A. bakixanov
NADİRİN ƏHVALATI HAQQINDA
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
163 NADİRİN ƏHVALATI HAQQINDA Moğol istilası dövründə, Azərbaycana gəlmiş olan türkmən əfşarlarından Qırxlı tayfası, Şah İsmayıl Səfəvinin zühurundan sonra, köçüb Əbivərd mülkündə, Gürgan çeşməsi ətrafında sakin olmuş- du. Bu tayfadan İmamqulu adlı bir nəfərin hicri 1101-ci (=1689) ildə Nadirqulu adlı bir oğlu oldu. Bu adam, Kosa əhmədli Babaəli bəyin iki qızını bir-birinin ardınca aldıqdan sonra, tay-tuşları ara- sında yüksəlib tərəqqi etdi, Nadirqulu bəy adı ilə məşhur olaraq hünər və şücaət tanıdı. Babaəli bəyin vəfatından sonra, sistanlı Mə- lik Mahmudun xidmətinə daxil oldu. Sonra ondan qaçıb, Əbivərdi ələ keçirdi. Bu iğtişaş dövründə, əfqanlar İran paytaxtını, İraq, Fars və Xorasanı, osmanlılar isə, Azərbaycanın yarısını, Ermənistan və Gürcüstanı ələ keçirmişdilər; ruslar Kaspi sahilindəki vilayətləri tut- muşdular, ləzgilər də Şirvanda asayişi və yollarda əmin-amanlığı pozmuşdular... Bu zaman, Nadirqulu bəy də, təqribən 400 ailədən ibarət Cəə- layir elinin köməyilə hökmranlığa başladı. Tədriclə Əfşar tayfalarını, Əbivərd kürdlərini və elatını, Dərəcəz və Kəlat qalalarını və onların ətrafını ələ keçirdi, Məlik Mahmud və sair ilə müharibə edərək şöh- rətləndi, Şah Təhmasibə yaxınlaşıb, Təhmasibqulu xan adı ilə əvvəl qorçubaşı və daha sonra bütün İranın ən iqtidarlı sərdarı və sahib ixtiyar vəkili oldu. Onun fütuhatına mane olan Şah Təhmasibi, hicri 1145-ci (=1732) ildə səltənətdən əzl edərək sikkəni və xütbəni onun südəmər oğlu olan III Şah Abbasın adına vurdurub oxutdu. Özü isə, müstəqil olaraq hökmranlıq etməyə başladı. Rum qoşunu- nu pis bir surətdə məğlub etdikdən sonra, Bağdad hakimi Əhməd paşa vasitəsilə Osmanlı dövləti ilə hicri 1146-cı (=1733) ildə sülh etdi. Həmin dövlətin qanununa müvafiq olaraq, paşalara İran vila- yətlərini boşaltmaq haqqında, sultanın mübarək imzasilə bəzənil- miş fərmanlar göndərildi. Nadirin ordusu Ərdəbilə gəldi. Şirvan hakimi Surxay xana yazılan fərmanı, Astara hakimi Musa xan öz adamı ilə Surxay xana 164 göndərdi. O, fərman gətirən adamı öldürüb, Musa xana nalayiq sözlər yazdı: «Mən Şirvanı ləzgi şirlərinin qılıncı gücü ilə almışam, bağdadlı Əhmədin və başqalarının nə həddi vardır ki, bu cür sözlər danışsınlar». Buna görə əlahəzrət Nadir, bu məğrur adamı cəzalan- dırmağı lazım bildi. Şirvanı fəth etməyi başqa qalaların alınması üçün açar saydı. Lakin o, Kür çayının kənarına çatanda, Surxay xan Şamaxını buraxıb Dağıstana getdi. Nadir hicri 1147-ci (=1734) ildə, aqustos (avqust) ayının 17-də, Şamaxıya girib, Ərdəbil hakimi Məhəmmədqulu xan Səidlini Şirvana hakim təyin etdi. Bu zaman eşitdi ki, ləzgilərdən və quldurlardan ibarət bir dəstə, Şamaxının üç ağaclığında olan çətin keçidli və Mici adlanan yerdə toplanıb, fəsad törətmək üçün fürsət axtarırlar. Onları dağıt- maq üçün bir dəstə göndərildi, diri və ölü olaraq onlardan 500 nəfər ələ keçdi. Əsirlərin azad edilməsi haqqında hökm çıxdı. Şir- van bəylərbəyisi onların hamısını sahiblərinə yetirdi. Bu əsnada xəbər çatdı ki, Surxay xan ləzgilərdən və sairdən mürəkkəb böyük bir dəstə ilə Qəbələdə müharibə tədarükündədir. Nadir ordunun çadırlarını və yüklərini oğlu Razqulu mirzə ilə bərabər Şamaxı qalasında qoydu. Eylul (sentyabr) ayının 6-da, yün- gül topxana və 12000 süvari ilə, Surxay xanın sığınağı və qərargahı olan Qaziqumuğu almaq üçün hərəkət etdi. Bu yer Dağıstanın içərilərində, Şamaxının on mənzilliyində idi. Fars sərdarı Təhmasib- qulu xana da buyurdu ki, özündən üç gün sonra, 12000 qoşunla Surxay xanı cəzalandırmaq üçün Qəbələyə getsin. Kürə ölkəsi mahalından olan Qəbirekin bir mənzilliyində belə bir xəbər yetişdi ki, Car və Tala ləzgiləri, Mustafa paşa, Nur paşa və Fəth Gəray sul- tan səkkiz min rumlu (osmanlı) və tatarla Gəncə valisi Əli paşanın əmri ilə Qəbələdə olan Surxay xanın köməyinə gəlmişlər. Ümumiy- yətlə, Surxay xanın başına 20000 qoşun toplanmışdır. O, Təhmasibqulu xanın eşitməsindən daha əvvəl, Qəbələ ilə Şamaxı arasında, bir tərəfdən dağa, o biri tərəfdən də meşəyə biti- şik olan Dəvəbatan adlı yerdə öz tüfəngçilərini yol üzərində yerləş- dirdi. Onların arxasını da başqa bir dəstə ilə qüvvətləndirdi. Sərdar 165 qoşununun pişdarları bunların birinci dəstəsilə toqquşdu. Meşə arası olduğundan, düşmən qoşununun çoxluğundan xəbərdar deyildilər. İranlılar qarşıya çıxan adamı Surxay xanın qulamı Qarat zənn edib, cəsarətlə hücum edərək onları məğlub etdilər və onların arxasında olan dəstənin üzərinə töküldülər. Ləzgilər zənn etdilər ki, bunlar Nadirin qoşunudur ki, bu cəsarətlə onların üzərinə hücum etdilər. Onların səbri tükəndi, müqavimətdən üz çevirdilər. Bu dəs- tənin məğlubiyyətindən, Surxay xan və paşaların qoşununun mər- kəzi çaxnaşdı və sıraları pozuldu. Onlardan bir çoxu öldürüldü, rumlular Gəncəyə tərəf qaçdılar, Surxay xan isə, Qaziqumuq tərəfi- nə qaçdı. Bunların bütün ordu ləvazimatı və təchizatı Sərdar qoşu- nunun əlinə keçdi. Bir dəstə də gedib Surxay xanın bina etdiyi və çox abad olan Xaçmaz qalasını qarət etdi, od vurub külə döndərdi. Nadir bu xəbəri alınca, qaçanların üzərinə bir dəstə göndərdi. Am- ma Surxay xan onun bu yürüşündən xəbər tutdu, basıldığı üçün heç bir yerdə dayanmayıb, həmin gecə Xosrəkdən yuxarıda olan dağ keçidilə ötüb getdi. Göndərilən dəstə səhər çağı buraya gəlib çatdı. Qaçan ləzgi və tatarlara rast gəldilər, onlardan 300 nəfərə qədər öldürdülər və əsir etdilər. Yol üzərindəki dağlıq yerlərdə olan bütün ilxılar və qoyun sürüləri qoşunun əlinə keçdi. Xülasə, Nadir 10 gün içərisində ölkənin çətin gedilən uzaq guşələrini, bir çox yerdə piyada vasitəsilə çiyində daşınan toplarla keçib, Qaziqumuğun bir mənzilliyində olan Xosrək kəndinə gəldi. Ertəsi gün buradan hədəfə doğru hərəkət etdi. Yolda ikən Surxay xanın əfv və aman istədiyini bildirən ərizəsi alındı. Nadir onun sözünə etibar etməyib, Qaziqumuğun alınmasına çalışırdı. Surxay xan Dağıstan əhlindən çoxlu cəmiyyətlə, şəhərin bir ağaclığında, çayın kənarında yerini bərkitdi. Yeganə keçid olan körpünü dağı- dıb, müdafiə və müharibəyə başladı. Hər iki tərəfdən top və tüfəng atışması qızışdı. Bu zaman Əfqanın Abdallı tayfasının hakimi Qəni xan, öz dəstəsilə çaydan keçməyə məmur edildi. Çox çalışdıqdan sonra, son dərəcə çətin və dar bir yol tapıb, bir anda çaydan keçdi- lər. Bu halı görüncə, Surxay xan və ləzgilərin ixtiyarı əllərindən get- 166 di, qaçmağa üz qoydular. Nadir ordusu da Abdallı dəstəsinin ar- dınca çayı keçdi. Qoşun yetişənə qədər ləzgilər özlərini dağa çat- dırdılar. Onlardan bir qədəri qılıncdan keçirildi. Lakin Surxay xan bir neçə nəfərlə öz köç-külfətini götürüb Avar ölkəsinə qaçdı. Qaziqu- muq şəhəri alındı, Surxay xanın və yerli əhalinin gizli və aşkarda olan xəzinə və dəfinələri ələ keçdi. Bu zaman, Dağıstan böyüyü olan Xasfulad ibni-Adil Gəray xan ibni-Mürtəzali Şamxal, Nadirin hüzuruna gəlib, yüksək şamxallıq mənsəbinə nail oldu və faxir xələtlərlə təltif edildi. Qulluğa hazır olduğunu bildirib, ölkə əhalisinin taqsırından keçməyi xahiş etdi. Qış zamanı yaxınlaşdığı üçün Surxay xanın işini tezliklə bitir- mək müşkül ili. Nadir bir həftədən sonra, bu vadidə olan mallar toplanan kimi, ləzgi əsirlərini, kişili-arvadlı, şamxala bağışlayıb geri qayıtdı. Axtıpara mənzilinə çatdıqda, məlum oldu ki, ora ləzgiləri qoşunun keçidi olan Samur çayı körpüsünü dağıtmışlar və dağ başındakı Şəhbani qalasını özlərinə sığınaq edib oturmuşlar. Nadir çayın o biri tərəfində düşdü, körpünü düzəltməyə fərman verdi. Gün batana qədər burada çox möhkəm körpü quruldu, axşam vaxtı bütün qoşun oradan keçərək dağın ətəyində mənzil etdilər. Bir dəstə dağa yürüş etməyə məmur edildi, digər dəstə də dağın ətəyindən onların köç-külfətləri sığınan yerə yürüş etdi. Ləzgilər davam gətirə bilməyib qaçmağa üz qoydular. Nadir özü bir dəstə ilə qaçanları təqib etməyə başladı. Səhərdən axşama kimi, o nahiyənin vadi və çöllərində onlardan bir çoxunu öldürdü və əsir aldı. Çadırları və yükləri Miskincə və Şah dağı yolu ilə Qəbələyə göndərdi. Özü də ertəsi gün Xaçmaz yolu ilə hərəkət etdi. Bu yol işlək deyildi, Surxay xan dağın belindəki bəzi yerləri daş, kərpic və qumla qarışıq əhəngdən düzəldib bir yol salmışdı. Bu yoldan piyadalar bir-bir çox qorxu və xətərlə keçirdi. Xülasə, həmin il təşrini-əvvəl (oktyabr) ayının 3-də, Qəbələ mahalının Qutqaşın kəndinə gəldi. 3 gündən sonra, çadırlar və yüklər Şah dağı yolundan, böyük ordu da Şamaxıdan gəlib orada ordugaha yetişdilər. Həmin ayın 11-də, Ərəş qarşısındakı körpüdən 167 keçib, Gəncəni almağa hərəkət etdi. Təşrini-əvvəlin (sentyabrın) 13-də, Gəncənin Kəlisa kəndi tərəfində ordugah saldı. Rumlular (osmanlılar) və tatarlar şəhəri boşaldaraq qalaya çəkildilər. Bu tə- rəfdən də qalanı almaq üçün tədarük görüb, səngərlər və xən-dək- lər qazdılar. Birdən-birə, qalanın altına 7 yerdən müxtəlif lağımlar çəkmişdilər. Rumlular bu lağımların birindən xəbər tutub onu da- ğıtdılar. İranlılar 3500 batman barıtla doldurulmuş qalan 6 lağıma, tədriclə od vurdular. Bu hadisə zamanı, Gəncə hakimi Əli paşanın oğlu Ömər ilə mühafizlərdən 700 nəfər öldü. Rumlular da səngərin yanına qədər iki lağım qazmışdılar. Mühasirə edənlər bunlardan birini ləğv etdilər. O biri lağımın yanması nəticəsində, cəzairçilər- dən 40 nəfər tələf oldu. Bir neçə dəfə də, iki tərəfin lağımları bir- birinə təsadüf etdi. Lağımçılar bu dar yerdə əlbəyaxa döyüşə başladılar. Bir gün rumlular əl qumbaraları ilə qaladan çıxıb, onları sən- gərdəkilərin üzərinə yağdıraraq qılınc və tüfəng ilə hücuma keç- dilər. Səngərdəkiləri meydanın sonuna qədər qovdular. Mühasirə edənlər güc gətirərək, mühasirə olunanları səngərdən çıxarıb qalaya soxdular. Dörd aydan artıq, iş bu qayda üzrə davam etdisə də heç bir nəticə əldə edilmədi. Sonra, möhkəm bir sədd bağlayıb, çayın suyunu qalaya tərəf çevirdilər. Şirhaci divarı və cənub-şərq tərəfdəki hasar və burclar uçuldu. Qalanın yarısını su basdı, bu halda suyun gücündən və rumluların top gülləsi zərbəsindən sədd bir yerindən zədələndi və su kənarına axmağa başladı. Bunun yatağı şəhərin yarım ağac şimal tərəfində indi də bəllidir. Bu əsnada, Car və Tala ləzgilərinin rəislərindən bir dəstə gəlib, söz verdilər ki, 20 günəcən Nadirin ordusuna xidmət etmək üçün bir dəstə adam göndərsinlər. Lakin vədlərini yerinə yetirmədilər, buna görə də ordugahdan bir fovc ayıraraq, Ağdam hüdudundakı qoşun və xanlardan bir dəstə ilə o tayfanı cəzalandırmağa gön- dərdilər. Kaxetiya gürcüləri də İmamqulu xanın oğlu Əli mirzənin sərkərdəliyi ilə, o tərəfdən bu işə məmur etdilər. Öz məskənlərini boşaldıb, Əlbürz sıra dağlarında uca bir dağın təpəsində sığınmış 168 olan ləzgilər, qəflətən hücum edərək, göndərilən qoşunun bir hissəsini öldürdülər və özləri də bir qədər tələfat verdikdən sonra geri qayıtdılar. Bir bu hadisəyə görə, bir də ləzgilərin sığındıqları yer çox çətin və yolu ancaq möhkəm ağaclarla tutulmuş buzlu bir keçiddən ibarət olduğu üçün, xanlar yürüşdən əl çəkdilər. O tayfa- dan tutduqları 150 nəfəri öldürməklə kifayətlənərək, ələ keçən var- yoxlarını qarət edib geri qayıtdılar. Bu hadisələr əsnasında, Nadir keçmişdə aralarında bağlanan əhdnaməyə görə, Bakı və Dərbənd qalalarının boşaldılmasını, daimi surətdə hüzurunda olan rus elçisindən tələb etdi. Hicri 1147 (=1735) ildə, Novruz günü, Rusiya ilə əhdnamə bağlandı. Səlyana, Bakıya və Dərbəndə hakimlər təyin edildi. Rusiyanın əlində olan əsirlər geri alındı. Rus əsgərləri və onlar ilə əlaqədar adamların da zəhmət və əziyyətsiz iki tərəfin sərhəddi olan Sulaq çayına qədər göndərilməsi qərara alındı. Şamaxı şəhəri və qalası münasib bir yerdə olmayıb, düşmən hədəfi altında idi. Hicri 1148-ci (=1735) ilin may ayında, buranın 4 ağaclığında, mövqe etibarilə çox əlverişli olan Ağsu adlı yerdə yeni şəhərin əsası qoyuldu. Az bir zamanda hasarlar və burclar tikdirildi. Şəhərin qədim əhalisi bu yeni şəhərə köçürüldü, bura Şirvan hakimlərinin mərkəzi oldu. Gəncənin mühasirə müddəti uzandı; mühasirədə qalanlar Sərəskər Abdulla paşaya bel bağlayaraq, qalanı müdafiə etməkdə mətanət göstərdilər. Bu işi bitirmək üçün əvvəlcə Sərəskərlə məsə- ləni ayrıd etmək lazım idi. O isə Qarsdan hərəkət etmirdi. Buna görə, Nadir Gəncə mühasirəsini davam etdirmək üçün, orada bir dəstə qoşun saxladı, bir dəstəni də Ağdaşa qoyub əmr etdi ki, əgər Car, Tala və ya Dağıstan ləzgiləri bir fəsad törətsələr, Şirvan bəylər- bəyisi və o nahiyənin hakimləri ilə onları cəzalandırsınlar. Özü də, 15000 qoşun götürüb, Sərəskər ilə müharibə etmək üçün Gürcüs- tanın Lori yolundan Qarsa hərəkət etdi. Sərəskər qarşı durmaqdan çəkinib, Qars şəhərinə çəkilmişdi. Nadir bir gecə, tələsik, şəhərin kənarından köçüb İran tərəfinə qa- 169 yıtdı. Sərəskər bu hadisədən cəsarətlənib, 100 minə yaxın qoşunla onu təqib etməyə başladı. İrəvan yaxınlığında böyük və şiddətli bir müharibə başlandı. Sərəskər məğlub oldu, paşalardan və qoşun- lardan bir çoxu öldürüldü. Bu parlaq qələbədən sonra Gəncə, Tiflis və İrəvan rumluları aman istədilər. Qalaları topxana və əsirlərlə bərabər təslim edərək çıxıb getdilər. Bu dövrün hadisələrindən biri də budur ki, Dağıstan ləzgilərin- dən bir dəstə, üsyan məqsədilə Quba camaatı ilə birləşib, buranın hakimi Hüseyəli xan Sultan Əhməd xan oğlunu Xudat qalasında mühasirəyə aldılar. Şamxal Xasfulad xan və Dərbənd hakimi çoxlu bir cəmiyyətlə köməyə gəldilər, üsyançılardan 300 nəfərə qədər öldürüldü və əsir alındı, sağ qalanları qaçmağa üz qoydular. Şamxal gəlib Dərbənddə olduğu zaman, Avar üsmisi Əmmə xan onun ölkəsi üzərinə yürüdü. Pəravul kəndi yaxınlığında onun tərəfdarları ilə müharibəyə girişdi. Üsmi özü bir dəstə ilə bərabər öldürüldü, sağ qalanlar nicatı qaçmaqda gördülər. Nadir hicri 1148-ci (=1735) ilin yay fəslində, İrəvan yaylağında olduğu zaman, mirzə Kafi Nəsirini, Rusiya səfirliyinə təyin etdi, onunla bir fil və bəzi hədiyyələr də göndərdi. Özü isə Gürcüstan iş- lərini yoluna qoymaq üçün Tiflisə gəldi. Burada Krım valisinin gəl- məsi xəbərini aldı. Bu hadisənin təfsilatı belədir: Abdulla paşa sərəskərliyə təyin edildiyi zaman, Krım xanı adına da sultanın fərmanı sadir oldu. Onun Dərbənd yolundan münasib qüvvə ilə Şirvana getməsi qə- rara alındı. Nadir bu işdən xəbərdardı. Şirvan bəylərbəyisi Əliqulu xanı qabaqcadan başqa dəstələrlə Dərbəndə təyin etmişdi ki, əgər Krım xanı o tərəflərə gəlsə, üz-üzə müharibədən çəkinsin və yalnız özünü qorusun. Rum padişahı, Sərsəkər Abdulla paşa məğlub edilib öldürüləndən sonra, öz ölkəsinin hüdudunu mühafizə etmək fikrinə düşdü. Bu məqsədlə Gəncənin keçmiş valisi Əli paşanı vəkil təyin etdi ki, gedib yeni sərəskərin xəbərdarlığı ilə iki dövlət arasın- da əvvəlki hüdudu müəyyənləşdirsin. Bir fərman da Krım xanına yazıb, həmin xanı saraydakı qardaşı oğlu İslam Gəray sultan 170 vasitəsilə sürətlə göndərdi ki, o, İran tərəfinə hərəkət etməsin. Həmin xanın Sulaq hüduduna gəlməsi xəbəri yetişdiyi zaman İslam Gəray sultan da varid oldu. Nadir həzrətləri İslam Gəray sultana getməyə icazə vermədi. Əbdülbaqi xan Zəngənəni Tiflisdə durma- ğa məmur etdi ki, barışıq üçün gəlməkdə olan Əli paşanı Gəncəyə aparıb, yeni fərmana müntəzir olsun. Özü təşrini-əvvəlin (oktyab- rın) 23-də Dağıstana gedib, böyük ordusunu Qanıq çayı kənarında qoydu, Car və Tala camaatını cəzalandırmaq üçün bir dəstə ilə oraya hərəkət etdi. Onlar qabaqcadan, ucalığı və yolunun çətinliyi ilə məşhur olan bir dağın təpəsində sığınaq etmişdilər. Tüfəngçilər və cəzairçilər ətrafdan yürüşə başlayıb sığınağın bir tərəfini aldılar. Ləzgilər dağların təpələrinə və bucaqlarına dağıldılar, Avarıstanda avara düşdülər. Onlardan bir çoxu öldürüldü və əsir alındı. Mal- qaraları və mənzilləri qarət edilib yandırıldı.Nadir Şəki və Ərəş yolu ilə Şamaxıya gəldi. Burada ikən xəbər yetişdi ki, Krım xanı Dərbənd xaricinə gələndən sonra, Eldar Mürtəzaəli oğlu Şamxalı Dağıstan şamxallığına təyin etmiş, Şirvan əyalətini Sulxay xana və Dərbənd hökumətini də üsmi Əhməd xana vermişdir. Öz tərəfdarlarına da 2500 tümən nağd və bir parça qiymətli şeylər bağışlamışdır. Surxay xan da öz oğlunu 500 ləzgi ilə həmin xanın hüzurunda qalmaq üçün təyin etmişdir. Bu əsnada, Krım xanı Nadirin hərəkət xəbərini eşidib, sürətlə Krıma qayıtdı. Nadir şiddətli qış vaxtında, dağ yolları və mənzillərini qar və buz tutmasına baxmayaraq, Dağıstan xalqını cəzalandırmaq fikrin- də idi. Bu məqsədlə Altıağac yolu ilə gedib, Dərəkəndi mənzilinə çatdığı zaman, Dağıstan sərdarına bir fərman yazdı. Ondan tələb etdi ki, Dərbənddən Təbərsəranın Dərə mahalına gəlib ərzaq top- lamaqla məşğul olsun. Yükləri və çadırları oğlu Rzaqulu mirzə ilə Şabran yolu ilə göndərdi, özü isə, bir dəstə qoşunla Buduq və Xı- nalıq qaçaqlarını cəzalandırmağa getdi. Qoşundan 6000 nəfərini Doqquzpara və Axtıpara tərəfinə göndərdi, bir dəstəni də, Qəbir tərəfindən qaçaqların yolunu kəsməyə təyin etdi. O tayfanı qətl- 171 qarət etdikdən sonra, qayıdıb Qurbanın Gilyar adlı mənzilində öz ordusuna yetişdi. Təşrini-saninin (noyabrın) 11-də Dərbənd qalasının şimal tərəfində onun çadırları quruldu. Burada məlum oldu ki, yeni şam- xal Eldar, üsmi və Surxay Qazanış adlı yerdə toplaşıb, Xasfulad xan Şamxalın üzərinə yürümək fikrindədirlər. Buna görə, gecəyə salıb, əvvəlcə Məcalisə yürüdü. Burada olan üsminin oğlu Xan Məhəm- məd, ləzgilərlə bərabər Məcalis dərəsinin başını kəsib döyüşə baş- ladı. Onların bir qismi öldürüldü, bir qismi əsir düşdü, qalanları da qaçıb qurtardılar. O mahalın hamısı paymal oldu, çoxlu qənimət və azuqə ələ keçdi. Nadir ertəsi gün oradan hərəkət edib, mənzilbəmənzil qətl- qarət edərək, Xasfulad xan Şamxala mənsub Kübdən kəndinə gəlib çatdı. Surxay, üsmi və Eldar hər biri bir tərəfə qaçdı. Xasfulad xan isə, öz tərəfdarları ilə hüzura gəldi. Nadir buradan Surxay xanı cəzalandırmaq üçün Qaziqumuq tərəfə yola düşdü. O, kanuni-əv- vəlin (dekadrın) 20-də Qaziqumuğun üç aqaclığında olan Şərrat adlı yerə çatdı. Surxay xan da, çoxlu cəmiyyət toplayıb, dağların tə- pələrini səngər edərək, qoşun keçə bilən bir dərəni tutmuşdu. Nadir dörd tərəfdən yürüş etməyə əmr verdi. Əvvəlcə Əfqan dəs- təsi dağın təpəsini ələ keçirdi və müharibə alovu şiddətlənməyə başladı. O biri dəstələr də dağın ətəyindən yenicə hərəkət etmək- də idilər ki, ləzgilər qaçmağa başladılar. Onlardan bir çoxu diri olaraq ələ keçdi. Vaxt olmadığından Nadir həmin yerdə düşüb, cəzairçilər dəs- təsini dağların təpəsini mühafizə etməyə məmur etdi. Eldar, dağıs- tanlılar və avarlardan mürəkkəb bir dəstə ilə Surxayın köməyinə gəlirdi. O, cəzairçiləri Surxay xanın qoşunu zənn edərək, onların arasına gəldi, adamlarından bir hissəsi öldürüldü və əsir düşdü. İrəli getmək çətin idi. Nadir, Qumuq əhalisindən bir neçə nəfərin aman istəmək üçün gəlməsilə kifayətləndi. Ertəsi gün oradan üsmi- ni cəzalandırmaq məqsədilə Qüreyş qalasına tərəf hərəkət etdi. 172 Nadir Qaziqumuğa yürüş etdiyi zaman, Aqquşa qazisi əhali ilə bərabər aman istəyərək təslim olmuşdu. Sonra isə, qazi bir dəstəni gizlicə olaraq Surxayın köməyinə göndərmişdi. Buna görə də onu cəzalandırmaq lazım idi. Nadir bir dəstəni bu işə məmur etdi. Qazi də öz adamları ilə döyüşə çıxaraq məğlub edildi. Onlardan bir çoxu qırıldı, qalanları da əsir alındı. Ertəsi gün, qazi etdiyi əməldən peş- man olaraq, Nadirin dərbarına gəlib əfv istədi və onun tərəfindən bağışlandı. Aqquşa əsirləri də azad edildilər. Nadir Qüreyş qalası ətrafına çatdıqda, üsmi öz qızını onun hərəmxanasına yola saldı, mötəbər adamlardan bir neçəsini də əfv diləməyə göndərdi və Nadir tərəfindən bağışlandı. Nadir bu qızı Hüseynəli xan Sultan Əhməd oğluna verdi. Bir müddətdən sonra o dəli olub Qubadan Başlıda olan Əmir Həmzə üsminin evinə getdi. Doqquzpara ətrafının ləzgiləri peşkəş olaraq 1000 baş at və mötəbər ailələrdən bəzi adamları girov tərzilə Nadirə təqdim etdi- lər. Təbərsəran kəndxudaları da tələb olunan ailələri vergi topla- yanlarla (mühəssillərlə) birlikdə Dərbəndə göndərib, xidmət və itaətə hazır olduqlarını bildirdilər. Nadir, Dağıstan işlərini bu surətlə bitirib, Xasfulad xanı və o ölkənin sair başçılarını ləyaqətli təltifata nail edərək, qayıtmalarına icazə verdi. Sonra, atının cilovunu Muğan səhrasına çevirdi. Qubanın «Həsənqala»sına gəldikdən sonra, bir neçə nəfər yaxın adamları ilə ordudan qabağa düşüb, çətin keçidli altı mənzillik bir yolu bir gecə-gündüzlə keçib, Ağsu qalasına yetişdi. Buradan da kanuni- saninin (yanvarın) 13-də, Muğan səhrasındakı ordugahına gəldi. Qabaqcadan ölkənin hər bucağına fərmanlar göndərilmişdi ki, hakimlər, əyan, üləma və hər vilayətin rəisi kanuni-əvvəlin 15-də Muğan səhrasında hazır olsunlar. Həmçinin hökm olunmuşdu ki, Kür və Araz çaylarının qovşağı olan Cavad keçidi yaxınlığında, ağac və qamışdan karvansara, məscid, hamam və ali imarətlərlə bərabər 12 min ev tikilsin. Vilayətlərdən gələnlərin sayı təqribən 100000 nəfərə yaxın idi. Bir aydan ziyadə çəkən müşavirə və danışıqlardan sonra, Nadir 173 həzrətləri hicri 1148-ci (=1736) ildə, şübat (fevral) ayının 26-da İra- nın səltənət taxtına oturdu. cümləsi bunun maddeyi- tarixidir. İran üləmasının ittifaqı ilə ümumxalq qarşısında belə bir qərar çıxarıldı: bəzi məsələləri dəyişdirmək və şərəfli (dini) şəraiti sabit- ləşdirməklə, iki məzhəb - şiə və sünni məzhəbləri arasındakı ixtilafa nəhayət verilib islam əhalisi arasındakı ədavət qaldırılsın. Lakin bu məsələ dəfələrlə Osmanlı dərbarına təqdim edildisə də qəbul olunmadı. Nadir şah mülki işlərdə yeni təyinlər icra etdi, öz qardaşı İbra- him xanı, Qaplankuh hüdudundan başlayaraq Arpa çayına, Dağıs- tan və Gürcüstanın axırına qədər hökmran təyin etdi. Bu vilayətlə- rin bütün hakimlərini və əmirlərini onun ixtiyarına verdi. Zənburək- çi xorasanlı yüzbaşı Mehdi bəyi də, xanlıq və əmirülüməralıq ləqəbi ilə Şirvan əyalətinə təyin etdi. Bir il sonra, hicri 1149-cu (=1737) ildə, Şirvan bəylərbəyisi Mehdi xan, bir para işləri yoluna qoymaq üçün Dərbəndə getmişdi. Dərbənd hakimi Ustacallı Muradəli sultanın, keçmişdə onunla əda- vəti olduğundan, əhalini həyəcana gətirib onu öldürtdü. Bu işdə işti- rak edənlərdən bir parası gedib Əhməd xan üsmiyə pənah apardı, bəzisi də Dərbəndin Narınqalasına çəkildi. Dərbəndin bu işdə işti- rak etməmiş qalan əhalisi isə, Narınqalaya çəkilən adamları hücum edib öldürdülər, Muradəli sultanı da həbsə alıb şahın dərbarına göndərdilər. O, dərbara gətirilən kimi cəzasına çatdı. Şah tərəfin- dən Sərdar bəy Qırxlı, xanlıq ləqəbilə Şirvan əyalətinə, Nəcəf sultan Qaraçorlu isə, Dərbənd hökumətinə təyin edildi və cəzairçilərdən bir dəstə ilə Dərbənd işlərini intizama salmaq üçün oraya getdi. Şah, üsmi Əhməd xana pənah aparmış olan Dərbənd qaçqın- larının həbsə alınıb Sərdar xana göndərilməsi haqqında bir fərman verdi. Üsmi, fərmana əməl edərək, o dəstənin hamısını sair bir neçə şərir adamlarla bərabər öldürdü. Sərdar xan dərbəndlilərdən bir qismini köçürüb yeni Ağsu şəhərinə göndərdi. Sorsor tayfasını Şirvandan gətirib, Dərbənd qalasında onların yerində oturtdu. 174 Hicri 1151-ci (=1739) ildə, Nadir şah Hindistan səfərində olduğu zaman, Car və Tala ləzgiləri yerlərinin möhkəmliyinə güvənərək üs- yan etdilər. Zəhirüddövlə İbrahim xan onları cəzalandırmağa getdi. O əvvəlcə qalib gəldi, lakin o tayfanın dağ başında səngərlərdə pusquda duran dəstəsi, ətrafdan hücuma keçdi. İbrahim xanın qo- şununu məğlub etdilər və onlardan bir çoxu öldürüldülər. İbrahim xanın özü də, tüfəng gülləsi ilə öldürüldü. Bu xəbər Pişavərdə Nadirə yetişdi. O, Əmiraslan xan Qırxlını Azərbaycan əyalətinə və Gürcüstan sərdarı Səfi xan Baqayirini də Azərbaycan sərdarlığına təyin etdi. Əmr verdi ki, özü gələnə qədər həmin tayfanı o tərəfin qoşunları ilə lazımınca cəzalandırıb, nahiyələri mühafizə etsinlər. Nadir şah Hindistanı fəth etdikdən sonra, Əfqanistana gəldi. Hicri 1152-ci (=1740) ildə, Nadirbaddan Qəni xan Abdallını, öz tayfası ilə Türküstan səfərindən azad edib Şirvana göndərdi. Ona tapşırdı ki, qış zamanı, Əlbürz dağlarının gediş-gəliş yolları bağlan- dığı bir zamanda, Car və Tala camaatını cəzalandırsın. Kosaəhmədli Fətəli xanı və Azərbaycanın yeni sərdarı Qırxlı Məhəmmədli xanı da bir dəstə hakim və 15 min Xorasan qoşunu ilə bu işə təyin etdi. Gürcüstan hakimlərini də bunlara qoşdu. Göndərilmiş olan bu qüvvə, hicri 1153-cü (=1741) ildə, şübat (fevral) ayının 23-də, Qanıq çayı kənarına yetişdi. Ləzgilər də Car, Kavıx və Ağzıbir adlı üç yeri möhkəmləndirdilər. Əvvəlcə döyüşə birinci səngər olan Carda başladılar. Burada müqavimət göstərə bilməyib, Kavıxa çəkildilər. Bir neçə günlük şiddətli və arası kəsilməyən böyük müharibədən sonra ləzgilər üçüncü səngərə çəkilib döyüşə başladılar. Bu yer ağaclıq, meşəlik və uca bir dağ üzərində olub ancaq bir yolu vardı. Abdallı igidləri könüllü olaraq, qoşunun ön dəstəsində gedir- dilər. Səhərdən axşama qədər şiddətli döyüş davam etdi. Hər iki tərəfdən bir çox adam tələf oldu. Ləzgilər daş yumbaladıb, tüfəng atmaqla özlərini müdafiə etdilər, ancaq bundan bir fayda hasil olmadı. Abdallılar gecə yarısına qədər, həmin dağa qalxıb, 100 nə- fər tələfat verməklə, o səngəri də tutdular. Şimal tərəfdən qaçmaq yolu ləzgilərin üzünə bağlanmışdı. Onların bir hissəsi başlarını 175 itirib, özlərini dağdan ataraq həlak oldular, qalanları da qılıncdan keçirildi və ya əsir edildi. Yalnız bir neçə nəfəri çıxıb qaça bildi. Onların bütün yurdları və məskənləri talan və təxrib edildi. Əhl və əyalları ilə dağın təpə və dərəsindən qaçmaqda olan camaat Samur çayının kənarındakı Kəsruxi adlı yerə qədər təqib edildi. Onların bir qismini öldürdülər, qalanlarını da köç-külfətlərilə əsir aldılar. Bu nahiyədə abadlıqdan bir əsər və nişanə qalmadı. Dağdan qayıtdıqda, şiddətli tufan nəticəsində qoşundan iki yüz nəfəri məhv və tələf oldu. Hicri 1154-cü (=1742) ilin baharında, Nadirin qoşunu Buxara və Xarəzmi fəth etdikdən sonra, Dağıstana gəlirdi. Mazandaranın Səvadkuh adlı yerində, Övlad qalası yaxınlığında, bir ağac dalından ona tüfəng atıldı. Güllə sol əlinin baş barmağını yaraladı. «Zübdətüttəvarix» sahibi münşi mirzə Əbdülkərimin yazdığına görə, təhqiqat nəticəsində məlum oldu ki, bu işdə onun böyük oğlu Rzaqulu mirzə taqsırkardır. Nadir Hindistan səfərinə getdiyi zaman, Rzaqulu mirzə İranda naib idi. O, şəxsi mülahizəsinə əsasən, Mirzə Məhəmmədhüseyn Qacarı göndərib Səbzvarda yaşamaqda olan taxtdan salınmış Şah Təhmasibi öldürtdü. Buna görə o, atası tərə- findən məzəmmət edilib, böyük işlərdən kənar edildi. Rzaqulu mir- zə öz gəncliyinə qürrələnib, Tayəminli Nikqədəm adlı qulamı bu işə (atasını öldürməyə) vadar etdi. Nadir şah atalıq şəfqətini toplayıb, şahzadəni kor etdirdi və özünün dövlət çırağını söndürdü. Bundan sonra, Nadir şah hamıdan bədgüman olub, məmləkəti idarə etmək işlərində məsləkini dəyişdi. Nadir şah, yazın əvvəllərində Qaracadağ və Bərdə yolu ilə Qəbələyə gəldi, buradan da Şah dağı yolu ilə Qaziqumuğa getdi. Bu səfər əsnasında, o hüdudda yaşayan ləzgi tayfalarının bütün rə- isləri və sərkərdələri hüzura gəldilər. Təslim və itaət məqsədilə qo- şuna lazım olan şeyləri tədarük etməyə başladılar. Nadir təmuz (iyul) ayının 2-də, Qaziqumuğa gəldi və bir ay burada qaldı. Xasfu- lad xan, Surxay xan, Əhməd xan üsmi, Dağıstan əhalisi və başçıla- 176 rından bir dəstə hüzura gəlib, qiymətli xələt, at və qızıl şeylərlə təl- tif edildilər. Nadir aqustos (avqust) ayının əvvəllərində, Avar üsyançılarını cəzalandırmağa getdi. Onların məskənləri Dağıstanın qurtaraca- ğında, dağların ən çətin yerlərində idi. Əndələl nahiyəsində, Çux kəndi yaxınlığında, şiddətli döyüş vaqe oldu. Bir nəticə hasil olma- yıb, çox adam qırıldı. Payız vaxtı yetişmiş olduğundan, dağlarda gediş-gəliş də çətinləşdi. Buna görə, oradan Dərbəndə hərəkət et- di. Surxay xanı da, köç-külfətilə bərabər öz yanınca buraya gətirdi. Hərəkət etdiyi zaman, üsmi Əhməd xanı bir dəstə qoşunla Qaziqumuqdan Qaraqaytağa göndərdi ki, Qaraqaytaq qulluqçula- rının mülazim və ailələrini Dərbəndə gətirsin. Çıraq ətrafında belə bir xəbər çatdı ki, Hapqay dərəsində, Başlıdan iki ağac yuxarıda, üsminin özünün təşviqilə, Qaytaq əhalisindən bir dəstə qoşun üzə- rinə tökülmüşdür. Bir çoxunu öldürərək, avadanlıq və heyvanlarını soymuşlar. Buna görə Nadir şah üsyançıları cəzalandırmağı və Dağıstan işlərini yoluna qoymağı qət etdi. Tiflis hüdudundan baş- layaraq, ta Təbriz və Ərdəbil hüduduna qədər müxtəlif yerlərə adamlar təyin etdi ki, ordu üçün azuqə toplayıb göndərsinlər. Nadir şah təşrini-əvvəlin (oktyabrın) 1-də Dərbəndə gəldi və ayın 9-da Qaraqaytaq mahalına hərəkət etdi. Dərbənddən başlaya- raq Şamxal vilayəti sərhəddinə qədər hər yerdə bir-birindən 2-3 ağac aralı, möhkəm qalalar tikdirdi. Qaytaq ləzgilərini düzə burax- mamaq üçün qalalarda əsgəri qüvvələr qoydu. Təşrini-saninin (no- yabrın) 4-də, Dərbəndin üç ağaclığında, şimal tərəfdə qışlaq üçün sulu və ələfli bir yer seçdi. Hərəmxananı, yükləri və çadırları Dər- bənddən buraya köçürdü. Burada ağac və qamışdan evlər tikdirib sakin oldular. Bu yer o vaxtdan etibarən İrani-xərab deyə adlanır, çünki İran qoşunu burada çox çətinliklərə düçar olmuşdu. Ətrafda- kı ləzgilər, xüsusilə qaraqaytaqlılar, ordunun xaricində və daxilində oğurluq və qarətlə məşğul olub, gediş-gəlişə və ləvazimat tədarü- künə mane olurdular. Nadir şah bahar fəslində, mayis (may) ayının 17-də, əvvəlcə Təbərsəran əhalisini cəzalandırmağa başladı. Əlin- 177 dən gəldiyi qədər, yurdlarını yandırıb qarət etdi və əkinlərini dağıt- dı. Bundan sonra, Dağıstanın sair mahallarında sığınaq və məskən- ləri dağıtmaqla məşğul oldu. Nadirin qoşunları, qurdun sürüyə və selin binalara tutduğu toyu onlara tutdu. Şamxal və Surxay xan çox vaxt Nadirin yanında idi. Üsmi Qüreyş qalasında gizlənmişdi. Dağ başında olan bu qalanın ətrafı meşəlik və ağaclar olub, keçilməz dar bir yolu var idi. Nadirin ordu- su onun üzərinə yürüş etdi. Şiddətli hücumdan və üç gün davam edən qanlı müharibədən sonra, üsmi Avarıstana qaçdı. Qaladakılar və Qaraqaytaq əhalisi də təslim olub aman istədilər. Daş və kərpic- dən tikilmiş bu möhkəm qala (Qüreyş qalası), yer ilə yeksan edildi. Məhəmmədəli xan Qırxlını Dərbənd hakimi təyin edib, qoşunun bir hissəsini də onun ixtiyarına verdi. Nadir hicri 1155-ci (=1743) ildə, kanuni-sani (yanvar) ayının 28-də Muğana tərəf yola düşdü. Bu zaman qar, yağışın və palçığın çoxluğundan qoşunun çətin vəziyyəti bir dərəcəyə çatmışdı ki, Dərbənddən Kür çayı kənarına qədər olan məsafə 40 mənzil ol- muşdu. Nadir burada Heydər bəy Əfşarı xanlıq ləqəbilə Şirvana ha- kim təyin edib, özü Rum hüduduna getdi. Bu zaman, keçmişdə Azərbaycan hüdudunda özünü Şah Sultan Hüseynin oğluyam deyə qələmə verən, əsl-nəsəbi naməlum Sam adlı bir nəfər ortaya çıxdı. Azərbaycanda hökmranlıq etməkdə olan İbrahim xan, onu tutaraq burnunu siyirib buraxdı. O da Dağıstana getdi. İtaətsizlik göstərərək, Avarıstana qaçmış olan Surxay xanın oğlu Məhəmməd burnukəsik Samı əldə bəhanə edərək, başına bir qədər cəmiyyət topladı. Təbərsəran və Dərbənd əhalisini təhrik edərək, Şirvan əhalisilə danışığa və məktublaşmağa başladı. Mə- həmmədəli xan əhvalatı Nadirin dərğarına bildirincə, Heydər xan onun köməyinə göndərildi. Dağıstan və Dərbənd əhalisinin vəziy- yəti şirvanlılara da təsir etmişdi. Heydər xanı Şabran və Şamaxı arasında tutub həbs və bir neçə gündən sonra öldürüb mallarını qarət etdilər. 178 Onların dəvətinə görə, Surxay xanın oğlu Məhəmməd xan, Sam mirzə ilə gəlib, Şabran qalasını mühasirə etdi (bu qalanın ha- sarlarından bəzisi çayın sol kənarında indi də qalır). O, lağım vasi- təsilə, bu gün də asarı görünməkdə olan qala hasarının bir hissə- sini dağıtdı. Beləliklə, qalanı alıb Ustacallı Abdal xanı tərəfdarları ilə bərabər öldürdü. Məhəmməd xan, Abdal xanın qızını aldı və ondan II Surxay xan doğuldu. Məhəmməd xan buradan gedib, Şirvanın mərkəzi olan Ağsu şəhərini aldı. Şabran və Təbərsəran əhalisi də, istər-istəməz ona təslim oldu. Bu zaman, Dərbənd nahiyəsindəki Qəbir qalasının mühafizə- sinə təyin edilən muğanlı bir dəstə, yoldaşları olan bir dəstə əfşarı öldürdülər və qalanı ləzgilərin ixtiyarına verib, özləri Məhəmməd və Sama qoşuldular. Məhəmməd xan bu hadisədən sonra, Dərbən- din rəis və şərirlərindən və onların muğanlı yoldaşlarından bəzisini öldürdü, digərlərini də kor edərək Muğana göndərdi, çünki o, mu- ğanlıların fəsad salmasından şübhələnməkdə idi. Özü isə, Dərbən- din qala və bucaqlarını möhkəmləndirməklə məşğul oldu. İrəvanda olan Azərbaycan sərdarı Aşur xan Əfşar, bu xəbəri eşidincə başındakı cəmiyyətlə Şirvana yürüş etdi. Gəncə bəylərbə- yisi Camışgəzək Hacı xanla bərabər Kür sahilində Kərim xan Əfşar Muğana məmur edildi, bir dəstə qoşun da Aşur xanın köməyinə göndərildi. Onun ardınca, Şahzadə Nəsrulla mirzə və Fətəli xan Əfşar 15 min qoşunla Şirvana yürüş etdilər. Əmr mucibincə, Fətəli xanı qabaqca göndərdi ki, Aşur xana qoşulsun. Hicri 1155-ci (=1743) ildə, kanuni-əvvəlin (dekabrın) 24-də, Məhəmməd və Sam, ləzgilər və şirvanlılardan mürəkkəb külli cəmiyyətlə, Şah bağı yuxa- rısındakı dağın təpəsindən aşağı enib, döyüşə hazırlandılar. Fətəli xan və Aşur xan da buraya çatıb müharibəyə başladılar və qalib gəldilər. Bayraq və naqaraxanaları ilə bərabər 1000 nəfərdən artıq əsir ələ keçirildi. Bu müharibədə Surxay xanın oğlu Məhəmməd yaralandı və sağ qalanlarla bərabər Dağıstana qaçdı. Sam da aza- cıq bir dəstə ilə Gürcüstana getdi. Xanlar Ağsu qalasını mühasirə edərək, bir neçə gündə aldılar. Qalanı mühafizə etməyə təyin olu- 179 nan ləzgilərin bir çoxunu əsir tutub şəhəri qarət etdilər. Bu hadisə indi də “Allahdad” adı ilə məşhurdur. Bundan bir az sonra, Nadih şah Rum hüdudundan qayıdıb, Bərdə ətrafında ələfli və sulu bir yer seçərək, qışlaq yeri təyin etdi. Burada ağac və qamışdan neçə min ev və ali imarətlər saldırıb yer- ləşdi. Qışın şıddətli olmasına baxmayaraq, kanuni-saninin (yanva- rın) 11-də subay əsgərlərdən bir dəstə ilə Dağıstana hərəkət etdi. Cavad körpüsündən keçərək, hər yerdə iki mənzili bir etməklə, sür- ətlə irəlilədi. Kanuni-saninin (yanvarın) 24-də, Dərbənddən keçib, qoşunu 4 hissəyə böldü. Buralarda tam xətircəmliklə sakin olan bü- tün tayfalar, belə bir fəsildə onun buraya gəlib çıxmasını təsəvvür etmirdilər. Nadir şah bu tayfaların hamısını qarət edib, saysız-he- sabsız qaramal və qoyun ələ keçirdi. 3-4 gün çalınıb-çapıldıqdan sonra Dağıstan rəisləri və qoşun başçıları Nadir şahın hüzuruna gə- lib, onun nəvaziş və ehsanına nail oldular. Nadir şah qurban bayramı günü, Dərbəndə qayıdıb, buranın işlərini də nizama saldı. Sonra Təbərsəran yolu ilə şübatun (fevra- lın) 5-də, orduya varid oldu. 20 gün də burada qalıb, ot və ələf az olduğundan, Kürün şimal tərəfinə keçərək, Ərəş mahalında çadırla- rını qurdu. Hicri 1157-ci (=1744) ilin baharında, buradan Şəki yay- laqlarına getdi. Bir zaman orada qaldıqdan sonra, Qurban oğlu Hacı Çələbi ilə bərabər öz məliklərini öldürərək Gələsən-Görəsən qalasına çəkilmiş şəkililərin üzərinə yürüdü və onlarla müharibəyə başladı. Yerin keçilməz və çətinliyinə görə, heç bir nəticə əldə edilmədi. Cevzanın (mayın) axırında və haziranın (iyunun) əvvəlin- də Qarabağın Xaçın yolu və Miyaguh təriqilə İrəvanın Göyçə yay- lağına gəldi. Buradan da Rum qoşunlarına qarşı müharibəyə gedib qalibiyyətdən sonra onlarla barışdı. Həmin il Şirvanda şuluqluq oldu. Şərir və dələduz adamlar əl- siz-ayaqsızların malına və canına qəsd edirdilər. Hakimlər bunların öhdəsindən gələ bilmirdilər. Bu zaman, ixtilal səbəblərindən və Na- dirin əhvalından törəyən dəyişiklikdən əlavə, Rum Xandigarı da, məzhəb ixtilafını əldə bəhanə edərək, Dağıstan əhalisini İran höku- 180 mətinin əleyhinə təhrik edirdi. Verilən fərmanlar mucibincə o, Əhməd xan üsmiyə vəzirlik mənsəbi, onun oğlu Xan Məhəmmədə paşalıq ləqəbi, Cənqutay bəyə Əhməd xanın silahşuru, şamxallıq mənsəbi və 20 kisə nağd pul, Məsum və Qadı adlı Təbərsəran hakimlərinin hər birinə iki tuğ və 200 tümən nağd pul, zaxurlu Məhəmməd bəyə Zaxur sultanlığı ilə bərabər iki tuğ və bir qədər də nağd pul verərək, bu ölkənin işlərini qarışdırmaq və iğtişaş salmaq fikrində idi... (Nadir şah) Xarəzm səfərindən qayıtdıqdan sonra, onun bey- ninə xudbinlik və fatehlik qürurundan əlavə, bədgümanlıq fikri və cürbəcür vəsvəsələr yol tapmışdı. Tərəfdarları ilə gözəl rəftarı tərk edərək, zülm və şiddət göstərməyə başladı. Fədakar əmirlər, xanlar və sədaqətli məmurlar səbəbsiz çəkçevirə salınırdılar, amansız cəlladların qılıncı ilə öldürülürdülər, iqtidarlarından artıq tələbat nəticəsində vergi toplayanların (mühəssillərin) çubuğu altında can verirdilər. Mülki işlər tamamilə nizamdan düşdü. Rəiyyətin əlsiz- ayaqsızları zalımların təpikləri altında əzildi, bədəfkarların və düş- mənlərin arzuladığı kimi, ölkənin hər bir tərəfində iğtişaş və hər bir işdə nizamsızlıq əmələ gəldi. Nadir şahın abad etdiyi İran ölkəsi, özünün zülmündən viranəliyə çevrildi. Nəhayət, hicri 1160-cı (=1747) ildə, mayis (may) ayının 9-cu gecəsi, Xorasanın Fəthabad adlı mənzilində, Xəbuşanın iki ağaclı- ğında, onun qəhr və qəzəbinə duçar olmuş qardaşı oğlu Əliqulu xanın təhrikilə, əmirlərindən və yaxın adamlarından bir neçə nəfər onu öldürdülər. Bu hadisədən sonra, İranın bütün vilayətlərinə iğtişaş düşdü. Şirvan ölkəsi hamısından artıq qarışıqlıq və şuluqluq mənbəi oldu. Buranın hər bir diyarı müstəqil olaraq bir əmirin hökumət mərkəzi- nə çevrildi. |