A. bakixanov

BEŞİNCİ FƏSİL 
 
NADİR ŞAHIN VƏFATINDAN «GÜLÜSTAN» ADLI  
YERDƏ RUSİYA VƏ İRAN DÖVLƏTLƏRİ ARASINDA BAĞLANAN  
SÜLH MÜAHİDƏSİNƏ QƏDƏR 
 
Nadir şahın öldürülməsi xəbəri ordu içərisində yayıldı. Əfqan 
və özbək tayfaları sonradan Əfqanıstan şahı olacaq Abdallı Əhməd 
xanın sərkərdəliyilə, Nadir şahın qatilləri əfşarlarla müharibəyə gi-
rib qalib gəldilər. Ordunu qarət edərək öz yerlərinə getdilər. 
Nadir şahın qardaşı oğlu Əliqulu xan İbrahim xan oğlu Heart-
dan Məşhədi-müqəddəsə gəldi və Zöhrab adlı qulamını dünyanın 
qəribə asarından sayılan Kəlat qalasına göndərdi. O da qalanı qəf-
lətən alıb Rzaqulu mirzəni böyüklü-kiçikli on beş  nəfər Nadir 
övladı ilə bərabər öldürdü. Nadir şahın oğlanları Nəsrulla mirzə və 
İmamqulu mirzəni, Rzaqulu mirzənin Şah Sultan Hüseynin qızından 
olan oğlu Şahrux mirzə ilə Məşhədə gətirdi. Nadirin oğlanlarını öl-
dürərək, 14 yaşlı  Şahrux mirzəni də, gizlicə qalada həbs edib, öl-
dürdüyü xəbərini yaydı. Bu tədbirlə o, belə  xəyal edirdi ki, əgər 
iranlılar onun səltənətinə razı olmasalar, iki tərəfli bu səltənətə 
layiq olan şahzadəni  əldə saxlamış olsun. Özü də  Əlişah adı ilə 
taxta oturdu. Cavahirat və sair qiymətli  şeylərdən başqa, on beş 
kürurluq nağddan ibarət olan Nadirin xəzinələrini Kəlatdan Məşhə-
də gətirib israfla puç etməyə başladı. 
Bu zaman İsfahan hakimi olan qardaşı  İbrahim xan üsyana 
başladı. 7 ay artıq Mazandaranda olan Əlişah, qardaşını cəzalandır-
maq üçün hərəkət etdi. Zəncan ilə Sultaniyyə arasında müharibə 
vaqe oldu. Bu müharibədə  Əlişah məğlub olub Tehrana qaçdı. 
Qardaşının  əmrilə tutulub gözləri çıxarıldı.  İbrahim xan, Şahrux 
mirzəni Nadirin xəzinələri ilə bərabər ələ keçirmək xəyalilə, öz qar-
daşı Hüseyn bəyi  əmirlərdən bir neçəsilə  bərabər Xorasana gön-
dərdi. Xəbər verdi ki, onun bu işdə  məqsədi,  Şahrux həzrətlərini 
ata-baba taxtına əyləşdirməkdir; yenə təklif etdi ki, şahzadə gəlib 
 
182
İraqda taxta otursun. Lakin kürd xanları və Xorasan rəisləri şahza-
dənin getməsini lazım bilməyib, istəmədiyi halda, onu hicri 1161-ci 
(=1748) ildə, aqustos (avqust) ayının 17-də taxta oturtdular. «Sul-
tani-əzəm» tərkibi (əbcəd hesabilə) onun taxta oturmaq tarixi oldu. 
İbrahim xan da həmin il təşrini-sanı (noyabr) ayının 24-də Təbrizdə 
taxta oturdu. 
İbrahim xan hər bir ləyaqətsiz adamı işə çəlb edib ona xanlıq 
ləqəbi verirdi və bunu «təlifi-qülub» (ürəkləri  ələ almaq) deyə 
adlandırırdı. O, Xorasana getmək qəsdilə Azərbaycandan çıxıb yük-
ləri və çadırları yanında məhbus saxladığı kor Əliş ilə bərabər Qum 
şəhərinə göndərdi. Simnanın Sürxə adlı mənzilinə çatdıqda, qoşu-
nu dağılmağa üz qoydu, labüd qalıb yanındakı  əfqan tayfası ilə 
Quma getdi. Qumun mühafizləri dərvazaları onun üzünə bağla-
dılar. O, şəhəri güclə alıb qarət etdi, Qalapur qalasına çəkildi. Qala 
əhli onun əl-qolunun bağlayıb hadisəni şahın dərbarına bildirdilər. 
Şahrux tərəfindən onun və Əlişahın Xorasana gətirilməsi haqqında 
hökm verildi. İbrahim xan yolda, Əlişah isə Məşhəd- müqəddəsdə 
öldürüldü. Şahrux mirzə də bir neçə vaxtdan sonra dövlət başçıla-
rının əlilə kor edilərək səltənətdən qovuldu. 
Şah Sultan Hüseynin qız nəvəsi olan Məşhəd-müqəddəs mü-
təvəllisi mirzə Seyid Mühəmməd Sədri, Şah Süleyman adı ilə taxta 
oturdu. Dövlət başçıları bir neçə vaxtdan sonra onu da kor edib 
səltənətdən çıxdılar. Şahrux mirzəni yenidən taxta oturtdular. 
Azad xan Əfqan, Xorasanda yüksəliş fikrilə çabalayırdısa da, 
dövlət və hökumət qapıları onun üzünə açılmırdı. Məhəmmədhə-
sən xan Qacar İraq, Təbəristan və Azərbaycanı istila edib sikkə və 
xütbə sahibi olmuşdu. Bu zaman Əlimərdan xan Bəxtiyari Kərim 
xan Zənd ilə  İsfahan üzərinə yeridilər. Buranın hakimi Əbülfəth  
qarşıya çıxdısa da, məğlub olub şəhərə qayıtdı. Bəzi danışıqlardan 
sonra, əhdnamə bağlandı və üçünün ittifaqı ilə Şah Sultan Hüsey-
nin qız nəvəsi  Əbutürab, III Şah  İsmayıl ləqəbi ilə taxta oturdu. 
Əlimərdan xan divan vəkalətinə (nazirliyinə), Əbülfəth xan İsfahan 
əyalətinə, Kərim xan da bütün ölkənin sərdarı təyin edildi.  

 
183 
Kərim xan İsfahandan kənara çıxdığı zaman, Əlimərdan xan 
Əbülfəth xanı  öldürdü.  Öz  adlı-sanlı, lakin ixtiyara malik olmayan 
padişahını götürüb, Şiraza hərəkət etdi və fars vilayətini ələ keçirdi. 
Əbülfəth xanın öldürülməsindən qorxuya düşən Kərim xan, 
əvvəlcə Şahrux ölkəsinin sərdarı Məhəmmədəli xanın üstünə gedib 
onu məğlub etdi, topxanasını və ləvazımatlarını alıb Kürdüstana üz 
qoydu. Bu yerləri də fəth etdikdən sonra, İsfahanı almağa yürüş etdi. 
Əlimərdan xan Şirazdan müdafiəyə  çıxdı, lakin məğlub olub 
öldürüldü. Kərim xan onun yerinə divan vəkalətinə (nazirliyinə) 
keçdi. Sonra gedib Astarabad nahiyələrinin çoxunu aldısa da qa-
carlar tərəfindən məğlub edilərək İsfahana qayıtdı. Bu zaman Şah 
Təhmasibin oğluyam iddiası və II Şah Sultan Hüseyn adı ilə namə-
lum bir şəxs zühür edib, Mustafa xan Bekdilinin köməkliyi ilə İraqa 
yürüdü. Kərim xan ona qarşı çixmaq məqsədilə Girmanşaha gedib 
qalibiyyət qazandı. Nəsəbi məlum olmayan şah müharibədə öldü-
rüldü. Bundan sonra, Azad xan Urmudan İraqa hərəkət etdi. Kərim 
xan bu döyüşdə  məğlub olaraq İsfahana qayıtdı. Azad xan Pəri 
qalasını mühasirə edib, sülh ilə aldı. Kərim xan burada olan qo-
humlarını, anasını və qadınını min nəfər süvarilə Urmuya göndərdi. 
Mənzillərin (düşərgələrin) birində, zənd qadınları öz ərlərinin buxov 
və zəncirlərini qırıb qarovulları dağıtdılar və Kərim xana qoşuldular. 
Azad xan qoşununun gəlməsiylə Kərim xan İsfahandan Kazrana 
qaçdı, buradan da gedib Şirazı alaraq yenə İsfahana qayıtdı. Bu za-
man Məhəmmədhəsən xan Qacar onun üzərinə yeridi, Kərim xan 
məğlub olub Şiraza qayıtdı. Məhəmmədhəsən xan gedib, onu müha-
sirə etdi. Lakin əfqanların dönüklüyünə görə, Mazandarana qayıt-
mağa məcbur oldu və öz nökərlərinin  əlində öldürüldü. Kərim xan 
yenə gəlib İsfahan, Yəzd və Tehranı alaraq Azərbaycana hərəkət etdi. 
İndi də Nadir şahın ölümündən sonra Dağıstan və Şirvanın nə 
halda olduğunu nəzərdən keçirək. Nadir şahın vəfatından sonra, 
İran qoşunu bu ölkədən çıxıb getdi. Hər bir vilayətdə bir həşəmət 
sahibi baş qaldıraraq, istiqlaliyyətdən dəm vurub başqasına tabe 
olmurdu. Quba və Səlyan hakimi Hüseynəli xan Sultan Əhməd xan 
 
184
oğlu, Xudad qalasını köçürüb, indiki Quba şəhərinin Qudyal adlı 
yerində tikdirməyə başladı. İğtişaş zamanında bu ölkənin özbaşına 
qalan bir çox mahallarını itaətə məcbur etdi. 
Dərbəndlilər  İmamqulu xanın oğlu Məhəmmədhəsən bəy 
Qorçunu xanlığa seçdilər. 
Nadir  şahın yaxın  əmirlərindən sayılan bakılı Mirzə  Məhəm-
məd xan Dərgah xan oğlu, Bakı ölkəsini müstəqil olaraq ixtiyarına 
keçirdi.  Şamaxı  əhalisi sursat təhvildarı olan Hacı  Məhəmmədəli 
Sufi Nəbi oğlu Zərnəvaini hökumətə keçirdi. Xançobanı tayfasın-
dan olan Əsgər bəy Allahverdi bəy oğlu Sərkarın oğlanları, Şirvan 
elatı arasında hakimiyyət bayrağı qaldırdılar. Nuxulu Hacı  Çələbi 
Qurban oğlu istiqlaliyyət bayrağı qaldıraraq, Şəki, Ərəş və Qəbələ 
mahallarını özünə tabe etdi. O, Nadir şah dövründə Şəkidən gön-
dərilən həvaləcatın (vergilərin) yerinə çatdırılması xüsusunda ca-
maatın vəkili idi. İşinin axırında qaçaq düşüb, 3 il Gələsən-Görəsən 
qalasında gizlənmişdi. 
Nadir dövrünün axırlarında qaçıb  Şəki və  Şirvan ölkələrində 
keçinən Pənah bəy  İbrahim Xəlil oğlu Cavanşir, ardıcıl davam edən 
müharibələr nəticəsində xanlıq ləqəbilə Qarabağda hökmranlıq 
bayrağını yüksəltdi.  Əvvəlcə Bayat və daha sonra Tərnaut qalasını 
bina etdi. Bu qalanın hasar və dükanlarının asarı I Şah Abbasın qışlağı 
yerində,  Şah bulağı adlı çeşmənin yanında, indi də mövcuddur. Bir 
neçə vaxtdan sonra, erməni məliklərilə düşmənçilik edən Məlik 
Şahnəzər Vərəndəinin xahişinə görə, indiki Şuşanın yerində  Pənah-
abad qalasını bina etdi. Erməniləri özünə tabe edərək, gündən-günə 
qüvvətləndi. Xudafərin körpüsündən başlayaraq Kürək çayına və 
Bərgüşat mahalına qədər yerləri ələ keçirtdi. Bundan əlavə, Qarabağa 
aid Mığrı və Güney mahallarını, Naxçıvana aid Tatif və Sisyanı, İrəvana 
aid Tərtər Kolanını və Təbrizə aid olan Zəngəzur və Qapanı tutdu. O 
bəzən Ərdəbil və sair kimi qonşu ölkələri də özünə tabe edirdi. 
Şahverdi xan Ziyad oğlu, Gəncəni öz ixtiyarına almışdı. 
Qaziqumuqlu Surxay xan, Nadir şah dövrünün sonlarından bəri, 
hökuməti öz oğlu Məhəmməd xana tərk edərək, şəhərin (Qaziqu-

 
185 
muğun) on ağaclığında olan Ketrux kəndində izlətə  və ibadətə 
çəkilmişdi. Üsmi Əhməd xan tez vəfat etdi, sücaət və  mətanətilə 
məşhur olan nəvəsi Əmir Həmzə Xan Məhəmməd oğlu onun ye-
rində üsmi oldu. Şamxal Xasfulad xan, öz hökmranlığında qaldı. 
Novsal xan Əmmə xan oğlu, Avar mülkünü müstəqil olaraq idarə 
edirdi. Bunlardan başqa yenə böyük əmirlər var idi ki, onlar da bu 
qərar üzrə idi; Mehdi bəy Əhmədxan bəy oğlu Cenquqayi Mehdili 
əmirliyində bərqərar idi. O, Avar şahları dudmanı səcərəsindən və 
bəzi xəbərlərə görə, moğol və tatar nəslindən idi. Hüseynxan bəy 
Zaxur və İlisu nahiyələrində əmir idi. Sultan övladı İndiri və Yaxsay-
da hökmranlıq sürürdü. Terlavın vərəsələri isə, Mıçıqıçda mülkədar 
idilər. Mürtəzaəli Məhəmməd Məsum oğlu məsumluqda və Mürtə-
zaəli Rüstəm oğlu Təbərsəran qaziliyində paydar idilər. 
Buynaq  əmiri Mehdi Mürtəzaəli oğlu o zaman, Xasfulad xan 
ilə pis rəftar etdiyi və  cəkişdiyi üçün Nadir şah tərəfindən Asta-
rabada göndərilmişdi. Nadir şahın vəfatından sonra, Qıpçaq çölünə 
getdi. Oradan da kalmıq qoşunu ilə  gəlib Qazanışın yaxınlığında, 
iki çay arasında  şiddətli müharibə edərək qalib gəldi. Axırda 
Xasfulad xan ilə barışıb, qabaqkı kimi Buynaq əmirliyinə keçdi. 
Hicri 1162-ci (=1749) ildə, Şahsevən Əhməd xan, Ali-Sərkarın 
oturağı olan qədim  Şamaxı  şəhəri üzərinə  gəldi. Ağa Rəzi bəy 
Əsgər bəy oğlu üz-üzə döyüşdə onun qardaşı Məhəmmədrza xanı 
öldürdü. Əhməd xan özü intiqam almaq üçün meydana atıldısa da 
Ağa Rəzi bəy tərəfindən bərk yaralandı, məğlub olub geri qayıtdı 
və şəhərin yarım ağaclığında vəfat etdi. 
Bu zaman, Gürcustan valisi İrakli xan, Hacı Çələbinin dəfi xüsu-
sunda məşvərət və məsləhət bəhanəsilə gəncəli Şahverdi xan, qara-
bağlı Pənah xan, qaradağlı Kazım xan irəvanlı Hüseynəli xan və nax-
çıvanlı Heydərqulu xanla Gəncənin yaxınlığında görüşüb, hamısını bir 
yerdə yaxaladı və əsir etdi, Hacı Çələbi bu xəbəri eşidən kimi, şücaət 
və igidliyilə  Sərkar xanədanının hökmranlığına vasitə olan Ağa Rəzi 
bəylə ittifaq edib, Gürcüstan valisinin üzərinə hücum etdi. Gəncənin 
yarım ağaclığında, Qızıl Qaya adlı yerdə onu məğlub edərək, həmin 
 
186
xanları xilas etdi. Sovra valini təqib edib Qazax və Borçalı mahallarını 
ələ keçirdi. Oğlu Ağakişi bəy, iki ilə yaxın bu hüdudda hökm sürüb, 
zülm etməklə məşğul oldu. Tiflis şəhərinin dörd ağaclığında, Paydar 
adlı yerdə, onun tərəfindən tikdirilən qalanın yeri indi də mövcuddur. 
Nəhayət, Gürcüstan valisi çərkəzlərdən və sairədən kömək alıb 
öz dəstəsini düzəldincə, Ağakişi bəy  Şəkiyə qayıtdı. Bir zaman 
keçəndən sonra, İrakli xan külli tədarüklə Car əhalisinin Gürcüs-
tandan aldığı Nikli tayfasını geri almaq üçün getdi. Hacı Çələbi, Car 
camaatinın köməyinə  gəlib, Qanıq çayının sol sahilində, çox 
şiddətli bir müharibəyə girişdi. Gürcüstan valisi əvvəlkindən daha 
ciddi məğlub olub geri qayıtdı. 
Hicri 1168-ci (=1755) ildə, Hacı  Çələbi külli qoşunla  Şirvanı 
almaq məqsədilə gəlib, Ağsu şəhərini mühasirə etdi. Burada olan 
Hacı  Məhəmmədəli xan Quba hakumi Hüseynəli xandan kömək 
istədi. 0 da 3000 nəfər Quba qoşunu və 500 nəfər qüvvəyə malik 
olan Əmir Həmzə üsmi ilə bərabər iki düşməni barışdırmaq üçün 
gəldi. Hacı Çələbi, Hacı Piri adlı bir nəfəri elçi göndərib, onu hədə-
lədi və geri qayıtmağı ona təklif etdi. Beləliklə, iş müharibə ilə nəti-
cələndi. Şəkinin küllü qoşunu bu azacıq cammatın qarşısında məğ-
lub olub, qarət edildi və çoxu öldürüldü.  
Hüseynəli xan 3 gün qonaqlıqdan sonra öz hökumət mərkəzi-
nə qayıtdı və hicri 1169-cu (=1756) ildə oğlu  Fətəli ağanı qoşunla 
göndərib, ata-baba mülki olan Səlyan nahiyəsini, öz qohumu 
rüdbarlı İbrahim xanın əlindən geri aldı. 
Hüseynəli xan hicri 1171-ci (=1758) ildə vəfat etdi. O, cəsarətli, ali 
himmətli bir əmir idi. Həmişə ölkənin abadlığı və rəiyyətin asayişi fik-
rində idi. Şirvanlı Ağa Rəzi bəy Əsgər bəy oğlu dərhal gedib Qubanın 
Bərmək mahalını qarət etdi və 200 ailəni köçürüb gətirdi. Hüseynəli 
xanın oğlu Fətəli xan, qisas almaq məqsədilə  Şirvana hərəkət etdi. 
Ağa Rəzi bəy qarşıya çıxdı və qədim şəhərin xaricində məğlub edilib 
öldürüldü. Fətəli xan, bir neçə aylıq müharibədən sonra, qətl-qarət-
dən əlavə öz elatının iki mislini götürüb geri qayitdi. 

 
187 
Dərbəndlilər, Məhəmmədhüseyn xanın qardaşı Tahir bəyin pis 
rəftarından təngə  gəlmişdilər. Fətəli xan onların təşviqilə, hicri 
1172-ci (=1759) ildə, Dərbəndin üzərinə gedib, azacıq mühasirə-
dən sonra oranı da aldı. Məhəmmədhüseyn xan öz istəyinə görə 
Bakıda yurd saldı. 
Əzmdə, hünərdə və rəiyyətpərvərlikdə mümtaz olan Hacı Çə-
ləbi, həmin məğlubiyyətdən (Şirvan məğlubiyyətindən) az zaman 
sonra vəfat etdi. Onun cəsarətli və hünərli oğlu Ağakişi bəy höku-
mət başına keçdi. Bu zaman qaziqumuqlu Məhəmməd xan, ərəşli 
Məlik  Əlinin təhrikilə  Ərəş mahalına gəlib, Ağakişi bəyi görüş  və 
məşvərət bəhanəsilə yanına çağırdı və öldürdü. Beləliklə, Şəki ölkə-
sini ələ keçirdi. Ağakişi bəyin əyalı olan öz qızını ilisulu Alxas bəyə 
verdi. Əhməd xan da bundan doğuldu. 
Məhəmməd xan Şəkidə 40 gün hökmranlıq etdi. Hacı Çələbi-
nin bütün dəfinələrini ələ keçirdi və olmazın zülm törətdi. 
Hacı Çələbinin nəvəsi Ağakişi bəy öldürüldükdən sonra Huseyn 
ağa Həsən ağa oğlu Qəbələ yolu ilə Dərbəndə, Fətəli xanın yanına 
getmişdi. Quba qoşununun köməkliyi və  Şəki  əyanının ittifaqilə, 
Məhəmməd xanı buradan çıxararaq öz mülkünə sahib oldu. Bu 
hadisədən üç il sonra hicri 1175-ci (=1762) ildə, Nadir şahın böyük 
əmirlərindən Fətəli xan Əfşar Azərbaycanı aldı, hökmranlıq iddiası 
ilə Gəncə və Qarabağa hərəkət etdi. Pənah xan onunla itaət edər 
kimi sazişə girdi, oğlu  İbrahim Xəlil ağanı ona girov verdi, ərəşli 
Məlik  Əli də,  Şəki hakimiyyəti təmənnasilə onun hüzuruna getdi. 
Lakin bu zaman Hüseyn ağa, qutqaşınlı Kəlbəli sultan və sair tərəf-
darları ilə  Fətəli xanın yanına gəldi. Xanlıq ləqəbi alaraq qayıdıb 
Məlik Əlini öldürdü. 
Hicri 1176-cı (=1763) ildə, Şirvanda və xüsusilə Ağsu şəhərin-
də şiddətli taun xəstəliyi baş verdi. Bu xəstəlikdən çox adam tələf 
oldu. Bu zaman, Vəkil Kərim xan Azərbaycanı istila etmək məqsə-
dilə  gəldi. Qarabağlı  Pənah xan öz oğlunu xilas etmək üçün ona 
qoşuldu və Urmu şəhərini almaqda, həmçinin Fətəli xanı ölldür-
məkdə çox yardım göstərdi. 
 
188
Vəkil, Pənah xanın oğlu  İbrahim Xəlil ağanı xanlıq ləqəbilə 
Qarabağa göndərdi, özünü isə, həmişə yanında saxlayırdı. Pənah 
xan  Şirazda vəfat etdi, nəşi də Qarabağa göndərildi. Deyirlər ki, 
Pənah xan cəsarətli, sadə, xoşrəftar və tədbirli bir əmir olmuşdur. 
Xülasə, Vəkil Kərim xan Azərbaycanı  ələ keçirdikdən sonra, 
məlumat aldı ki, Zəki xan Zənd səltənət iddiasındadır və Bəxtiyari 
tayfasının təşviq və  təhriki ilə  İsfahana gəlmişdir. Vəkil Kərim xan 
bütün əmirlər və qoşunla bərabər onu dəf etməyə getdi. Zəki xan 
İsfahanın  əyanlarını köçürüb, Dəştə apardı. Nəzərəli xan Zənd, 
Vəkilin hökmü ilə gedib, ona qalib gəldi və Luristanın son hüdu-
duna qədər onu təqib etdi. Zəki xan naçar qalıb, Vəkilin töyləsinə 
pənah apardı və aman tapdı. 
Gürcüstanda məğlub edilərək soyulmuş olan Azad xan Əfqan da 
Vəkilin dərgahına aman gətirdi və mehribanlıqla qəbul olundu. Bu 
qayda üzrə İran ölkəsi rəqabətsiz Vəkil Kərim xanın ixtiyarına keçdi. 
Hicri 1178-ci (=1765) ildə, Əsgər bəyin oğlanları Məhəmməd 
Səid xan və Ağası xan elat arasında Vəkildən xanlıq ləqəbi qazanıb, 
Ağsu şəhərini aldılar və cahi-cəlalı sevib dinc yaşamaq istəyən Hacı 
Məhəmmədəli xanı öldürdülər. Bu zaman, Fətəli xan Əmir Həmzə 
üsminin bacısı Tutu bikəni aldı. Üsmi də  Fətəli xanın Hüseyn xan 
Rudibarının qızından olan bacısı  Xədicə bikə üçün elçi göndərdi. 
Lakin Fətəli xan öz bacısını bakılı I Mirzə  Məhəmməd xanın oğlu 
Məlikməhəmməd xana verdi. Məlikməhəmməd xanı, atası öz sağ-
lığında hökumət başına keçirmişdi. 
Xədicə bikənin üstündə Əmir Həmzə ilə Fətəli xanın arasında 
ədavət düşdü. Bir zaman keçdikdən sonra, üsmi öz bacısını gör-
mək bəhanəsilə Dərbəndə gəlib, Narınqalanı almaq fikrinə düşdü. 
Fətəli xan bundan xəbər tutaraq, Quba qoşunu ilə Dərbənd üzərinə 
gəldi. Üsmi üç gün top və tüfəng ilə müdafiəyə qalxmışdı. Axırda, 
müqavimət göstərə bilməyib, dayanmadan Carçı-qapıdan çıqxıb, 
öz mülkünə qayıtdı. Üsmi bu andan etibarən daima kin və ədavət 
saxlayıb, Fətəli xandan intiqam almaq pusqusunda idi. 

 
189 
Bundan əlavə, öz əmisi qaziqumuqlu Məhəmməd xandan üz 
döndərmiş Eldar bəy, Fətəli xanın etimadını qazanıb Dərbənd naibi 
olmuşdu. O, yersiz və münasibətsiz danışıqları  və  hərəkətləri ilə 
üsminin  ədavətini qazanmışdı. Üsmi də, düşmənçilik vəsaitini ha-
zırlayıb, öz bacısı  oğlu olan Təbərsəran qazisi Rüstəm Mürtəzaəli 
oğlunu qüvvətləndirdi. Bu zaman, mirzə  oğlu  Şeyx  Əli bəy, Mə-
həmməd məsumun oğlu Mürtəzaəli məsumu öldürüb, özü mə-
sumluğa keçdi. Lakin onun işi baş tutmadı. Üsmi və qadinin təhrikilə 
xalq üsyan qaldırıb, onu çıxartdı. O da, Fətəli xanın yanına gəldi. 
Bundan sonra, yuxarıda adı çəkilən Mürtəzaəlinin oğlu Novruz bəy 
məsumluğa təyin edildi. Bu, lal olduğu üçün, anası Xanım, kişi kimi 
hökmranlıq edirdi. O, məsumlar nəslindən Qaraxanın qızı idi. 
Hicri 1181-ci (=1767) ildə  Fətəli xan Şəki xanı Hüseyn xanla 
birlikdə iki tərəfdən gəlib, Məhəmməd Səid xan və  Ağası xanın 
yenidən abad etdikləri qədim  Şamaxı  şəhərini mühasirə etdilər. 
Məhəmməd Səid xan çarəsiz qalıb Fətəli xanın, Ağası xan isə, 
Hüseyn xanın yanına getdi. Hüseyn xan Ağası xanı kor etdi. Fətəli 
xan da Məhəmməd Səid xanı həbsə alıb Dərbəndə göndərdi, şəhə-
ri də Ağsuya köçurdü. Hər iki tərəfdən iki naib təyin etdilər. Ölkəni 
iki hissəyə böldülər. Sədari və  Qəsani mahalları Hüseyn xana, 
Şirvanın qalan hissəsi isə, Fətəli xana çatdı. 
Bir neçə vaxt keçdikdən sonra, Fətəli xan bütün Şirvan ölkəsini 
aldı və qədim şəhəri yenə abad etdi. Kür çayının kənarında, Kote-
van qalasında sakin olub, ölkəsini geri almağa çalışan kor Ağası 
xan Hüseyn xana pənah apardı. Hüseyn xan, Avar xanzadələrindən 
Budaç və Məhəmməd mirzənin sərkərdəliyilə Avardan qoşun götu-
rüb Şirvana, Fətəli xanın üstünə gəldi. İki qoşun qarşılaşdığı zaman, 
araya barışıq məsələsi düşdü. Gözlənilmədən, hər iki tərəfdən bir 
neçə  nəfərin birdən-birə  çəkişməsi nəticəsində arada şiddətli dö-
yüş  və vuruşma başladı. Bu müharibədə Bulaç və  Məhəmməd 
mirzə öldürüldü, Hüseyn xan məğlub olub Şəkiyə, Ağası xan da 
yenə Kotevana getdi. 
 
190
Hicri 1187-ci (=1773) ildə, Şamxal Xasfulad xan vəfat edərkən, öz 
bacısı  oğlu Buynaq əmiri Mürtəzaəli Mehdi oğlunu öz yerinə  təyin 
etdi. Xasfulad xan zabitəli, igid və səxavətli bir əmir idi. O öz qohum-
əqrabasilə pis rəftar edirdi. Onun qardaşı oğlu  və Qazanış əmiri ağıllı 
və cəsarətli Dişsiz Məhəmməd, Mürtəzaəli ilə çəkişməyə başladı. İndiri 
əmirləri, avarlı Novsal xan Əmmə xan oğlu və Əmir Həmzə üsminin 
köməkliyilə gəlib Mürtəzaəlini Tarxu və Buynaqdan çıxarıb, şamxallığa 
oturdu. Mürtəzaəli şamxal Qoysuboy və Aqquşa mahallarında yaşa-
yan əhalinin köməyilə, bir aydan sonra gəlib, məmləkəti təsərrüfünə 
keçirdi. Bu mahalların əhalisi həmişə böyük işlərdə şamxala tabe olub, 
onun müavini hesab edilirdi. Yeni şamxal təyin edildiyi zamanda, 
onların iştirakı lazım idi. Dişsiz şamxal və ondan sonra oğlu Xasfulad, 
əvvəlki kimi, Qazanış əmirliyinə qane oldular. 
Hicri 1188-ci (=1774) ildə Ağası xan, Fətəli xanın qan düşməni 
və Qarabağa gəlmiş olan avarlı Novsal xanı özünə müttəfiq edib, 
Şamaxı  şəhərini aldı. Fətəli xan Quba və Dağıstandan külli qoşun 
toplayıb, bakılı  Məlikməhəmməd xanla birlikdə onlara qarşı 
müharibəyə girdi və müharibədən qalib cıxdı. Ağası xan qaçdı, 
Novsal xan isə, qədim  şəhərin yuxarı hissəsində  çıxılmaz və  çətin 
bir sığınacaqda gizləndi. Axırda, Fətəli xan aman vədəsilə Novsal 
xanı öz yanına gətirdi, Xanların hər üçü bir yerdə oturmuşdular. Bu 
zaman, Aqquşa qoşunu toplaşıb, Fətəli xandan yanlarına gəlməsini, 
Novsal xan ilə keçmişdə ədavətləri olduğu üçün, onun öldürülmə-
sini xahiş etdilər. Fətəli xan çarəsiz qalıb, əmr verdi ki, çadırın arxa 
tərəfini yarıb, Məlikməhəmməd xanı bayıra çəksinlər. Novsal xanı 
isə, öz tərəfdarları ilə birlikdə öldürdülər. Əmir Həmzə üsmi, belə 
bir firsəti qənimət saydı. Dişsiz Məhəmməd  şamxal və damadı 
qaziqumuqlu Məhəmməd xan ilə əlbir olub Fətəli xana qarşı mü-
haribəyə  çıxdı. Fətəli xan bu hadisəyə görə Qubaya gəldi. Ağası 
xan onun getməsindan istifadə edib Şirvanı tutdu, 
Gavduşan düzündə çox şiddətli bir müharibə oldu. Bir-birilə 
əhd bağlamış iki qoşun məğlub edilmək ərəfəsində ikən, yuxarıda 
adı çəkilən üsminin oğlu Əli bəy, bir dəstə igidlə özünu qoşunun 

 
191 
mərkəzinə yetirdi. Zəfər yenə  də onun şücaət və  mərdanəliyilə 
birləşdi, Dişsiz şamxal, Məhəmməd xanın qardaşı oğlu Eldar bəy və 
Şeyx Əli məsum iki tərəfdən öldürüldü. Məğlub olan Fətəli xan da 
Qubada qalmağı münasib görməyib Səlyana getdi, Üsmi şamxalın 
nəşini götürüb apardı. Dərbəndin yaxınlığında yalandan Fətəli 
xanın öldürülməsi xəbərini Tutu bikəyə göndərdi, qalanın təslimini 
tələb etdi. Tutu bikə ona inanmayıb özü gecə-gündüz burcların 
üzərində qalanı mühafizə etməyə  məşğul oldu. Məhəmməd xan 
Qubanı aldı, Üsmi də Bakının üzərinə yürüdü. Qalanı almaq müm-
kün olmadığından, Məlikməhəmməd xanın ilxısını  və  kəndlərin 
mallarını qarət edib geri qayıtdı. 
Fətəli xan, himayə edilmək xahişilə dərbəndli Mirzə bəy Bayatı 
elçi olaraq Rusiya imperatoriçəsi II Yekaterinanın dərbarinə gön-
dərdi. Özü isə, gizlincə Şabrandan və Müskürdən keçib Dərbəndə 
gəldi. Bir az keçincə, tərəfdarları onun ətrafında toplaşmağa başla-
dılar. Bu zaman, Məhəmməd xan Qubanı  tərk edib, öz mülkünə 
qayıtmağa məcbur oldu. 
Bir il sonra, hicri 1189-cu (=1775) ildə, general-mayor De-
Medemin komandası altında olan bir dəstə rus qoşunu Fətəli xana 
köməyə gəldi. Eyni zamanda o, keçən il məşhur rus səyyahı Qmeli-
ni həbsə aldırıb, öldürmüş  Əmir Həmzə üsmini cəzalandırmağa 
məmur edilmişdi. Üsmi Başlının bir ağaclığında bütün qoşunu ilə 
ruslara hücum etdi. Lakin məğlub oldu, qoşunun çox hissəsi öldü-
rüldü. Fətəli xanın qoşunu da tərəkəmə kəndlərini qarət edib yan-
dıraraq, Dərbəndə qayıtdı. Bundan sonra, Kürə nahiyəsində  Mə-
həmməd xanın külli qoşununu məğlub etdi. Onları qarət etdikdən 
sonra, Yuxarı Təbərsəranı tabe etmək üçün Qaluq adlı yerə yürüş 
etdi. Təbərsəranlılar da dağlara və meşələrə arxalanaraq meşələrə 
çıxdılar və  məğlubiyyətdən sonra tabe oldular. Həmin il Rusiya 
qoşunu Qızlara qayıtdı. Rusların bu köməyi Fətəli xanın  şöhrətli 
iqtidarının daha da möhkəmlənməsinə səbəb oldu. 
Ali-Sərkar Fətəli xana xeyirxah və tərəfdar olduqlarını izhar edə-
rək, onunla dost olmaq istədilər. Bunun nəticəsində, 7 ildən bəri  
 
192
A. Bakıxanovun kitabxanasına məxsus       
«Gülüstani-İrəm»in əlyazmasından bir səhifə. 
 
 
 
Dərbənddə dustaq olan Məhəmməd Səid xan azad edildi. O, Ağsu 
şəhərində hakimliyə başladı, Ağsu xan da Əlvənddə oturub, bütün 
Şirvana hökmran oldu. Bu zaman, Əmir Həmzə üsmi 3000 igid 
qoşunla Dərbənd, Quba və  Şirvan ölkələrindən keçib, Ərdəbilə 

 
193 
getdi. Buraları çalıb-çapdıqdan sonra, Qarabağdan keçib, Gəncəyə 
gəldi. Buranı da Ərdəbildən daha pis qətl-qarət etdi, hədsiz qəni-
mətlə Şəki, Axtı və Kürədən keçib, öz mülkünə döndü. Adı çəkilən 
ölkələrin  əmirləri ona qarşı durmağa cürət etmədilər. Bunlardan 
bəzisi, hədiyyə göndərmək vasitəsilə özünü onun şərrindən 
qurtarmaq istəyirdi. Fətəli xan Məhəmməd bəyi öz tərəfinə çəkdi. 
O, yuxarıda adı çəkilən üsminin qardaşı oğlu olub, igidlikdə şöhrət 
tapmışdı. Fətəli xan Qubadan 100 ev köçürdüb, Dərbəndin üç 
ağaclığında ona məxsus bir qala tikdirdi. Xan Məhəmməd bəy cür-
bəcür vasitələrlə üsminin işinə  əngəl törədirdi. Bundan əlavə, 
mənfəət verdiyi və əlaqəyə girdiyi üçün, Dağıstan əmirləri, əyanları 
və əhalisi gündən-günə Fətəli xanın dövlətinə daha artıq meyl gös-
tərdilər. Üsmi artıq böyük işlərə qarışa bilmədiyindən, naçar qalıb, 
barışmağa məcbur oldu. 
Məhəmməd xanın oğlu Şah Mərdan bəy, ögəy anasından olan 
qardaşı Surxay ilə ədavətli idi. Buna görə, atası Məhəmməd xandan 
inciyib, Fətəli  xana  meyl  göstərərək xidmət edirdi. Fətəli xan da 
Dərbənd üstündə sayılan Kürə nahiyəsinin aşağı hissəsini Qəbərək 
kəndinə  qədər və Qurbanın Güney mahalını ona verdi. Ayrıca bir 
camaat olan Qurah mahalını da Şah Mərdan bəy özü ələ keçirdi. 
Beləliklə, Məhəmməd xan da müxalifət iqtidarında olmayıb, müda-
ra ilə keçinirdi. 
Bu zaman, Təbərsəran əmirəsi Xanım vəfat etdi. Mirzə nəvəsi 
Əliqulu Sail oğlu qulluq göstərmək bəhanəsilə lal məsumla dost-
laşdı. Rüstəm qadinin köməyilə onu iki oğlu ilə öldürüb, məsumlu-
ğa keçdi. Fətəli xanın xidmətində Gavduşan döyüşündə öldürül-
müş qardaşı Şeyx Əli məsumun oğlanları: Məhəmmədhüseyin bəy, 
Söhrab bəy,  Şamxal bəy və Mustafa bəy Qubaya getdilər. Fətəli 
xan bir müddətdən sonra, Əliqulu məsumu Dərbəndə gətirib həbs 
edərək Səlyana göndərdi. Özü isə qoşunla gedib, Məhəmməd-
Hüseyin bəy  Şeyx  Əli oğlu məsumu, keçmiş  məsumların oturağı 
olan Çıraq kəndində məsumluğa oturtdu. Ondan sonra qardaşları: 
 
194
Söhrab məsum,  Şamxal məsum və  oğlu Qırxlarqulu məsum bir-
birinin ardınca əmirlik etdilər. 
Şəki hökümranlığında müstəqil olan Hüseyin xan, aralığa 
düşən  ədavətə görə,  əmisi Cəfər ağanı öldürüb, öz xanədanında 
ədavət toxumu əkdi. Hacı  Çələbinin oğlu Hacı  Əbdülqadir, öz 
tərəfdarları ilə ondan üz çevirdi. İbrahim xanın köməyilə Kür çayı 
kənarında, Dardoqqaz adlı yerdə sakin oldu. Hüseyin xan bir neçə 
dəfə onun üzərinə gedib vuruşdusa da məqsədə nail olmadan geri 
qayıtdı. Bu müvəffəqiyyətsizlikdən sonra o, Hacı Əbdülqadirin tə-
rəfdarları olan qutqaşınlı Kəlbəli sultanı, qışlaqlı Hacı Ağanı və Hacı 
Rəsul bəy Hacı Şeyx Əli oğlunu həbsə aldı. Bir az keçəndən sonra, 
Hacı Rəsul qaçdı, o biri iki nəfər isə öldürüldü. 
Həmin hicri 1193-cü (=1778) ildə, ədalətli və hünərli bir əmir 
olan Vəkil Kərim xan vəfat etdi. O, qoşununun intizamına və 
ölkəsinin asayişinə çalışıb, 30 ilə yaxın İranda hökümranlıq etdi. O, 
çox insaflı olub səltənətin qədr və qiymətini gözlədiyindən, ancaq 
Vəkil ləqəbilə kifayətlənmişdi. Zəndiyyə dövləti də əmirləri arasın-
da düşən ixtilaf nəticəsində tez puç olub aradan çıxdı. 
Hicri 1194-cü (=1779) ildə, Hacı  Əbdülqadir, Hacı  Çələbinin 
əmisi oğlu Hacı  Rəsul bəy Hacı  Şeyx  Əli oğlunun köməkliyi,  Ərəş 
məlikzadələri və Şəki əyanının ittifaqilə qəflətən Nuxu qalasına so-
xuldu. 22 il hökmranlıq sürməkdə olan Hüseyin xanı öldürüb, hö-
kumət bayrağını qaldırdı. Hüseyin xan hünərli, şücaətli, gözəl tədbirli 
və düzgün fikirli olmaqla bərabər, təbiətən rəhimsiz bir adam idi. 
Ağa Məhəmməd xan Qacar hüdud boyunu tutduğu zaman, 
Gilan hakimi Hidayətulla xan məğlub olub, kömək tələbilə Bakıya, 
buradan da, Qubaya gəldi. Fətəli xan Səlyan və Talış yolu ilə, mirzə 
bəy Bayatın komandası altında 9.000 qoşun göndərib, onu Rəştdə 
əvvəlki yerində oturtdu. 
Hicri 1196-cı (=1781) ildə, dindar, ədalətli bir əmir olan bakılı 
Hacı  Məlikməhəmməd xan Hacı Mirzə  Məhəmməd xan oğlu, 11 
yaşlı  oğlu  II Mirzə  Məhəmməd xanı dayısı  Fətəli xanın himayəsi  

 
195 
altında Bakı hakimi təyin etdi. Özü Ətəbatə (Kərbəla və  Nəçəfə) 
ziyarətə gedib, Nəçəf-əşrəfdə vəfat etdi. 
Bu zaman, Məhəmmədsəid xan, Fətəli xanın bacısı Fatma xa-
nımı öz oğlu Məhəmmədrza bəy üçün istədi. Fatma xanımı keç-
mişdə Vəkil Kərim xan da öz oğlu Əbülfəth xana namizəd etmişdi. 
Onun qardaşı  Ağası xan, Fətəli xanın  Şirvan iddiasında olduğunu 
bilib, bu işdən narazı idi. Özü də Əlvənddə sakin idi. Füzulinin bu 
beytini yazıb ona göndərdi: 
 
Kuhkən Şirinə öz nəqşin çəkib vermiş firib,  
Gör nə cahildir yonar daşdan öziçün bir rəqib. 
 
Məhəmmədsəid xan da, cavabında, Füzulinin bu beytini yazıb 
göndərdi: 
 
Kuhkən künd eyləmiş bin tişəni bir dağ ilə,  
Bən qoparıb atmışam bin dağı bir dırnaq ilə. 
 
Xülasə, Fətəli xanın bacısını almaq səbəbinə, iki qardaşın ara-
sına ayrılıq düşdü. Hicri 1198-ci (=1784) ildə Fətəli xan Ağası xana 
kömək edən  İbrahim xanın üzərinə getdi, Ağdamı dağıtdı  və 
Qarabağın aşağı mahallarını talan etdi. Hacı  Əbdülqadir xan da 
Şəki qoşunu ilə onunla yoldaş idi. Bu səbəbə  İbrahim xan, atası 
öldürüldüyü zaman Qarabağa qaçıb, məhbus olan Məhəmmədhə-
sən ağa Hüseyn xan oğlunu gizlicə azad edib, Cara göndərdi. 
Məhəmmədhəsən ağa Car ləzgilərinin köməkliyilə Şəkinin üzərinə 
yürüş etdi. Birinci dəfə  məğlub oldu. İkinci dəfə isə, qalib gəldi. 
Hacı Əbdülqadir xan da Əlvəndə Ağası xanın yanına qaçdı. Ağası 
xan onu tutub, qoşunla onu təqib və tələb edən Məhəmmədhəsən 
xana verdi. Məhəmmədhəsən xan, atasının intiqamı üçün onu yed-
di oğlu ilə  bərabər öldürdü. Deyirlər ki, o (Hacı  Əbdülqadir xan) 
igid və cəsarətli bir əmir olub, amma cüzi işlərdə çox şiddət göstə-
rərmiş. 
 
196
Fətəli xan hicri 1199-cu (=1785) ildə, Ağası xan və onun müt-
təfiqi Məhəmmədhəsən xan ilə müharibə etmək qəsdilə  Şirvana 
getmişdi. Bu zaman, qardaşı qarabağlı İbrahim xandan üz çevirmiş 
olan Mehrəli bəy Fətəli xanın yanında idi. Bir gecə, Bakıdan Şirvana 
getdiyi zaman, yolda Ağası xanın böyük oğlu  Əhməd bəyə rast 
gəldi, aralarında müharibə oldu, Mehrəli bəy öldürüldü. Fətəli xan 
onun cənazəsini kamal-ehtiramla Qarabağa göndərdi. Bu hadisə-
dən sonra, İbrahim xan Fətəli xanla dostlaşmağa başladı, Ağası 
xana qarşı  hər iki tərəfdən qoşun göndərildi. Ağası xan məcbur 
qalıb Fətəli xanın hüzuruna gəldi, oğlanları ilə  bərabər məhbus 
olaraq, Qubaya göndərildi. Bundan sonra, Fətəli xan Şəki üzərinə 
yürüş etdi. Bu müharibədə məğlub olan Məhəmmədhəsən xan, öz 
bacısını Fətəli xana verib barışdı. Fətəli xan da ittifaqı möhkəmlən-
dirmək məqsədilə öz bacısı Huri Peykər xanımı ona verdi. Həmin il 
cəsarətli, xoş rəftar və eyni zamanda xasiyyətcə vüqarsız və kinli bir 
şəxs olan Mürtəzaəli şamxal vəfat etdi. Qardaşı Məhəmməd şam-
xallığa oturdu. Hicri 1201-ci (=1787) ildə  Fətəli xan Məhəmməd 
şamxalın qızı Kiçik Bikəni, üsminin bacısından olan Əhməd ağa adlı 
oğlu üçün aldı, çoxlu cehiz və böyük bir dəbdəbə ilə  Dərbəndə 
gətirdi. Əmir Həmzə üsmi də həmin il vəfat etdi və qardaşı Ustar 
xan onun yerinə təyin olundu. 
Öz qardaşının  ələ keçməsindən qorxuya düşən Məhəmməd-
səid xan, gizlincə keçmişdəki işlərin əvəzini almağa çalışırdı. Fətəli 
xan, Ağası xanı  Əhməd bəy və  Məhəmməd bəy adlı iki böyük 
oğlanları ilə hakim təyin etmək bəhanəsilə, Qubanın Qonaqkənd 
kəndinə gətirdi. Məhəmmədsəid xan, Qəsaniyə və buradan da Qə-
bələyə getdi. Fətəli xanın damadı  Məhəmmədrza bəy onu qar-
şıladı. Fətəli xan, Ağası xanı oğlanları ilə Bakıya göndərdi. Özü isə, 
Ağsuya gələrək Məhəmmədrza xanı Şirvana hakim təyin etdi. Lakin 
həqiqətdə özü hökümranlıq edirdi. 
Bu zaman Fətəli xan bir nəfər göndərib, Məhəmmədsəid xanı 
oğlanları ilə  bərabər və  Ağası xanın oğlu Mustafa bəyi Məhəm-
mədhəsən xandan istədi. Məhəmmədsəid xan, işi arzusu xilafinə 

 
197 
görüncə, naçar qalıb, Fətəli xanın yanına gəldi. O, iki oğlu – Mah-
mud bəy və  İskəndər bəylə  Səlyana və  Məhəmmədrza xan da 
Qubaya göndərilərək, həbsə alındılar. 
Bu hadisə zamanı, Məhəmmədsəid xanın oğlanları - Əsgər 
bəy, Qasım bəy və  Ağası xanın oğlu Mustafa bəy Qarabağa qaç-
mışdılar.  Ərəşli Məlikəlinin qardaşı  oğlu  Şəhabəddin sultan, Mə-
həmmədhəsən xan onların üçünü də buxovlayıb, Fətəli xanın elçisi 
Məhəmmədkərim bəy Haçı Səfərli bəy oğlu və öz inanılmış adamı 
Hacı Seyid bəylə  Şirvana göndərdi. Təsadüfi olaraq, Göyçay yolu 
kənarında, Şəki və Şirvan sərhəddində, Ali-Sərkar tərəfdarlarından 
bir nəfər, belə bir yalan şayiə buraxdı: guya Fətəli xan Şəki tacirlə-
rini soyub həbsə almışdır, özü də müharibəyə hazırlaşır. Hacı 
Seyid bəy  Şirvan xanzadələrini buraxıb, Məhəmmədkərim bəyi 
buxovlayaraq geri qayıtdı. Bu 3 nəfər Cara, buradan da Avara get-
dilər. Novsan xanın qardaşı oğlu və damadı Əmma xanı, əmilərinin 
qanını almaq üçün Şirvana gətirdilər. Yanında hazır qoşunu olma-
yan Fətəli xanı, Ağsu  şəhərində 9 ay mühasirəyə aldılar. Axırda, 
Fətəli xan öz qızı Pəricahan xanımı və Səlyan nahiyəsini Əmma xan 
Avara verdi. Şirvan xanzadələri isə Qarabağa, oradan da osmanlı 
Axalkalakına getdilər. 
Bu zamanlar Mürtəzaqulu xan Qacar öz qardaşı  Ağa Mə-
həmməd xandan üz çevirib, Bakıya və mühasirədən iki ay əvvəl 
Şirvana gəlmişdi. O, qalanı müdafiə etməkdə  Fətəli xana böyük 
xidmət göstərdi. Mühasirə bitəndən sonra da, kömək istəmək 
üçün, Rusiya imperatoriçəsinin dərbarına getdi. 
Hicri 1202-ci (=1788) ildə, Ali-Sərkarın məhbusları olan saf 
qəlbli, dəyişkən məcazlı Məhəmmədsəid xan iki oğlu ilə Səlyanda, 
iş bacaran cəsarətli və eyni zamanda etimada layiq olmayan Ağası 
xan, iki oğlu ilə Bakıda, Məhəmmədrza xan da Qubada öldürüldü. 
Ağası xanın övladından iki-üç nəfəri kor edildi. 
Məhəmmədhəsən xan Əmmə xanın hadisəsindən və şirvanlı-
ların təhrikindən cəsarətləndi. Əli sultan bəy Mehdi bəy oğlu Can-
kutay ilə ittifaq edərək, qəfildən Ağsu şəhəri üzərinə gəldi. Müha-
 
198
ribədə ondan qalibiyyət nişanələri zahir oldu və hətta qoşunundan 
bir hissəsi də şəhərə daxil olmuşdu. Bu zaman, Fətəli xan Quba və 
Dərbənd dəstəsi ilə hücuma keçdi. Əvvəlcə döyüşdə  zəiflik gös-
tərən ləzgilər də Mehdi bəy Məhəmmədoğlu şamxalın komandası 
altında hücuma başladılar. Məhəmmədhəsən xan məğlub olub 
Şəkiyə qaçdı. Əli sultan bəy də, Mehdi bəyin vasitəçiliyilə, məğlub 
və qarət edilmiş qoşunu ilə Quba və Dərbənd yolundan vətəninə 
qayıtmağa izn aldı. 
Həmin il, Fətəli xan gedib Ərdəbili aldı  və  Şahsevən  əmirləri 
ona tabe oldular. Muğanlı  Həsən xan da ona səmimiyyət göstər-
məkdə idi. Əvvəlcə Qubada məhbus olan Mir Mustafa xan Qara 
xan oğlu, sonralar onun himayəsi altında Talışda, həmçinin Hidayət 
xan da Gilanda hakimiyyət sürürdülər. Yalnız qarabağlı  İbrahim 
xan, olduğu yerin möhkəmliyinə görə düşmənlikdə davam edirdi. 
Lakin Qarabağın aşağı mahalları  Fətəli xanın hücumundan rahat 
deyildilər. Şamxal, üsmi və Qaziqumuq xanı ona qarşı ixlas göstə-
rirdilər. Avar xanı  və Mehdili əmiri çarəsiz qalıb, onunla sülh ilə 
keçinirdilər. Təbərsəranın məsum və qadisi onun itaətkar xidmətçi-
si idilər. Dağıstanın azad xalqının əyan, qazi əmirlərinin çoxu onun 
sədaqətli tərəfdarları idilər. O özünə məxsus olan Quba, Dərbənd 
və Səlyan ölkələrindən başqa, Şirvan ölkəsini də tamamilə ələ keçirdi. 
Bakının kiçik yaşlı xanı da onun himayəsi altında idi. İran dövlətinin 
üsul-idarəsindən olan qarışıqlıq səbəbilə Azərbaycan əmirlərindən 
bir çoxu, məsələn, Qaradağ, Təbriz və sair əmirləri Ağa Məhəm-
məd xan Qacarla düşmən olduqları üçün, himayə ediləcəkləri 
ümidilə ona səmimiyyət göstərməyə başladılar. Axırda, bütün istiq-
lal və ehtişam vəsaitinə malik olan Fətəli xan, Azərbaycan və bəlkə 
də, bütün İran işlərini intizama qoymaq xəyalilə, Gürcüstan valisi 
İrakli xanla görüşüb məsləhətləşmək binasını qoydu. İrakli xan da 
öz dudmanlarından Sadıq bəy Yadigar oğlunu səfir sifətilə  Fətəli 
xanın yanına göndərdi. O, qədim gürcü valiləri nəslindən yadigar 
qalıb, doqquzuncu babası,  İranın qüvvətli padişahları dövründə, 
müsəlman olmuşdu. Onun oğlu və  nəvələri indi də Tiflisdə yaşa-

 
199 
maqdadır. Səfir Sadıq bəy Nuxuda xanın hüzuruna gəlib, hədsiz 
lütf və mərhəmətə nail oldu. 
Məhəmmədhəsən xan öz əməlindən peşman oldu, əyalı olan 
Fətəli xanın bacısını əfv və aman diləməyə göndərdi. Özü də Fətəli 
xanın hüzuruna gəldi. Fətəli xan cah və cəlalla Nuxu şəhərinə getdi. 
Bir neçə gün qonaqlıq və  şadlıqla keçirib, Gəncəyə yola düşdü. 
Cavad xan ibni-Şahverdi xan Ziyad oğlu Qacar, ölkənin bütün 
əyanı ilə  bərabər Kür çayının kənarında onu pişvaz edib qalanın 
qapılarını üzünə açdı. Fətəli xan da Cavad xanın  əlindən çıxmış 
Şəmsəddinli mahalını Gürcüstan valisindən alıb ona verdi. 
Xülasə, yüksək mərtəbəli iki vali, Şəmkir yaxınlığında bir-birilə 
görüşdülər. Rusiya dövlətindən himayə görmək ümidilə  tədbirlər 
gördülər. Geri qayıtdığı zaman, Fətəli xan şiddətli bir qızdırmaya 
tutuldu. Xəstəliyi gündən-günə  şiddətləndi. Buna görə sürətlə 
Şirvana, buradan da Bakıya, bacısının yanına getdi. Hicri 1203-cü 
(=1789) ildə mart ayının 22-də, 54 yaşında ikən vəfat etdi. 
Fətəli xan tədbirli, mərhəmətli, əzmində sabitqədəm, məmlə-
kəti idarə etmək işlərində mahir bir adam idi. O, könülləri  ələ al-
maq və düşməni aldatmaqda xüsusi bir məharətə malik idi. 
Hünərli bir əmir olan qaziqumuqlu Məhəmməd xan da həmin 
ildə vəfat etdi. Oğlu II Surxay xan onun yerinə keçdi. 
Fətəli xanın böyük oğlu  Əhməd xan hökumət bayrağını 
yüksəltdi. Onun başında gənclik ehtirası və hökmranlıq qüruru var 
idi. O, ölkəni idarə etmək işlərindən bixəbərdi. Bir ildən sonra, 
Məhəmmədhəsən xan köhnə ədavətə görə, onun əleyhinə olaraq 
şirvanlılarla ittifaq bağladı. Osmanlı ölkəsindən Qarabağa gəlmiş 
Əsgər bəyi, Qasım bəyi və Mustafa bəyi öz yanına çağırdı. Hacı 
Məhəmmədəli xanın oğlu Manaf bəylə Şirvan üzərinə hərəkət etdi. 
Əhməd xan müqavimət göstərə bilməyib Qubaya getdi. 
Məhəmmədhəsən xan Ali-Sərkarı, elat arasında, Manaf xanı 
isə Ağsu şəhərində hakim təyin etdi. Cürbəcür vasitələrlə tacirlər-
dən və başqalarından çoxlu mal topladı və orada bir neçə gün qal-
dıqdan sonra Şəkiyə qayıtdı. 
 
200
Bir həftədən sonra Ali-Sərkar gəlib Ağsu  şəhərini aldı, zəif 
təbiətli və tədbirsiz Manaf xanı öldürdü. Bunların hamısından bö-
yük olan Əsgər xan Məhəmmədsəid xan oğlunu hökumətə oturt-
dular. Mustafa bəy Əlvəndə gedib Qətran səngərində oturdu. 
Hicri 1205-ci (=1791) ildə  Əhməd xan ilə bakılı II Mirzə 
Məhəmməd xan arasına ədavət düşdü. Əhməd xan, ona xəracgü-
zarlıq vədə verən I Mirzə Məhəmməd xanın oğlu Məhəmmədqulu 
ağanın təhrikilə, bir dəstə qoşunu Səlyana getmək bəhanəsilə 
Bakıya göndərdi. Məhəmmədqulu ağa da gizlicə Bakıya gəlib, öz 
tərəfdarlarının köməyilə, azacıq döyüşdən sonra şəhəri aldı. Mirzə 
Məhəmməd xanı Qubaya göndərdi. Məhəmmədqulu xan müstəqil 
olub, Əhməd xana vergi vermədi. Əhməd xan da öz gördüyü işdən 
peşman olub, Mirzə  Məhəmməd xana kömək üçün, Bakıya bir 
dəstə qoşun göndərdi. Məhəmmədqulu xan naçar qalıb, Mirzə 
Məhəmməd xanın evində Nadir şah dövründən qalan malların 
talan edilməsi haqqında ölkə  əhalisinə  əmr verdi. Bu vəsilə ilə 
əhalinin çoxu Mirzə Məhəmməd xandan qorxub, Məhəmmədqulu 
xana tərəfdar oldu. Mirzə  Məhəmməd xan naçar qalıb bir sıra 
mühasirə və müharibədən sonra Qubaya döndü.  
Məhəmmədhəsən xan da Manaf xanın öldürülməsİ müna-
sibətilə Ali-Sərkardan incimişdi. Əhməd xanın yanına üzr üçün bir 
elçi göndərdi və  Şirvanın alınmasında ona kömək edəcəyini vəd 
etdi. Əhməd xanla Məhəmmədhəsən xan, öz qoşunları və Dağıstan 
ləzgilərilə  gəlib, Ağsu  şəhərini iki tərəfdən mühasirə etdilər. 
Mühasirə xeyli uzandı, istilər də  şiddətləndi.  Əsgər xan Məhəm-
mədhəsən xanın ordusundakı  ləzgilər üçün, gizli olaraq, nağd və 
mal ilə 5000 tümən göndərdi. Beləliklə, qoşunun arasına ayrılıq 
düşdü. 
Bu hadisədən bir az sonra Əhməd xan vəfat etdi. Onun 
Səlyanda naib olan 13 yaşlı qardaşı Şeyx Əli ağa, hökmran olmaq 
üçün Qubaya gəldi. Yeddi yaşlı Həsən ağa adlı qardaşını naib adı 
ilə Səlyana göndərdi. 

 
201 
Əsgər xanın hökmranlığından 6 ay keçmişdi. Təbiətindəki süst-
lüyə görə, Şirvan əyanı ondan üz çevirib qardaşı Qasım bəyin höku-
mət başına keçməsində ittifaq etdilər. Əsgər xan bu müddət dustaq 
olub, sonra Şəkiyə qaçdı. Qasım xan, Mustafa bəyin səngərinə hü-
cum etmək üçün Əlvəndə getdisə də məğlub olub geri qayıtdı. O, 
əhəmiyyətsiz şeylərə çox fikir verirdi. Verdiyi hökmdə aşağı təbəqələr 
ilə sinif arasında təfavüt qoymurdu. Bu cəhətdən, şirvanlılar ondan in-
cimişdilər, o da Şirvan əhlini özünə bədxah sayırdı. Qasım xan hədiyyə 
və sovqat göndərərək, Məhəmməd  şamxalın oğlu  Şahbaz bəyi bir 
dəstə ləzgi ilə gətirdib, xalqa məsləhət etdi. O bu hərəkətilə hökuməti 
əldə saxlamaq və ölkənin asayişini mühafizə etmək fikrində idi. 
Nəhayət, hicri 1206-cı (=1792) ildə, Şirvan əyanının və xüsusilə 
Yüzbaşı  bəy Hövzü və Ömər Sədarinin təklifilə, Mustafa bəy  Əl-
vənddən gəlib  şəhərdə hökumət bayrağını yüksəltdi. Qasım xan 
isə, öz tərəfdarlarından bir dəstə ilə  Qəbələ yolundan Qubaya 
getdi. 
Həmin ildə Ustar xan üsmi vəfat etdi. Əli bəy  Əmir Həmzə 
oğlu üsmi oldu. Səxavətli, lakin bərk ürəkli bir əmir olan bakılı 
Məhəmmədqulu xan da vəfat etdi. Qardaşı oğlu Hüseynqulu ağa 
Hacı Əliqulu ağa oğlu, bir neçə bəyin-dayısı oğlu və damadı Qasım 
bəy Mənsurxan bəy oğlunun və sair tərəfdarlarının səyilə hökumət 
başına keçdi. Mirzə Məhəmməd xan , Quba qoşunu ilə yenə Bakı 
üzərinə gəldi. Hüseynqulu xan şəhərdə, mirzə Məhəmməd xan isə 
kəndlərdə gah müharibə, gah da sülh edib, ölkəni və mədənləri öz 
aralarında bölüşdürdülər. 
Bu zaman, Mustafa xan Göyçayın kənarına və Surxay xan da 
Xaçmaza gəlib, Qəbələnin üç mahalını üsyana qaldırdılar.  Ərəşli 
Şəhabəddin sultan da qarabağlılardan bir dəstə gətirdib, Məhəm-
mədhəsən xanın  əleyhinə qaldırdı. Lakin Məhəmmədhəsən xan 
özünü igidcəsinə müdafiə edərək Surxay xanı, Mustafa xanı  və 
qarabağlıları tədricən geri qayıtmağa məcbur etdi. Gözəl tədbirlər-
lə ölkəni aram etməklə məşğul oldu. 
 
202
Şəhabəddin sultan, qalanın möhkəmliyinə və qonşu əmirlərin 
himayəsinə arxalanaraq düşmənçilikdə inad edir, Ərəş  və  Ağdaş 
mahallarını rahat qoymurdu. Məhəmmədhəsən xan bir neçə dəfə 
onun üstünə yeridi, ancaq qalib gələ bilmədi. Axırda, Şəhabəddin 
sultan təslim olmaq və Məkkəyə getmək arzusu ilə, Məhəmməd-
həsən xanın yanına gəldi. Övlad və əqrabasından bir çoxu ilə bəra-
bər öldürüldü. 
Hicri 1208-ci ildə (=1794) ildə, Məhəmmədhəsən xan və Şeyx 
Əli xan, Qasım xana yardım üçün Ağsu şəhəri üzərinə gəldilər. Bir 
neçə aylıq mühasirədən sonra, bir gün güclü yağış və şiddətli sel-
dən çadırlar xəsarətə uğradı. Ordunun vəziyyəti xarablaşdı. Müha-
sirədəkilər Sədari Ömər sultanın sərkərdəliyi ilə hücuma keçib, 
mühasirə edənləri məğlub etdilər.  Şeyx  Əli xan və  Məhəmməd-
həsən xan öz mülklərinə qayıtdılar. Qasım xan da Quba ilə  Şəki 
arasında olan Qaraburqa dağında özünə oturaq seçdi. 
Hicri 1209-cu (=1795) ildə, cəsarətli və saf qəlbli üsmi Əli bəy 
vəfat etdi. Mamay ləqəbilə  məşhur olan Rüstəm xan ibni-Sultan 
ibni-Xan Məhəmməd ibni-Əhməd xan üsmi əmirliyə oturdu. II Mirzə 
Məhəmməd xan, arif və dinclik sevən bir əmir olduğundan, çox vaxt 
mülkü işlərlə  məşğul olmurdu. Hüseynqulu xan bundan istifadə 
edərək bir gecə Şirvan qoşununun köməyilə gizlicə gəlib, neft mə-
dəni olan Bəlxanı qalasını aldı. Bura o zaman Mirzə Məhəmməd xa-
nın hökumət mərkəzi idi. Mirzə Məhəmməd xan yenə Qubaya getdi. 
Cənubi Qafqaz ölkələri iğtişaş və inqilab məhəlli olmuşdu. Belə 
qarışıq bir zamanda, İran ölkəsinin hökmranlığı şövkətli Qacar sü-
laləsinə keçdi. Ağa Məhəmməd xan bu ölkəni almağa hərəkət etdi... 
Əbdürrəzzaq bəy «Məasiri-sultaniyyə»
1
 adlı  əsərində deyir: 
Abaqa xanın əmrilə bu tayfanın rəislərindən Sərtaq adlı bir nəfər,