A. I. Karshibayev n. O. Ataullayev b. Sh. Narzullayev
Yüklə 0,94 Mb.
|
|
Uran sanoati.
Mendeleyev kimyoviy elementlar davriy jadvalidagi elementlarning aksariyati, ya'ni, 1-raqamli element vodoroddan boshlab, 83-raqamli element vismutgacha bo‘lgan barchasi barqaror elementlar sanaladi. Ushbu elementlarning hech bo‘lmasa bir dona atomi doimiy barqaror bo‘lib qoladi. Balki tabiatda mavjud barqaror elementlarning hammasi aynan o‘sha 83 ta elementdan iborat bo'lishi mumkin. Vismutdan keyin keluvchi element - poloniydan boshlab, beqaror kimyoviy elementlar qatori boshlanadi. Bu elementlarni beqaror deyilishiga sabab, vaqt o‘tishi bilan bunday elementning atomi parchalanib, boshqa bir atomga aylanadi. Bunday beqaror elementlar ichida keng tarqalgani va eng birinchi bo‘lib kashf qilingani - davriy jadvaldagi 92 raqamli element - Uran elementidir. Uranni 1789-yilda olmon kimyogari Martin Genrix Klaport (1743-1817) tomonidan nasturan mineralini tadqiq qilish vaqtida kashf etilgan. O‘zi kashf qilgan elementni olim, o‘sha yillarda astronom hamkasblari tomonidan kashf etilgan yangi sayyora - Uran sharafiga shu nom bilan nomlagan. Nasturan minerali tarkibida uran oksidi (U3O8 yoki UO2) mavjud bo‘ladi. Uranni tozalab olish juda qiyin. U titan va shunga o‘xshash metallar kabi juda faol bo‘lib, uni o‘z tarkibidagi aralashmalardan xalos qilish mushkul vazifadir. Dunyodagi yetakchi kimyo laboratoriyalarida ham uranni sof holda olishga bo‘lgan urinishlar 1942-yilgacha doimo besamar ketgan. Faqat 1942-yilga kelibgina, atom bombasi tayyorlash loyihasi asnosida uran elementi ilk bora sof holda olindi. Kimyogarlarning hayratiga sabab bo‘lib, olingan uran metali kumush rangida bo‘lib chiqdi. Og‘irligi esa oltinning og‘irligiga yaqin ekan. Uran kashf qilinganidan keyingi yuz yil davomida uni biror tayinli maqsadda ishlatilmagan. Masalan, Chexiyadagi nasturan koni XVI-asrdan boshlab qazishga kirishilgan bo‘lsa-da, u yerda konchilar nasturanga yo‘ldosh kumushni ajratib olish uchungina ishlashgan. XIX asr ikkinchi yarmiga kelib Chexiyadagi konda kumush chiqmay qo‘ydi va endi konchilar o‘sha joyning o‘zidan qo‘rg‘oshin qazishga o‘tishdi. Keyinchalik konda qo‘rg‘oshin ham tugab bitdi. Shundan so‘ng, XX-asrning 40- 32
borligi birovning xayoliga ham kelmadi. Bu vaqt davomida uranning ba'zi birikmalarini shishaga qo‘shish uchun ishlatishgan. Juda oz miqdorda qo‘shilgan uran birikmalari shishaga kanareykalar patidagi singari yorqin yashil-sariq rang bergan. Shuningdek yana boshqa bir uran birikmasidan keramika mahsulotlarini sirlashda va bo‘yashda foydalanishgan. Uranni amalda qo‘llash sohalari faqat shu ikki jabhadangina iborat bo‘lgan. Kimyogarlarning ham uranga bo‘lgan qiziqishi uning ayrim birikmalarida shunday flyuroessentlik xossasi, ya'ni turli ranglar bilan jilvalanishi xususiyati mavjudligi yuzasidan bo‘lgan xolos. Ya'ni, uranni ultrabinafsha nurlariga tutilsa u yorqin sariq rangda tovlangan. 1896 yilda farang fizigi Antuan Anri Bekkerel (1852-1908) mutlaqo tasodifiy ravishda shuni payqab qoldiki, uranning atomlari fanga shu choqqacha noma'lum bo‘lgan qandaydir nurlanish taratar ekan. Ushbu nurlanishlarni keyinchalik radioaktivlik deb nomlashdi. Shundan keyin fiziklar va kimyogarlar orasida uran elementiga bo‘lgan qiziqish benihoya ortib ketdi. Tekshirishlar natijasida shu narsa aniqlandiki, uran atomida chiqayotgan nurlanishlarning ayrim turlari, atomning o‘zidan ham kichik zarrachalardan tashkil topar ekan. Shu sababli ham bunday zarrachalarga subatom zarrachalar deb nom berishdi. Nurlanishning boshqa turlari esa rentgen nurlariga o‘xshab ketardi, lekin undan ancha kuchliroq edi. Afsuski, uran va unga o‘xshash radioaktiv elementlarning nurlanishi va nurlanishning inson tanasiga nisbatan salbiy ta'sirini anglab yetilgunicha, bir necha olimlar va mutaxassislar nurlanish natijasida vafot etib ketishdi. Ushbu nurlanishlarning tabiatini tadqiq qilish davomida olimlar atomlarning ichki tuzilishi haqida ko‘plab yangi narsalarni bilib olishdi. Chunonchi, atomlar turli xildagi subatom zarrachalardan tashkil topishi ma'lum bo‘ldi. Olimlar ushbu zarrachalardan foydalanib, bir atomni boshqa bir atomga aylantirishni o‘rganib oldilar. Bunday jarayonni biz hozirda Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|