədəmin xan Gəncədə  vəfat etdi. Xan 
Əhməd xan onun (vəfatı haqqında) yazdığı mərsiyədə deyir: 
 
Ruzigarın gərdişindən və fələklərin zülmündən 
Ürəyimiz məhzun, ruhumuz qəmgindir. 
Ey gözüm, yaş əvəzinə qan axıt ki, biz 
Nadir bir xəzinəni Gəncədə torpağa basdırdıq. 
 
Özü də Ruma gedib, axırda Nəcəfi-Əşrəfdə vəfat etdi. Sonrakı 
il İran dövləti ilə çəkişməkdə olan Astara hakimi Əmir Həmzə xan 
Talış, mühasirə şiddətindən cana gəlib aman istədi. Şirvana getmək 
üçün ona izn verildi. Burada bir müddət Rum dövlətinin ənam və 
nəvazişinə  nail  oldu.  Lakin  bir  az  keçəndən sonra, xain mülazim-
lərindən iki nəfər onu ovlaqda öldürdü. Ailəsi də vətənə qayıtdı. 
Bir neçə vaxtdan sonra Əbubəkr mirzə ibni-Bürhan mirzə, öz 
oğlu Bürhanəli mirzəni  şahın dərbarına göndərib  İran dövlətinin 
himayəsi altına girmək istədi. O, osmanlılardan üz çevirmiş  və 
iğtişaş  vəsaitini hazırlamaqla  Şirvan vilayətini almaq fikrində idi. 

 
129 
Hicri 1010-cu (=1602) ildə,  şəkili  Şahmur xan ilə birlikdə Kürə, 
Təbərsəran və sair dağlıq yerlərdən qoşun toplayıb, Axtı  və Mis-
kincəni dağıtdı. Lakin, Ağbil ətrafında, Palasa adlı yerdə, o zaman 
Şirvan valisi olan Əhməd paşa ilə vuruşub məğlub oldu. Rumlular 
(türklər) Quba xalqından bir çoxunu öldürdülər. Quba və Müskür 
mahallarını qarət edərək, Qusar kəndində qala tikdirib mühafiz 
qoydular.  Şahmur xan Şəkidə qala bilməyib  İrana getdi. Lakin 
məlum olmadı ki, Əbubəkr mirzənin axırı nə oldu. 
Dağıstan işləri elə qarışıq bir halda idi ki, Çoban Şamxal Qay-
taq, Kürə, Avar və Çərkəz hüdudundan Terek çayına və Xəzər dəni-
zinə qədər hökmran idi. O, hicri 982-ci (=1574) ildə Buynaqda və-
fat etdi. Onun oğlanlarından: Eldar Buynaq və Tarxuda; Məhəm-
məd Qazanışda; Andiya Kafir Qumuqda və  Gəray Hilidə hakim 
oldular. Lakin, bundan sonra, bu dörd xanədana mənsub olan 
şamxallar yaşlarına və kamallarına görə, bütün ölkəyə hökmran 
olurdular. Hicri 1187-ci (=1773) ildən isə,  şamxallıq Buynaq əmiri 
xanədanına keçmişdir. 
Xülasə, Sultan Əhməd Üsminin qızından olan bu dörd nəfər, 
Uzun Çərkəsin qızından olan öz qardaşları Sultan Budu çankə
1
 he-
sab edərək, ona ölkədən hissə vermədilər. O da qədim Əhran şə-
hərinin yeri olan Çilyurda gəldi. Burada sakin olan üç nəfər əndəbili 
qatil ilə  Çərkəzistana getdi. Çoxlu qoşunla geri qayıtdı, qardaşları 
naçar qalıb barışdılar. Sulaq və Terek çaylarının arasındakı yerləri, 
Mıçıqıçın və Salatavın aşağı qismi ilə Günbətin sərhəddi olan Qərxi 
dağına qədər bütün ərazini ona hissə verdilər. O, Qumuq tayfasını 
öz başına toplayıb Çilyurdda yerləşdi. 
Sultan  Əhməd Üsmi ibni-Həsənəli Üsmi cəsarətli, ağıllı  və 
iqtidarlı bir əmir idi. Hicri 996-cı (=1588) ildə, Qaytağın altı əmirli-
yini öz oğlu Xan Məhəmməd Üsmiyə tərk edərək vəfat etdi. Ondan 
dörd böyük iş yadigar qaldı: