A. bakixanov

NƏTİCƏ 
 
ŞİRVAN VƏ ONA QONŞU OLAN VİLAYƏTLƏRDƏN  
YETİŞMİŞ TƏLİFAT SAHİBİ VƏ YA BAŞQA BİR  
MƏZİYYƏTƏ MALİK ŞƏXSLƏRİN  
TƏRCÜMEYİ-HALLARI HAQQINDA 
 
Hər bir tayfanın kəmalat dərəcəsini, vəziyyət və hallarının gö-
zəlliyini onların təlifatından və sair əsərlərindən gözəlcəsinə anla-
maq olar. Bir çox şəhər və kənd xarabaları, Həzrət Şəmunun Aran 
şəhərində  və yüksək dərəcəli üç imamzadənin  Şamaxı, Gəncə  və 
Bərdə  şəhərlərində olan türbələri, Bülbülə  kəndindəki imamzadə, 
imam Museyi-Kazımın qızı Həlimə xatunun Bakıda, Bibiheybətdəki 
türbəsi, Sufi Həmidin Şirvan Qabıstandakı məzarı və bir çox başqa 
yerlərdə olan məşhur seyidlərin, şeyxlərin və hörmətli fazil kimsə-
lərin qəbirləri göstərir ki, bu ölkə həmişə din böyüklərinin məskəni, 
arif və alimlərin vətəni olmuşdur. Başqa faydaları bir tərəfə dursun, 
bu ölkə mötədil iqlimli ən yaxşı yerlər sırasına daxildir. Öz dağla-
rında, çöllərində, meşələrində  və vadilərində bütün dünyanın 
müxtəlif məhsulatını yetişdirməkdədir. Bu ölkədə yaşayanların nəsli 
bütün insan tayfalarından qarışıqdır. O tayfalardan hər birinin 
əxlaqı və asarı bunlarda görünməkdədir... 
Əgər bu ölkə əhalisinin təbii istedadını inkişaf etdirmək üçün 
lazım gələn asayiş və tərbiyə üsulları yaradılsaydı, o zaman bunlar 
nə böyük tərəqqiyə nail olardılar! 
Çoxlu qoşunkeşlik və mütəmadi müharibələrin yaratdığı 
xarabalıqlara baxmayaraq, onlardan bir çoxu özünün elm və hünəri 
ilə bütün dünyada şöhrət qazanmışdır. Onlar hər bir əsrdə, hər bir 
ölkədə hörmətli və inanılmış kimsələr olmuşlar. Lakin təəssüflər 
olsun ki, onların VI (XII) əsrdən əvvələ aid əsərlərindən bizə heç bir 
şey məlum deyildir. Həqiqətən böyük xaqan Mənuçehr və onun 
xəlifələrinin 400 illik səltənət dövrü, şirvanşahların ən gözəl əsri və 
Şirvanın abad zamanı olmuşdur. Səfəvilər dövrünün əvvəllərində 

 
231 
olan osmanlı və qızılbaş döyüşləri bir neçə vaxt qarışıqlıq və iğti-
şaşa səbəb olmuşdu.  Şah Abbasın zühurundan sonra bu ölkənin 
işləri nüfus və mənəviyyatca dəyişikliyə üz tutub, etidal və müvazi-
nət kəsb etdi. Hünər və mərifət bazarı başqa bir rövnəq tapdı. Şah 
Sultan Hüseyn dövrünün axırlarında isə fitnəkar fəsadçıların istila-
sından, müxtəlif orduların gediş-gəlişindən və Nadir şahın səfərlə-
rindən tamamilə  pərişan bir hala düşdü və bir çox yeri xarabazar 
oldu. Bundan sonra ölkənin vilayətlərini müstəqil surətdə öz ixti-
yarlarına keçirmiş olan xanlar da mütəmadi müharibə nəticəsində 
maarifi inkişaf etdirməyə  və  rəiyyətlərinin halını yaxşılaşdırmağa 
müvəffəq ola bilmədilər. Hər halda, bu ölkənin alim və fazillərinin 
həyatı imkan daxilində hər birinin əsrinə müvafiq olaraq zikr edilir 
və azacıq da olsa onların əsərlərindən və fikirlərinin nəticələrindən 
qeyd olunur. 
 
MÖVLANA ŞEYX ƏBUƏBDULLAH ƏLİ  
İBNİ-MƏHƏMMƏD BAKUYİ 
 
Bir çox tarixçilərin yazdığına görə, zahiri və batini elmlərdə 
kamil bir şəxs olmuşdur. O, ilk gənclik dövrlərindən başlayaraq 
böyük və  məşhur simalarla söhbət etmiş  və  Şeyx  Əbdullah Xəfif, 
Şeyx Əbülqasım Qəşiri və Şeyx Əbusəid Əbülxeyirlə görüşmüşdür. 
Şeyx  Əbusəid ilə onun arasında bir çox elmi mübahisələr olmuş-
dur. Bir müddət də, Şeyx Əbülabbas Nəhavəndi ilə təhqiqata baş-
lamış, həmin şeyx onun fəzilətini təsdiq və onu tərif etmişdir. Öm-
rünün axırlarında Şiraz şəhərinə yaxın bir dağın mağarasında guşə-
nişinlik qəbul etmişdir. Ölkənin bir çox şeyxləri və böyük alimlər 
onun söhbətilə yetişmişlər. O, hicri 442-ci (=1051) ildə  həmin öl-
kədə vəfat etmişdir. Heyf ki, onun əsərlərindən əlimizdə heç bir şey 
yoxdur. 
 
 
232
MƏŞHUR ŞAİRƏ MƏHSƏTİ GƏNCƏVİ 
 
«Məh» farsca «mah» sözünün yüngülləşdirilmiş  şəkli və ya 
böyük mənasında olub, «səti» xanım deməkdir. Azər «Atəşkədə» 
kitabında yazır ki, Məhsəti Gəncə əşrafı xanədanından olub, Sultan 
Səncərin nədiməsi idi. Bu sayədə tam bir etibara və şövkətə malik 
olmuşdu. Onun divanından və coşqun təbindən nümunələr: 
 
Rübai 
 
O gözəlin üzü yasəmən və qızıl gül üçün həsəd və 
                                                     qibtə mənbəidir. 
Onun şux qəmzəsi kişilərlə qadınlar arasında 
                                                        fitnə salmışdır. 
Onu yolda gedərkən gördüm, o, axar su kimi lətif 
                                                   idi, 
O, axar sudan indi də mənim gözümdə vardır. 
 
Yenə onundur: 
 
Hər gecə sənin qəmindən yeni bir əzab çəkirəm.  
Gözümdə yuxu əvəzinə yaş görürəm.  
Sənin nərgisin (gözlərin) kimi məni yuxu aparan 
                                                          zaman, 
Sənin zülfündən daha qarışıq bir yuxu görürəm. 
 
Yenə onundur: 
 
Bizi qoçaların yanında saxlamaq olmaz.  
Bizi qəmgin adamların evində saxlamaq olmaz.  
O kimsə ki, zülfün ona zəncir kimi ola,  
Onu evdə zəncir ilə tutub saxlamaq olmaz. 

 
233 
Yenə onundur: 
 
Əfsus ki, sənin çiçəyinin çevrəsini tikan bürüdü,  
Qarğa gəldi, laləni dimdiyinə aldı,  
Sənin çənənin civəsi qaraldı (üzünin qırmızılığı 
                                                             getdi), 
Sənin ləl kimi olan dodağın paslandı (göyərdi). 
 
 
HƏKİMİ-MƏNƏVİ ŞEYX NİZAMİ GƏNCƏVİ 
 
O cənabın günyəsi və adı Əbu Məhəmməd Nizaməddin İlyas 
ibni-Yusif ibni-Müəyyəd olub, doğulduğu və öldüyü yer Gəncədir. 
Onun böyüklüyü və fəzilətlərini söyləməkdən dil acizdir. Sözlərin-
dən şairlik dərəcəsi və rəyi aşkardır. Zərifliyi, söz və söhbətilə məc-
lis bəzəməkdə, ümumun rəyincə onun misli olmamışdır. Bütün 
şairlər onun ustalığını etiraf etmişlər. 
Onundur: 
 
Bu fənndən (şairlikdən) istəmə,  
Bu (şöhrət) Nizami ilə bitmişdir. 
 
İlk gənclik dövründə «Vis və Ramin» kitabını Sultan Mahmud 
Səlcuqi adına nəzm etmişdir. Bəziləri bu kitabı Nizami Əruziyə 
nisbət verirlər, lakin təlif dövrünü nəzərə aldıqda bu fikir doğru 
çıxmır. Cənab  Şeyx,  Əxi Fərəc Zəncaninin müridlərindən olub, 
ömrünün axırlarında guşənişinlik rəsmini qəbul edərək, batini 
saflaşdırmağa məşğul olmuşdur. Bu xüsusda özü deyir: 
 
Rəna gül qönçə arasında həzin-həzin, 
Mənim kimi guşənişinliyə (inzivayə) çəkilmişdir... 
 
 
234
Şeyx hicri 576-cı (=1181)
1
 ildə Tuğrul ibni-Arslan dövründə 
vəfat etmişdir. Gəncənin yaxınlığında gözəl bir türbəsi vardır. 
Xarabalığa üz tutmuş  olan  bu  türbənin bəzi yerlərini, Qarabağda 
yaşayan qazaqlı mirzə Adıgözəl indi təmir etdirməkdədir.  Şeyxin 
«Məxzənüləsrar», «Həft peykər», «Leyli və  Məcnun», «Xosrov və 
Şirin» və  «İskəndərnamə»dən ibarət olan beş  mənzum dastanını 
vəfatından sonra alim adamlar toplayıb, «Xəmsə» adlandırmışlar. 
Bu  əsərlər  şeir sənəti nöqteyi nəzərindən bütün dünyada məşhur 
olub, müəllifinin kəskin fikrinə  və qüvvətli təbinə açıq  şahiddir. 
Onun «Xəmsə»dən başqa 20.000 beytdən ibarət bir divanı 
olmuşdur. Bu divanda onun sənətkaranə üslubilə yazılır: 
 
Dünya qaranlıq və yol çətindir, atının cilovunu çək.  
Bir müddət varlıq aləmindən ruhani aləmə çəkil.  
Təbiət qarğalarını ünsiyyət bağından qov, çıxar.  
Səadət quşlarını imtahan toruna çək.  
Elə ki, mənəviyyat aləminə aşina oldun...  
Minlərcə mənəviyyat şərbətini birnəfəsə bol-bol 
                                                            iç. 
Onun hikmətilə sərməst olunca fələkin çadırını 
                                                            yıx, dağıt. 
Ərşin sütununu sarsıt, göyün ipini çək. 
Onun yolunu ayaqla getmə, onun camalına batini gözlə 
                                                            bax. 
Onun sözünü dil ilə söyləmə, onun şərabını ağızla 
                                                            içmə. 
Ey Nizami, bu nə əşardır ki, sənin təbindən büruzə 
                                                           gəlir! 
Heç bir kəs sənin rəmzini bilmir, dilini saxla, 
                                                           dilini saxla! 
                                                 
1
 Mətndə yanlışlıq var, qəbri üzərindəki kitabəyə əsasən Nizami 576-cı (=1181) ildə 
deyil, 605-ci (=1209) ildə vəfat etmişdir. 

 
235 
USTADÜŞŞÜƏRA ƏBÜLÜLA GƏNCƏVİ 
 
Onun haqqında ancaq bu qədər məlumdur ki, o böyük xaqan 
Mənuçehrin dövründə Şirvanın məliküşşüərası olub, yüksək bir şən 
və iqtidara malik olmuşdur. Xaqani və Fələki onun şagirdlərindən-
dir. Həmdüllah Mustovfi «Tarixi-güzidə»də yazır ki, Əbülüla öz 
qızını Xaqaniyə verdi. Əbülülanın qızını almaq istəyən Fələki 
bundan incidi və köçüb getmək istədi. Ustadı ona 20.000 dirhəm 
bağışlayıb dedi: Bu əlli türk kənizinin qiymətidir ki, hər biri mənim 
qızımdan daha gözəldir. Fələki buna razı oldu. Xaqani yüksək 
mövqe və  şöhrətə malik olandan sonra, qürrələnib ustadının 
xatirini incidirdi. Əbülüla bu xüsusda deyir: 
 
Qitə 
 
Sən ey Əfzələddin, əgər doğrusunu soruşsan, 
Sənin əziz canına and olsun ki, səndən razı deyiləm. 
Sənin adın Şirvanda dülgər oğlu idi, 
Sənə Xaqani ləqəbini mən verdim, 
Sənə çox yaxşılıq etdim. 
Sənə oğul deyib, müəllimin oldum. 
İndi nə üçün mənim hörmətimi saxlamırsan? 
Sənə qız, mal və şöhrət verdim. 
Mənə nə qədər deyəcəksən ki, bir çox sözlər söylədin! 
Bu cür sözlər yadımda deyildir. 
Söyləmədim-söylədim, söylədim-söyləmədim, 
Verdim-vermədim. 
 
HÜSSANÜLƏCƏM XAQANİ ŞİRVANİ 
 
Onun ləqəbi və adı Əfzələddin İbrahim ibni-Əli Nəccar olub, 
əsli  Şamaxının yuxarısında Məlhəmli kəndindədir. Bir çox elm və 
fənlərdə mahir və şeirdə ustad olmuşdur. Yüksək bir mövqeyə ma-
 
236
lik olub, barmaqla göstərilirdi. Fazil kimsələr onu Hüssanüləcəm 
deyə adlandırmışlar... 
Əvvəllərdə təxəllüsü Həqayiqi idi, sonralar isə, Xaqani-kəbir tə-
rəfindən ona Xaqani ləqəbi verilmişdir. Onun lətifələrindən biri bu-
dur ki, o bir gün aşağıdakı beyti yazıb, xaqanın hüzuruna göndərdi: 
 
 
 
Mənə bir kürk bağışla ki, məni qucağına alsın.  
Yaxud bir gözəl sevgili ver ki, qucağıma alım. 
Vəşəq, dəri kürkə deyilir, vişaq isə sevgilinin çöhrəsindən iba-
rətdir. Xaqan qəzəblənib, Xaqanini öldürməyə əmr verdi. Xaqanın 
qəzəbi ona görə idi ki, nə üçün hər ikisini birdən istəməmişdir. Xa-
qani bunu xəbər alınca, bir milçək tutub Xaqanın hüzuruna 
göndərdi. Milçək göndərmək ona işarə indi ki, milçək bir nöqtə 
əlavə etməklə «ba vişaqi              » sözünü «ya vişaqi -            » ha-
lına salmışdır. 
Əsirəddin Axsikəti Xaqani ilə müşaərə  (şeirləşmək) arzusuilə 
Türkistandan Şirvana gəlmişdi. Yolda Arslan ibni-Tuğrulun iltifatına 
nail olub, Xaqani ilə yazışmağa başladı. Xaqani bu qəzəli yazıb ona 
göndərdi: 
 
Qitə 
 
Əql mənim barmaqlarım arasındakı qələmin xəritə 
                                                                 çəkənidir. 
Söz mənim bir ifadəmin sevimli yedəkçisidir. 
Dünyanı yaradan Allaha and olsun ki, 
Dövr mənim dövrüm və zaman mənim zamanımdır. 
Söz qəhətliyi ilində mən zəmanənin Yusifiyəm, 
Mənim dilim ürəyi acların
1
 mehmannəvazıdır. 
                                                 
1
 Söz aclarının. 

 
237 
Mən heç bir kəsin boşboğazlığından
1
 qorxmaram, çünki, 
Mənimlə bir taledə
2
 olan kimsə hələ yoxdur. 
Mən şairlərin bədiiyyat aləmində vəhy alan peyğəmbəriyəm, 
Bu gün söz ecazı mənim bəyanımdadır. 
 
Axırda maddi və  mənəvi olaraq asudə yaşamaq zövqü onun 
könlünə düşdü və xaqanın xidmətindən çəkilmək istədi. Xaqan 
onun söhbətinə vurğun olduğundan, onun guşənişinliyə çəkilmə-
sinə icazə vermədi. Xaqani bir vaxt firsət tapıb  Şirvandan qaçdı. 
Xaqanın məmurları onu Bəyləqanda tutub, Xaqanın hüzuruna 
göndərdilər. Xaqani yeddi ay Şirvan və sair qalalarda həbsdə qaldı. 
Bu xüsusda uzun və gözəl bir qəsidə yazmışdır. Həbsdən sonra 
fəqr təriqətini qəbul edərək, Şirvandan çıxdı və böyük kərəm sahibi 
olan Cəmaləddin Musili ilə Hicazə (Məkkəyə) səfər etdi. Onun 
tərifində bir qəsidədə belə deyir: 
 
Beyt 
 
Onu qəlbin sultanı və xəlifəsi adlandıraram, çünki  
Sultan ona ata, xəlifə isə qardaş deyə yazırlar. 
 
«Töhfətüliraqeyn» adlı əsərini bu səfərində yazmış və öz fəsa-
hətini orada göstərmişdir. Divanı çox bəzəkli olub, söz mətanəti, 
ibarə  və cümlə yaraşığı etibarilə son dərəcə gözəldir. Onun 
mükəmməl və uzun bir qitəsindən bir neçə beyt qeyd olunur: 
 
Ey ibrətbin olan könül, gözünlə yaxşı bax!  
Mədayin sarayını bir ibrət güzgüsü bil.  
Bu həmin saraydır ki, xalqın üzünün nəqşindən,  
Qapısının torpağı nigaristan divarına dönmüşdü.  
Bu həmin dərgahdır ki, buraya Diləm,  
                                                 
1
 Hərzəkarlığından. 
2
 Mənim kimi xoşbəxt.
 
 
238
Babilistan, Hindistan və Türküstan şahları gələrdilər.  
Elə zənn et ki, həmin dövrdür, təfəkkür gözilə,  
Sarayın dərgahının silsiləsinə və eyvanının dəbdəbəsinə 
                                                                                 bax. 
Yer kürəsi sərxoşdur, çünki şərab əvəzinə,  
Hürmüzün qafa tasında Nuşirəvanın ürəyinin qanını 
                                                                               içmişdir. 
Üzüm tənəyinin verdiyi şərab, Şirinin dodağının qanıdır.  
Kəndlinin qoyduğu şərab küpü də, Pərvizin su və palçığı 
                                                                 ilə yoğrulmuşdur. 
Burada nə üçün ağlayırsan deyə mənim gözlərimə gülürsən, 
Burada ağlamayan gözlərə gülürlər.  
Sən bilmirsən, Mədayini Kufə ilə bərabər tut.  
Sinəndən təndir
1
 və gözlərindən tufan tələb et.  
Bu bəsirət dəryasını gör, buna iştirak etmədən keçib 
                                                                         getmə. 
Belə bir dəniz kənarından susuz keçmək olmaz.  
Ey Xaqani! Bu dərgahdan
2
 ibrət dilənçiliyi et,  
Tainki bundan sonra sənin qapından də xaqan dilənçilik 
                                                                                  etsin. 
Səyahətdən gələnlərin dostlara hədiyyə gətirməsi 
                                                                          adətdir, 
Mənim bu mənzuməm də, dostların xatirəsi üçün bir 
                                                                      hədiyyədir. 
 
Müxtəlif rəvayətlərə görə, Xaqani hicri 590-cı (=1194) və ya-
xud 595-ci (=1198/9) ildə  vəfat etmişdir. O, Təbrizin Sürxab adlı 
məhəlləsində, Məqbərətüşşüərada
3
 basdırılmışdır. 
                                                 
1
 Od 
2
 Mədayindən. 
3
 Şairlər qəbristanında.
 

 
239 
FƏLƏKİ ŞİRVANİ 
 
Məşhur alimlərdən və  fəsahətli  şairlərdən biri olmuşdur. Adı 
Məhəmməd, doğulduğu və öldüyü yer Şamaxıdır. Fələki gənc-
liyindən nücum elmini təhsil etməyə başlamışdır. Fitri istedad və 
qabiliyyətinə görə, bu elmi mükəmməl bir surətdə öyrənmiş və şeir 
söyləməyə də rəğbət göstərmişdir. İxtisasına uyğun olaraq «Fələki» 
təxəllüsünü qəbul etmişdir. 
Şirvanşahın mədhinə yazdığı bir qəsidədə deyir. 
 
Sən yüksəklik və alicənablığın səması, dünya nöqtəsinin 
                                                                         mühitisən, 
Sən gözəl xalq və səxavət dünyası, bəşər ailəsinin 
                                                                           çırağısan. 
Sən beşinci iqlimin padişahı, yeddi səyyarənin fövqündə 
                                           səkkizinci yeganə bir ulduzsan,  
Sən böyüklükdə ikinci Cəmşid, əzəmətdə padişahlar 
                                                                    padişahısan. 
Sən Zühəd dərəcəli, qəza əlli, qədər muradlı və fələk 
                                                                         kinəlisən. 
Sən şimal təbiətli, sübh qədər parlaq, Məsihə təsirli 
                                                            və mələk nəfəslisən.  
Sən Arəş kimi rəyi bəyənilmiş, Bəhmən kimi sə- 
                                                                             xavətlisən, 
Sən Rüstəm kimi cahangir, Neyrəm kimi hünərlisən. 
Günəş üzlü Mənuçehr səmanın günəşidir, 
O, qaranlıq aləmin üzündən zülm tüstüsünü sildi. 
 
İZZƏDDİN ŞİRVANİ 
 
Öz  əsrinin böyük fəzl və  kəmal sahiblərindən biridir. O, fazil 
kimsələrin hamisi və əhli-hal adamların mürəbbisi olub, Xaqani ilə 
müasir idi. 
Bu hissə onun şeirlər məcmuəsindəndir: 
 
240
 
Qəsidə 
 
Səba yeli çiçəklikdən ətir saçdığı halda keçərkən,  
Mən reyhanların qorxusilə şirin yuxudan ayıldım  
Sevgilim yüz min bəzəklə bir çəmən guşəsindən,  
Əlində şərabla dolu bir piyalə ilə keçib gedirdi.  
Sübh kimi yaxasının düyməsini açmış,  
Yanağına göy rəngli məxmurluq dağı çəkilmişdi.  
Şəbnəm damlası altında gülnar yarpağı kimi,  
Onun yanaqları şərab hərarətindən tərləmişdi.  
Bağçada ruzgarın əsməsilə qızıl gül budağı kimi,  
Onun gözəl qaməti badənin təsirindən əyilmiş kimi idi.  
Onun gümüş kimi olan sinəsində köynəyin izi qalmışdı,  
Onun lətif dodaqları nəfəs çəkmədən pörtülmüşdü.  
O, güldüyü zaman ləl kimi olan dodaqlarının şəkli, 
Yüksək dərəcəli Cəmşidin üzüyünə bənzəyir.  
Onun ədaləti sayəsində məzlumların qapıları,  
Əmn və amanlıqdan arxalarını fəraqət divarına 
                                                              söykəmişdir
1
. 
 
Yenə onundur: 
 
Dün gecə fələk məni sənin məhəllənə düşmüş 
                                                         görüb dedi: 
- Soruşmursan, səni bu günə salan kimdir? 
Dedim: - Onun gözəl gözləridir, dedi: - Heyhat!  
Onlar (gözlər) sərxoşdurlar, çıx, get, ta səni 
                                                            öldürməsinlər. 
 
                                                 
1
 
Açıq qalmışdır
 

 
241 
MÜCİRƏDDİN BƏYLƏQANİ 
 
O, gənclik zamanında  Şirvana gedib, Xaqaninin xidmətində 
olmuş və onun əfkarını qələmə almaqla məşğul olmuşdur. Xaqani-
nin yaxın qohumlarından birinə aşiq olmuş Mücirəddin rədd cavabı 
alınca, naümid bir halda Şirvanı tərk etmişdir. Sultan Məsud zama-
nında və ondan sonra da Tuğrul ibni - Arslanın anasını alıb, illərcə 
səlcuqilər dövlətinin vəkili olan və bir padşah kimi hökm sürən 
səxavətli, hünərli və elmi sevən Atabək Eldəgəzin hüzuruna get-
mişdir. O, Atabək Eldəgəzin  ən yaxın adamlarından olub, cah və 
cəlal ilə yaşamışdır. Atabək Eldəgəz və Qızıl Arslan haqqında gözəl 
qəsidələri vardır. 
Mucirəddin bir vaxt hökumət vergilərini toplamaq üçün İsfa-
hana getmişdi. Buranın fazilləri onu istədiyi kimi qarşılamamışdılar. 
O, bu xüsusda belə yazır: 
 
Rübai 
 
Elə xəyal etdim ki, İsfahandan ruha qida olur.  
Mürüvvət və insaf mədəndən çıxarılmaz bir ləldir. 
  
Nə bilim ki, İsfahandan sürmə çıxarıldağı halda,  
Bütün İsfahan xalqı kordur. 
 
Onun divanındandır: 
 
Qitə 
 
Susən çiçəyinin ağzından ona görə süd qoxusu gəlir ki,  
Hələ səba rüzgarının məməsi onun ağzındadır.  
Onun dili vardır, (bununla belə) danışmır. O haqlıdır.  
Belə bir ömür ki, onun vardır, daha nə söz ola bilər. 
Yenə onundur: 
 
242
Demişsən ki, sənin üzərindən kölgəmi
1
 götürərəm, 
Torpaq (yer) üzərindən kölgəni necə götürmək olar? 
Sən məni gözdən saldın, lakin, 
Əzəmətli şahın kərəmi məni yüksəltdi. 
Qızıl Arslan şahın səxavət əli və ürəyi, 
Dünyada dəniz və mədənin vüsətini heçə endirmişdir 
 
Rübai 
 
Saqi piyalədən gül rəngli şərab tökürdü,  
Çalğıçı mizrab ilə qiymətli incilər saçırdı,  
Bunlardan biri fəssad
2
, digəri isə təbib kəsilmişdi,  
Biri nəbz tuturdu, o biri qan tökürdü. 
 
SEYİD ZÜLFÜQAR ŞİRVANİ 
 
Adı Qivamüddin Hüseyn ibni-Sədrəddin  Əlidir. Qiymətli bir 
alim və yüksək dərəcəli bir şair olmuşdur.  Şirvanşahın vəziri Sədr 
Səidülmastri haqqında uzun və mükəmməl bir qəsidə yazmışdır. 
Bunun müqabilində mükafat olaraq yeddi xalvar ipək almışdır. 
Axırda İraqa gedib, Sultan Məhəmməd Xarəzmşahın tarixini nəzmə 
çəkmiş  və ondan iltifat götürüb, bir çox hədiyyə almışdır. Moğol 
dövləti zamanında da, Abaqa xanın vəziri atabək Yusif ona hədsiz 
iltifat göstərmişdir. Abaqa xanın əsrində vəfat edib, Təbrizin Sürxab 
qəbristanında basdırılmışdır. Onun qəsidələrindən aşağıda bir neçə 
beyt verilmişdir: 
 
Tərifində yazılan kitab yığıncaqlar yaraşığıdır,  
Adına oxunan xütbə məclislər bəzəyidir.  
Sən şərafət məclisinin sədrisən, buna yüz bürhan və 
                                                           dəlil vardır. 
                                                 
1
 Himayəmi. 
2
 Qanalan
 

 
243 
Sənin kərəm və səxavətin yüz dəlil ilə isbat edilmişdir.  
Qüvvət və qüdrət sənin əlinə, yüksəklik də sənin 
                                                            dərəcənə məxsusdur,  
Gözəl xasiyyətlər təbiətinə, fəzilətlər isə zatinə 
                                                             məxsusdur. 
Siz Cəmşid dövlətli və Cəmşid bəxtlisiniz,  
Sizin ədalətiniz sayəsində, qafilədən geri qalanlar yol 
                                                              kəsənlərdən bac alırlar. 
 
Yenə onundur: 
 
Sənin yaqut kimi olan dodağının qarşısında Bədəxşan 
                                                               ləli rəngsizdir. 
Sənin ay kimi olan rüxsarının üzərini hilal kimi qara 
                                                                bir zülf tutmuşdur. 
Ey Cəmşid rütbəli və Dara kimi cahangir olan Yusif şah! 
Ulduzların padişahı sənin qapında bir sərhəngdir. 
Sənin xeyrxahlarının hərəkəti insana fəxr gətirir, 
Sənin bədxahlarının adı insanə ar gətirir. 
 
ƏBUSƏİD ABDAL BAKUYİ 
 
Yoxsul olmasına baxmayaraq, kəramətlə tanınmış və son də-
rəcə  əliaçıq bir dərviş olmuşdur. Bakı  şəhərinin xaricində bir sov-
məədə oturub ibadətlə məşğul idi. Azacıq olan mədaxili ilə yanına 
gələnləri qonaq edərdi. Sultanların fərmanları mucibincə  Şibani 
nefti və əkinləri onun türbəsinin məsarifinə məxsus idi. Axırda bu 
ölkənin vəziyyətində əmələ gələn iğtişaş nəticəsində, onun məscid 
və mehmanxanası xarab olub, qəbri və ibadət etdiyi yer torpaq al-
tında qalmışdır. Bu yerdə olan bir neçə ev «Xəlifə da-mı» adı ilə 
məşhurdur. 
Hicri 1232-ci (=1817) ildə, bakılı Hacı Qasım bəy Mənsurxan 
bəy oğlu onun qəbrini və məscidini təmir etdirmişdir. İşlərin vəziy-
 
244
yətindən, Bakı  şəhərinin kənarından neft quyusundan və onun 
mehmanpərvərliyindən məlum olur ki, cənab Əbusəid həmin dər-
vişdir ki, Məhəmməd ibni - Mahmud Amili «Nəfayisülfünun» adlı 
kitabında Sultan Ulcaytu Məhəmməd Xudabəndədən bəhs 
edərkən onun haqqında belə yazmışdır: 
Dərvişlərdən bir nəfər Bakı hüdudunda özü üçün bir neft 
quyusu qazmışdı. O, öz həyatı  və  gəlib-gedənlərin (müsafirlərin) 
xərcini bir quyunun mədaxili ilə təmin edirdi. Bir gün sultan buraya 
gəldi. Dərviş adəti üzrə ona xidmət etmək üçün ayağa qalxdı. Sul-
tan ona bəxşiş vermək istədi, dərviş razı olmayıb dedi: Bu miqdar 
ilə ruzigarım keçir, bundan artığına ehtiyacim yoxdur. Onun sözü 
sultana xoş gəlib, necə yaşadığını bilmək istədi. Onun hal və əhvalı 
sultana məlum olunca: «Sənin səltənətinə afərin olsun» dedi. O, 
dərviş ilə qardaşlıq əli tutub buyurdu: məni yaddan çıxartma. Dər-
viş sultanın xatirini saxlayıb, hər il onun üçün hədiyyə göndərirdi. 
Sultan da hədiyyələri öz böyük xidmətkarlarından Qara Məhəm-
məd adlı birinə tapşırırdı ki, onları satsın və  gələn mədaxili onun 
üçün kəfən pulu saxlasın.