A. bakixanov

MÖVLANA SEYYİD YƏHYA BAKUYİ 
 
Onun haqqında ancaq bu qədər məlumdur ki, adı hicri səkki-
zinci əsrin ortalarında təriqət böyükləri sırasında çəkilir. Onun fəzi-
lətləri və gözəl xasiyyətləri məşhurdur. Bakı şəhərində ona mənsub 
olan məscidin yanında sovməəsi, mədrəsəsi və qəbri indi də durur. 
 
MÖVLANA ŞEYX MOLLA YUSİF MÜSKÜRÜ 
 
Onun ulu babaları... Qubanın Müskür nahiyəsinə Qarabağdan 
gəlmişlər. Şeyx cənabları hicri səkkizinci əsrin ortalarında dünyaya 
gəlmişdir. Təriqət mərasimini təkmil etdikdən sonra, Seyid Yəhya 
Bakuyidən irşad xirqəsi almış  və  təriqət saliklərinin üzünə feyz və 
təbliğ qapılarını açmışdır. 

 
245 
Onun nəvələri sultanların və əmirlərin yanında əziz olub, rüsu-
mat sahibi idilər. Şeyxin məzarı və onların yurdu olan kənd Şeyxlər 
adı ilə adlanmışdır. Onun əsərlərindən ancaq «Bəyanüləsrar» adlı 
ərəbcə kitabı bizə gəlib çatmışdır. Bir müqəddəmə və 24 fəsildən 
ibarət olan bu kitab, əşyanın maddi və mənəvi xüsusiyyətlərinə, tə-
riqət sahibləri və füqəranın adət və adabına aid olan geniş  mövzu-
ları müxtəsər bir surətdə izah edir. Hicri səkkizinci  əsrin axırında 
vəfat etmişdir. 
 
ƏBUTAHİR ŞİRVANİ 
 
Şirvanın gözəl təbli şairlərindən biridir. Elm və fəzilət cəhətdən 
müasirləri arasında görkəmli yer tutur. Onun haqqında aşağıdakı 
iki beytdən başqa heç bir şey məlum deyildir. 
 
Mən yaşlı adamlara təəccüb edirəm  
Ki, saçlarını nə üçün boyayırlar 
Madam ki, boya ilə heç kəs əcəldən canını qurtara bilməz,  
Onlar özlərini nə üçün incidirlər? 
 
SEYİD HƏSƏN ŞİRVANİ 
 
Çox fəzilətli bir vaiz olmuşdur. Xətlərinin bir çoxunu son 
dərəcə gözəl yazardı. Onun gözəl sözlərindəndir: 
 
Deyirsən, o mehriban sevgiliyə yetişmək olarmı? 
Əgər öz mənliyindən keçərsənsə, Allaha and olsun 
                                                          yetişmək olar. 
 
 
246
BƏDR ŞİRVANİ 
 
Onun haqqında ancaq bu qədər məlumdur ki, mətanətli təbi və 
gözəl şeirləri olmuşdur. Ömrünün bir çox illərini eyş-işrət və gözəl 
şeir söyləməklə keçirmişdir. Bu mətlə onun şeir məcmuəsindədir: 
 
Beyt 
 
Sərxoşcasına, könlümün quşundan kabab hazırla,  
Göz yaşımdan ona duzlu su səp. 
 
Dövlətşah “Təzkirətüşşüəra”sında yazır:  
Mövlana Katibi Tərşizi, Əmir İbrahim zamanında Şirvana gəldi 
və onunla Bədr arasında bir çox şeirləşmə və elmi mübahisələr oldu. 
Deyirlər ki, Əmir İbrahim Katibiyə son dərəcə nəvaziş göstərirdi. Bir 
qəsidəyə mükafat olaraq ona on min dinar qızıl bağışladı. Katibi bu 
qədər böyük pulu bir ayın  ərzində  Şamaxı karvansarasında xərc-
lədi. O, bu pulun bir hissəsini fazillərə, şairlərə və həqiqət əhllərinə 
payladı və bir qədərini ondan oğurladılar. Belə ki, bir gün mətbə-
xində bir batman un tapılmadı. O zaman bu qitəni yazıb  əmirin 
hüzuruna göndərdi: 
 
Dünən aşpazdan bir az şorba bişirməyi tələb etdim,  
Ta bu şorbadan bizim və qonağın işi düzəlsin.  
Dedi: - Tutaq ki, ət və quyruq tapdım, bəs onun ununu kim 
                                                                            verər? 
Dedim: - Fələkin dəyirmanını fırladan kimsə verər. 
 
MÖVLANA ƏBDÜRRƏŞİD İBNİ-MALEH BAKUYİ 
 
Fəzilətlərilə  şöhrət tapmış bir müəllifdir. Hicri 805-ci (=1403) 
ildə anadan olmuşdur. «Təlxisülasar və  əcaibül-məlikül-qəhhar» 
adlı  ərəbcə bir coğrafiya kitabı yazmışdır. O, bu əsərində ruslar, 
slavyanlar, varyaqlar və peçeneqlər haqqında gözəl izahat vermiş-

 
247 
dir. Avropanın məşhur alimlərindən akademik Fren bu əsərdən bir 
çox  şey iqtibas edərək, çap olunmuş  «İbn-Fədlan» adlı  əsərində 
dərc etmişdir. 
 
MÖVLANA KƏMALƏDDİN MƏSUD ŞİRVANI 
 
Dövrünün  ən böyük alimlərindən biri olub, Sultan Hüseyn 
Bayqara zamanında uzun illər boyu Heratda Gövhərşad bəyim və 
Əmir Əlişir mədrəsələrində dərs verməklə məşğul olmuşdur. Bütün 
Xorasan fazilləri yanında yüksək kamalatı ilə  şöhrət qazanmış  və 
«Şəhri-hikmətüleyn» kitabına bir haşiyə yazmışdır. Hicri 905-ci 
(=1500) ildə vəfat etmişdir. 
 
MÖVLANA MƏSUD ŞİRVANİ 
 
Əbülqazi Sultan Hüseynin şairlərindəndir. Səlis  şeirlər söylə-
mişdir. Onun əsərlərindəndir: 
Saf şərabın təsirilə sərxoşların sinəsini yandır,  
Çünki şərabdan başqa heç bir şey mənimlə saziş etmir. 
 
ƏBƏDİ ŞİRVANİ 
 
Pak etiqadlı  zərif bir kişi olmuşdur. Xəttat və gözəl bir təbə 
malik olmaqla bərabər, şətrənc oyununu da yaxşı oynarmış. Onun 
şeirlərindəndir: 
Ürək yanğısından dilim ağzımda atəş kəsildi,  
Ey müddəi, elə bir iş görmə ki, mənim dilimə-ağzıma düşəsən. 
 
MÜSAHİB GƏNCƏVİ 
 
Onun ism və rəsmi Gəncə və Qarabağ bəylərbəyisi Ziyad oğlu 
Kəlbəli xandır. II Şah Abbasa çox yaxın olub, onun həmsöhbət-
lərindən olduğu üçün, Müsahib təxəllüsünü qəbul etmişdir. O, 
 
248
cahü-cəlal sahibi və siyasət işlərində sabit-qədəm olmaqla bəra-
bər, elmli və gözəl təbə malik bir zat olmuşdur. Divanı ələ keçmə-
miş olsa da, bu bir neçə beyt ondandır: 
 
Ey saqi, piyaləni gəzdir və onu içirt,  
Çünki müşkül işlərimiz piyalənin gəzdirilməsilə həll 
                                                       olundu. 
Ey saqi, şərab piyaləsinin batinindən saflıq kəsb et,  
Çünki müşkül işlərimiz piyalənin gəzdirilməsilə həll 
                                                      olmuşdur. 
 
Yenə onundur: 
 
Ey Müsahib! Dünyanı yandıran eşq yolunda  
Məhəbbəti o uşaqdan öyrən ki,  
Anası onu döymək istədikdə  
O, anasının ətəyinə sığınar. 
 
Yenə onundur: 
 
Onun iki qaşı bir-birinə çatılmışdır,  
Çünki o, mənimlə dilxahdan cinaq çəkmişdir. 
 
MÖVLANA MOLLA MİRZƏ ŞİRVANİ 
 
Əqli və nəqli elmlərdə əsrinin yeganəsi olmuşdur... Şah Süley-
man əsrində İsfahanda dərs və xitabətlə məşğul olmuşdur. Özün-
dən sonra gözəl  əsərlər qoyub getmişdir. Alimlərlə bir çox elmi 
söhbətləri olmuş, hamı onun fəzl və kamalını etiraf etmişdir... Şah 
Sultan Hüseyn dövründə vəfat etmişdir. 
 

 
249 
MOLLA MƏHƏMMƏD İBN-MOLLA 
NƏÇƏFQULU BAKUYİ 
 
Təlifat işləri və elmi dərəcə etibarilə əsrinin mümtaz simaların-
dan olmuşdur. Ondan bir çox gözəl asar yadigar qalmışdır. II Mirzə 
Məhəmməd xanın müəllimi olmuşdur.  Şeyx Bəhaəddin Məhəm-
məd Amilinin «Kəşkül» adlı kitabını, Fətəli xan cənablarının xahişilə, 
o gözəl əsərə layiq bir tərzdə, ərəbcədən farscaya tərcümə etmiş-
dir. Onunla Hacı Məhəmməd Çələbi Əlici, şiə və sünni məzhəblə-
rini birləşdirmək haqqında təhqiqat aparmışlar. Əlican cənabları bu 
xüsusda ərəbcə gözəl bir kitabça yazmışdır. 
 
HACI MƏHƏMMƏD ÇƏLƏBİ ƏLİCİ QÜLHANİ 
 
Bir çox elmlərdə və xüsusən fiqh elmində zamanının ən məş-
hur adamlarından olmuşdur. «Tədvinül-Əlici» adlı kitab onun əsər-
lərindəndir. Fiqh qanunlarını gözəl bir tərtiblə izah edən bu əsəri 
ölkə alimləri çox bəyənmişlər. Yeddi dəfə Məkkə ziyarətinə getmiş-
dir. Hicri 1223 (=1808) ildə vəfat etmişdir. Rus qoşunu ilə şirvanlı 
Mustafa xanın əsgərləri birlikdə Qudyal (Quba) şəhərindən, Quba 
əhalisi də xaricdən bir-birilə müharibə etməkdə idilər. Bu zaman 
Əlicinin cənazəsini qəbiristana gətirdilər. Namaz üçün səlavat çə-
kildikdə cənazəyə hörmət üçün hər iki tərəfin əsgərləri müharibəni 
dayandırıb, bir sırada durdular. 
 
MƏSTƏLİ HACI ZEYNƏLABDİN ŞİRVANİ 
 
Hicri 1194-cü (=1779) ildə, şəban ayının 15-də Şamaxı şəhə-
rində anadan olmuşdur. Onun anadan olmasından altı ay keçən-
dən sonra, atası axund İskəndər köç-külfətilə  tərki-vətən edərək, 
Kərbəlaya getmişdir... O cənab on yeddi yaşına qədər rəsmi elm-
lərlə məşğul olmuşdur. O, batini cazibələrlə zahiri həyatdan uzaq-
laşmışdır.  Əvvəl hindli Məsuməli  şahın xidmətinə yetişib, sonra 
 
250
Bağdadda  İsfahanlı Nurəli  şahın xidmətini ixtiyar etmişdir. Bir 
müddət İraqi-Əcəm, Gilan, Şirvan, Muğan və Azərbaycanda olmuş-
dur. Buradan Təbəristan, Xorasan, Quhistan, Zabilistan və Kabilə 
səyahət edərək, bir çox məşhur alimlərin və möhtərəm  şəxslərin 
söhbətlərindən istifadə etmişdir. Uzun bir zaman Həsənli  şahın 
xidmətində olmuşdur. Həsənli şah hicri 1216-cı (=1802) ildə Pişa-
vər  şəhərində  vəfat etdikdən sonra o, Pəncab, Dehli, Ud, Allah-
abad, Bengalə, Gücərat və  Dəkən vilayətlərinə getmişdir. Cukilər, 
sinasilər, birakilər və nankaşahilər, bütpərəstlər və  zərdüştilərlə 
ünsiyyət etmişdir. Cəlallilər, mədarilər, qadirilər, dəhrilər, hüluiclər 
və mübahilər ilə oturub-durmağı lazım bilmişdir. Raylar, raclar, 
bərəhmənlər və  rəgirlər firqələrilə müsahib olmuşdur. Hindistan 
cəzirələrinə, Sudan, Maçin və  Bənadiran ölkələrinə keçib, axırda 
Sind vilayətinə  və Multan yolu ilə, çox çətinliklə Kişmirə  gəlib 
çıxmışdır. Bir zaman da Pənc-piran, Siyah-puşan firqələri və Binə-
vayan, Xakəsaran və Nankaşahiyan tayfaları ilə durub oturmuşdur. 
Müzəffərabad və Kabil yolu ilə  Təuaristan, Türküstan, Bədəxşan 
dağlarına getmişdir. Nəqşbəndilər, çəşkilər və sifidcaməganların 
söhbətinə könül vermişdir. Məzdəkilər, xürrəmilər və uyğurilərlə 
söhbət etmişdir. Yenə Xorasan və İraq yolu ilə Farsistana qayıtmış-
dır. Bu ölkənin məşhur və  məruf adamlarını görmüş, zəhəbilər, 
nurbəxşilər və sair böyük adamların təriqətindən xəbərdar olmuş-
dur. Hicaz səfəri həvəsilə Darab və Hürmüz yolu ilə Ümmana və 
Həzrəmovta gəlmişdir. Yəmən bəndərlərini və  Həbəşistan çölünü 
gəzib əbaxilər, zeydilər, təbərilər və kəysanilərin etiqadlarını dinlə-
mişdir. Həcc mərasimini yerinə yetirdikdən sonra, vəhabilər və 
dörd məzhəb sahiblərilə həmsöhbət olaraq Səid və Misir ölkələrinə 
getmişdir. Qibtilər, mülhidlər təriqətindən ibrət alıb, bu ölkənin bir 
çox alim və şeyxləri ilə görüşüb, Şam və Ərz-müqəddəs ölkələrinə 
gəlmişdir...  Əməvilər,  şeytanpərəstlər, cəbrilər, qədrilər, samirilər, 
yəhudilər və rahiblərlə ünsiyyət etmişdir. Ruma, Qaramana, Yuna-
nıstana, Qostəntiniyyəyə, Aydına, Məğrib-zəminə, Bərbəristan və 
Cəzair ölkələrinə  səfər etmişdir. Padişahlar və  bəktaşilər, rifailər, 

 
251 
üşşaqilər və  həmzadilərin təriqətçilərilə  həmsöhbət olmuşdur. 
Nəsrilər, safilər, mövləvilər, xəlvətilər və  fəramuşilərlə ülfət etmiş-
dir. Firənglər, ermənilər və gürcülərlə oturub-duraraq, Diyarbəkir, 
Kiçik Ermənistan və Azərbaycan yolu ilə Tehrana getmişdir. Hü-
seynəli şah və Kovsərəli şahın müsahibi olmaq şərəfinə nail olmuş-
dur. Bir müddət həmədanlı  Məczubəli  şahın xidmətində qalıb, 
onun rəmzlərini öyrənməklə məşğul olmuşdur. Nemətullahi təriqə-
tində təsviri məvad edərək, irşad və təbliğatını kamala çatdırmışdır. 
Zahirpərəstlərdən bəzisi onu kafir hesab etdilər. İran padişahı-
nın rəyini onun əleyhinə çevirməklə dəfi xəyalına düşdülər. O, Qə-
ləmröv yolu ilə Şiraza gəlib, oradan Kirmana getdi. Kirman hakimi 
İbrahim xandan çox əziyyət görüb yenə Şiraza qayıtdı. Hicri 1236-cı 
(=1821) ildə evlənmişdir. Oranın alimlərindən - müctəhid və  təq-
lidçilərindən bəzisi onun əleyhinə, bəzisi də lehinə hərəkət etmiş-
dir. Onlar öz mənfəətlərini özgənin zərərində görürdülər. Fars fər-
manfərması Hüseynəli mirzə onun Fars əyalətindən çıxması haq-
qında hökm verdi. Hicri 1237-ci (=1822) ildə, ümumi vəba ilində öz 
ailəsilə  bərabər  İsfahana üz qoydu. Oradan da Qumişəyə gedib 
orada sakin oldu və «Riyazüssəyahə» kitabını orada təlif etdi. Bu 
kitabda, adı  çəkilən məmləkətlərin vəziyyətini və  əcibə hallarını, 
sultanların və  məşhur alimlərin  əhval və vaqiələrini  şərh və izah 
edərək, müxtəlif din sahiblərini və bu dinlərə  mənsub bir çox 
firqələrin əqidələrini gözəl bir tərzdə bəyan etmişdir. 
 
Bu xüsusda özü belə deyir: 
 
Kim asanlıqla səyahət etmək istəyirsə, 
Ona de, «Riyazüssəyahə» kitabını oxusun. 
 
Həqiqətən bu kitab zəngin faydalar xəzinəsidir. Nəzəri və 
əməli cəhətdən müəllifinin fəzl və kamalına möhkəm bir dəlildir. 
Eşitdiyimizə görə, indi də o cənab Fars ölkəsində irşad büsatını 
açıb, vücudundan cürbəcür fəzilətlər meydana gəlməklə və batini 
kamalatından saysız mənfəətlər görülməkdədir. 
 
252
Elm aləmində görkəmli yer tutan və həqiqət günəşinə nisbə-
tən şaxis (günəş saatı) sayılan bu şəxslərdən başqa daha bir çox fə-
zilət sahibləri yetişmişdir. Şeyxlərdən: rudbarlı Əbuəli, şabranlı Şeyx 
Yaqub Çərxi, qubalı Şeyx Əbdülkərim və şirvanlı Baba Rüknəddin, 
üləma sinfindən: bərdəli Sədulla, qarabağlı  Hənəfi, ərəşli  İbrahim, 
ağdaşlı Bürhanəddin,  şəkili  Əbdürrəhim, Məhəmmədəmin, Hacı 
Əyyub əfəndi, şirvanlı Hacı axund Şərif, bakılı Axund Nəcəfqulu və 
dərbəndli Molla Ağa elm və təqrirdə çox tanınmış simalardandırlar. 
Şairlərdən: Nişat, Məsih, mirzə  Əsgər,  şirvanlı Zülali, Kosa Yusif, 
ləmbəranlı Asəf, Molla Pənah Vaqif, qarabağlı mirzə  Məhərrəm 
Məriz və  gəncəli Ziyad oğlu Fətəli bəy Hali təblərinin gözəlliyilə 
məşhur olmuşlar. Dağıstanda da ərəb dilində olan elmləri dərindən 
bilən və müxtəlif dövrlərdə yüksək  şöhrətə malik bir neçə  şəxs 
yetişmişdir. Məsələn Məhəmməd Qədəqi, Hacı İbrahim Ürəvi, Fazil 
Eyməki, Yusif Zərir Qumuqi, Davud Üsüşi, Səid Şünasi və başqaları. 
Kitabın sonunda, bu həqir müəllif, fəzilət və şöhrət iddiası ilə 
deyil, bəlkə bu ölkəyə mənsubiyyəti etibarilə fəxr etmək üzündən 
öz tərcümeyi-halını da, qısaca olaraq bəyan edir: 
 
Beyt 
 
Başqaları qızılgül və yasəmən, biz isə tikan olsaq da, 
bir gülzarın pərvərdəsiyik. 
 
Bu kəmmaya, günahkar Abbasqulu Qüdsi mirzə  Məhəmməd 
xan sani oğlu, hicri 1208-ci ildə, zilhiccə ayının 4-də, pəncşənbə 
günü, 1-ci saatda (=1794-cü ildə iyun ayının 10-da) Bakının Əmir 
Hacan kəndində anadan olmuşdur. 
Məni 7 yaşımdan oxumağa qoydular, lakin vəziyyətin qarışıq-
lığı və müharibələr nəticəsində olan dəyişikliklər, məqsədin lazımi 
qədər  əldə edilməsinə mane oldu. 10 il içərisində farsca azacıq 
savaddan başqa heç bir şey qazanmadım. Bundan sonra, Qubada 
10 il ərəb dili və sair fənləri təhsil etməklə məşğul oldum. Vəsaitin 

 
253 
azlığı və sair maniə və əngəllərə baxmayaraq, mən yenə bir qədər 
təhsil almağa müvəffəq olmuşdum. Bu zaman, Qafqaz ordusu və 
vilayətlərinin fərmanfərması (baş komandanı) general Yermolov 
hicri 1235-ci (=1820) ildə, məni dəvət edib, dövləti vəzifələrdə işə 
təyin etdi. Tiflisdə rus dili və yazısını öyrəndim, bu dildə  tərcümə 
edilmiş kitablar vasitəsilə cürbəcür elmlər və müxtəlif tayfaların əh-
valı ilə tanış oldum. Vəzifə işlərilə əlaqədar olaraq və bu dövlət bö-
yüklərinin hüzurunda olmaq münasibətilə Şirvan, Ermənistan, Da-
ğıstan, Çərkəzistan və Gürcüstan vilayətlərinin bir çox yerlərini do-
landım. Anadolu və Azərbaycan şəhərlərinə də gedib böyük şəxslər 
və  əhalinin müxtəlif təbəqələrinə  mənsub adamlarla görüşdüm. 
İran və Rum (Osmanlı) dövlətlərilə olan müharibə və barışıq işlərin-
də rus əsgərlərinin fərmanfərması (baş komandanı) böyük əmir 
Paskeviçin yaxın adamlarından biri oldum. Hicri 1248-ci (=1833) 
ildə, səyahət qəsdilə səfərə çıxıb, iki il Don ölkəsini, Malorossiyanı, 
Velikorossiyanı, Lifliyandiyanı, Litvanı və Lehistanı (Polşanı) gəzdim. 
Avropa ölkələrinin təcrübəli dövlət adamları, məşhur alimləri və 
bilici sənətkarları ilə görüşdüm. Bir çox qəribə  işlər və saysız 
təəccüblü əsərlər gördüm. Hər bir ölkədə, hər bir işdə  təcrübəmi 
artırdım. Get-gedə  cəhalətim azaldı. Yavaş-yavaş  xəyalat və 
təsəvvüratımın puçluğu aydınlaşdı və gördüm ki, dünyanın yüksək 
mənsəbləri çox alçaqdır və bizim əziz saydığımız tədbirlər bir 
sərxoşun ağıl sınmasına bənzər; çünki mal və dövlət hər halda puç 
olacaq, ixtiyar və iqtidar əldən gedəcəkdir. Sənaye cürbəcür alətlə-
rə və bədən qüvvəsinə möhtacdır. Şəxsi ləyaqət olmadan, nəsəb və 
sülalə  şərafəti qürbətdə naməlum, vətəndə isə  məzəmmətə  mə-
ruzdur. Bunlara təkyə etmək mənasızdır, etibar ediləcək və arxala-
nacaq bir dövlət varsa, o da hər bir halda elm və adabdan iba-
rətdir... Bu elm və adab da zahirpərəst adamların boşboğazlıq edib, 
özləri üçün fəzilət sandıqları  mənzum kəlmələrdən və mövhumi 
(xəyali) qaydalardan ibarət deyildir. 
 
 
254
Beyt 
 
Ağlasıqmaz şeyləri deyərlər, 
Hiss olunan (ağlasığan) şeyləri isə, axtarmazlar. 
 
Bəlkə bu elm və adab, sərf olunan mərifəti, sülh və asayiş 
üçün yararlıdır.  Əsərləri vasitəsilə bir çox əsrlər boyu öz xeyir və 
mənfəətini saxlar... 
Dünyada  əsərlərin  ən möhkəmi və dayanıqlısı  təlifdir. Bunun 
fəziləti tərifə möhtac deyildir. Bunsuz nə  məişətin səpk və 
qaydaları qala bilər, nə də şəriət işləri davam edə bilər. 
 
Rübai 
 
Gözəl əsərlər yazan sənətkarın qələmi, 
Əski rəsm və ayindən yeni bir tərh yaratmazsa, 
Keçmişlərdən kim bir nişan və xəbər verə bilər, 
Və kim gələcək nəslə yadigar olaraq bir töhfə qoya bilər? 
 
Yuxarıda söylənənlərə  nəzərən, bu kəmmaya (müəllif) firsət 
zamanı vaxtlarımı cürbəcür təlifat və təsnifata sərf edərək, cüziyat-
dan başqa bir neçə nüsxə əsər yazmışam. Doğrudur, bunlardan əsl 
məqsəd ələ gəlməmişdir, lakin bu qədər kifayətdir ki, şərafətli bir 
işdə və xeyir arzusunda olmuşam. 
 
Beyt 
 
Hər kəs öz mətaını bazara aparar,  
Birisi ipək aparar, birisi iplik. 
 
1) «Riyazülqüds»dür. Azərbaycanca olub, 14 fəsildən ibarətdir... 
2) «Qanuni - Qüdsi»dir. Fars dilinin sərf və nəhvinə aiddir. Bu 
əsər elə bir yoldur ki, təhsil ölkəsinin müsafirləri bunun üç mənzilini 
keçməklə fars dilinin danışmaq və yazmaq sərhəddinə çata bilərlər. 

 
255 
Birinci mənzil - hərflərin bəyanındadır. Hərflərin ayrılması, tər-
kibi və bunlara məxsus nişan və əlamətləri üç fəsildə bəyan edir. 
İkinci mənzil - kəlmələrin bəyanındadır. Farsca və ərəbcə söz-
lərin itiraqını - əsl kökdən ayrılmasını iki fəsildə göstərir. 
Üçüncü mənzil - cümlələr haqqındadır. Cümlələrin tərkibini və 
tərtibini iki fəsildə sona çatdırır. Asan anlamaq və yadda saxlamaq 
üçün, onun bir çox qayda və misallarını nəzmə çəkdim. Rus mək-
təblərində işlənmək üçün, həmin kitabı imperatorun əmrilə rus dili-
nə də tərcümə etdim. Bu kitab hər iki dildə Tiflisdə çap edilmişdir. 
3) «Kəşfülqəraib»dir. Bu kitab farsca olub, Amerikanın, yəni 
yer kürəsinin yarım qərbi hissəsi olan Yeni Dünyanın kəşfini və 
vəziyyətini iki məqalədə bildirir. 
4) «Təhzibi-əxlaq»dır. Əxlaqi fəlsəfəni asimani kitabların bəya-
natına və islam, yunan və frəng hükəmasının təyininə görə, bir mü-
qəddəmə, on iki fəsil və bir xatəmədə izah edilir. 
5) «Eynülmizan»dır. Bu əsər ərəb dilində, bir müqəddəmə, iki 
fəsil və bir xatəmədən ibarət olub, məntiq elmini təşkil edən ləfzin 
təqsimatından, kəlmənin dəlalət yollarından, təsəvvür və  təsdiqin 
başlanğıc və  məqsədlərindən bəhs edir. Münazərə elmi və onun 
adabını izah edir. 
6) «Əsrarülmələkovt»dur. Heyət elminə dair farsca bir əsər 
olub, əski qaydaları yeni üsul və qanunlara tətbiq və  əqli dəlilləri 
nəqli rəvayətlərlə  təsdiq edərək, yer kürəsinin və sair əcramın
1
 
imkan sahəsində  əhvalını, vəziyyətlərini və onların intizamına 
səbəb olan qanunları söyləməklə  bərabər təhqiq edir. Bu kitabı 
ərəbcəyə də tərcümə etmişəm. 
7) Coğrafi kitabdır. Bu əsər farsca olub, dünyanın riyazi, təbii 
və siyasi əhvalından, əcramın vəziyyətlərindən, ünsürlərin xassələ-
rindən, məvalidin (camadat, nəbatat və heyvanatın) məhsulatın-
dan, iqlimlərin hüdudunu təyin etmək və yer kürəsi  əhalisinin si-
niflərini müəyyən etməkdən və  hər bir ölkənin yaşayış  tərzindən 
                                                 
1
 Planetlərin 
 
256
bəhs edir. Bu kitabı sona çatdırmaq dövlətin, allahın yardımından 
asılıdır. 
8) «Mişkatülənvar»dır. Farsca olan bu əsərdə cürbəcür sirlər, 
gözəl hal və hərəkətlər, şeir və hekayələr şəklində ifadə edilir. Baş-
lanğıcı belədir: 
 
Ey zöhd və təqva sahibləri, eşqi məzəmmət etməyin! 
Zahidlikdə nicat asari görmədim. 
Küfr ilə din kimin sərgəştəsi və heyranıdır? 
Daraq kimin müşk saçan zülflərindəndir? 
Dimağıma canan qoxusu gəlir, 
Ruh aləmindən gözəl qoxu hiss edirəm. 
Bir camdan bir udum şərab içmişəm, 
Bu kitabı bir adla bəzəmişəm. 
O pak ruhun himməti feyzindən, 
Qara torpaqdan günəş tülu etdi, 
Onun vəsfələrindən nə qədər söyləsəm yenə azdır, 
O, insana bilmədiklərini öyrədəndir. 
O şadlıq günəşi öz zərrələrilə məni işıqlandırdı, 
Hər bir zərrəmdən yüz nur şöləsi parladı. 
Mənim canım onun nurlarının çırağıdır, 
Ürək xəzinəsi sirrlərinin dəfinəsidir. 
Bu kitabda onun sirrlərindən yazmaq istəyirəm, 
Onun nurlarının çırağını təsvir etmək olurmu? 
 
Bunlardan başqa bir də, müxtəlif  şeirlər məcmuəsi vardır ki, 
hələ dağınıq bir şəkildə olduğundan «Divan» adı ilə adlanır. Bun-
dan nümunə olaraq bir neçə şeir yazılır: 
 

 
257 
Qəzəliyyatdan 
 
O könülə mərhaba olsun ki, onun sövdasına eşq rəhbərdir. 
Eşq özü vəhy, Cəbrail, kitab
1
 və peyğəmbərdir. 
Bütün aləm aşiqin küfrünə fitva verir. 
Bu macəra Səlman ilə Əbuzərin hekayəsidir. 
Həqiqət aləmində xas və avam yoxdur. 
Rəhm ilə cövr
2
, küfr ilə iman arasında fərq yoxdur. 
Bu nüktə əql tərəfindən həll edilə bilməz, 
Saqi, şərab gətir! 
Tainki onu sənə şərh edim, əgər mənə inanırsan.  
Əməli  özündən bilməyən kimsə mömin deyildir,  
Əməli allaha nisbət verməyən də kafirdir.  
Qüvvəsiz heç bir iş üçün aləmdə varlıq yoxdur,  
Əməl bizim ixtiyarımızda olmaqla bərabər müqəddərdir
3
.  
Qüdsi, cənab dostdan
4
 hər nə gəlsə gözəldir, yaxşıdır, 
Hər bir fəsad içərisində bir səlah
5
 qoyulmuşdur. 
 
Yenə onundur: 
 
Onun zülfünün qıvrımına yol tapdım, çünki könül ələ 
                                                             almaq gözəldir. 
Onun üzündə gördüm ki, hər şeydən yaxşılıq gözəldir. 
Mənim sevgilimin üz və zülfünü bəzəmək üçün məşşatəyə 
                                                                      ehtiyac yoxdur, 
Çünki təbii gül daha gözəldir. 
Onun boy və buxununun mənim gözümdə başqa bir cilvəsi 
                                                                    vardır, 
Doğrusunu söyləyim, gözəl sərv bir arxın kənarında olsa 
                                                 
1
 Quran 
2
 Zülm 
3
 Qabaqcadan müəyyən edilmişdir 
4
 Allahdan 
5
 Xeyir iş
 
 
258
                                                                    daha gözəldir.  
Sənin can bəsləyici dodağından aci söyüş şirin olar.  
Allah, allah! Bu nə lütf və iltifatdır ki, hər nə desən 
                                                                    gözəldir! 
Divanənin könlünə zəncir rahətlik verər,  
Bu cəhətdən dəli gönül bir zülfün qeydində olsa daha 
                                                                     gözəldir. 
Onun dodağı üzərində olan müşk rəngində qara xal bir 
                                                                    ulduzun təsviridir,  
Yaxud günəşə səcdə etmiş olan bir hidudür,  
Bu hal daha gözəldir. 
Tusli Qüdsi pak torpaqdan müqəddəslik feyzini aldı, 
Bizim bakılı Qüdsinin də bakılı olması daha gözəldir. 
 
Müqəttəatdan 
(Beytlərdən) 
 
Mən o şəxsəm ki, hər bir an hərbdən dəm vururam.  
Düşmənin qəsdində belimi bağlayıb, əldə qılınc durmuşam.  
Ey düşmən, mən sənin ölmünün ayinəsiyəm.  
Əgər inanmırsansa, gəl gör! 
 
Rübaiyyatdan 
 
Ey könül, yanmaqdan qorxmursan! 
Məgər pərvanə xasiyyətindəsən? 
Ey can quşu, sənin qanadını hansı daş sındırdı ki, 
Öz aşiyaninə doğru gəlmək fikrində deyilsən. 
 
Qəzəliyyatdan 
 
Gün üzrə ay tüluimi ya gün kamanıdır,  
Ya qaşdürər, bu cümləsi aşiq kamanıdır.  
Cami-cahannümayə düşüb əksi-asiman,  
Xaki-səvadı əxtəri-bəxtin nişanıdır.  

 
259 
Göstərsə yox əcəb yədi-beyza Kəlimi-təb.  
Hala ki, şaxi-küddə təcəlla zəmanıdır.  
Badi-səba əbir fişani-çəmənmidir?  
Ya bustani-hüsnü rüxün bustanıdır?  
Şövqi -təranə qüvvəti-pərvaz olurmu hiç,  
Ol əndəlib üçün ki, qəfəs aşiyanıdır? 
Dilbər bəyani-halım eşitməzsə, yox əcəb,  
Pərva qılırmı əhli-cünun dasitanıdır.  
Qüdsi, üzari-zərdimi əşk etdi laləgun,  
Bu günəşin baharı zamani-xəzandır. 
 
Rübaiyyatdan 
 
Güldür bu deyil, gül belə xəndan olmaz.  
Gündürmü deyil, gün gecə rəxşan olmaz.  
Dirdim məlik-ü-mələk məhəbbət bilməz,  
Kimdir ki, bu təşbihinə imkan olmaz. 
 
 
 
260