A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

 
 
 

---

16 
2-MAVZU: ARABLAR XALIFALIGINING DAVLAT 
BOSHQARUV TIZIMI, HARBIY VA SIYOSIY TARIXI. 
 
Reja: 
1. Arab xalifaligining siyosiy tarixi. 
2. Arablar davrida davlat boshqaruvidagi lavozimlar va unvonlar 
ta’rifi. 
3. Mahalliy boshqaruvdagi mansab va unvonlar. 
4. Arab xalifaligi davri harbiy san’ati va jang taktikalari. 
5. Xalifalarning hukmronlik yillari. 
Tayanch iboralar: 
Xalifa, Ummaviylar, Abbosiylar, amir, ministr, Qutayba, Hijoz, Abu 
Muslim, Poykand, Yazid, Xunez, movarounnahr, qirot, sadr, said, 
“yordam kuni”, samum. 
 
Arab xalifaligining siyosiy tarixi. 
VI asrning birinchi yarmida Arabiston yarimorolida asosini 
ko’chmanchi seliy qabilalari tashkil etgan Arab xalifaligi paydo 
bo’ladi. Arabiston yarim orolida islom dinini yoyish orqali 
mustahkamlangan bu davlat VII asrning boshlaridan boshlab o’z 
hududlarini g’arb va sharq tomonga kengaytirish harakatini boshladi. 
Xususan, 642-yilda Naxavanddagi jangda Eron sosoniylari tor-mor 
etilgach O’rta Osiyo yerlariga hujum uchun imkoniyat yaratiladi.
1
650-yilda arablarni Sug’diyona, Toxariston, Xorazmning hosildor 
yerlari o’ziga jalb etdi. Avvaliga ular Xurosonda talonchilik 
yurishlarini boshlashdi.
2
Ubaydulloh ibn Ziyod boshchiligida 651-yilda 
Marvni egallash bilan boshlandi. Arablar Amudaryodan shimolda 
joylashgan yerlarga “Movarounnahr”, ya’ni “daryoning ortidagi yerlar” 
deb nom berishadi. Narshaxiy va arab muallifi Yoqut bergan 
ma’lumotlarga ko’ra, Muhammad payg’ambarning shaxsan o’zi 
Movaraunnahrni bo’ysundirishni muqaddas deb hisoblagan va islomga 
e’tiqod etuvchilarni bu muqaddas ishga da’vat etgan. 652-yilda arablar 
Balx shahrini egallashga muvaffaq bo’ldilar. O’sha yili Amudaryodan 
o’tib Movaraunnahrga hujum qilish rejasi arablar uchun 
1
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.151. 
2
Асқаров.A. Ўзбекистон халқлари тарихи. -T.: “Фан”, 1992. -Б.72. 

---

17 
muvaffaqiyatsiz tugaydi. Ammo, Xuroson noibi Abdulloh ibn Amir 
652-yilda Chag’aniyonni egallashga muvaffaq bo’ldi. Bu esa ilk bor 
Movarounnahr yerlarini egallash edi. 654-yilda Sug’ddagi Maymurg’ 
qal’asiga arablarning birinchi hujumi bo’ladi. 657-yilda arablar 
Chag’aniyonga qayta yurish qilib eftalitlarga kuchli zarbalar berdilar. 
Arablar keng miqyosidagi hujumlarga tayyorgarlik ko’ra boshlagan 
edilar. Manbalarning ma’lumot berishicha, Movarounnahrga yurish 
qilishdagi harbiy-siyosiy tayyorgarlikdan biri xalifalikning Basra va 
Kufa shaharlaridan 50 ming arab oilasi ko’chirib keltirilishi va 
Xurosonning turli shaharlariga garnizon sifatida joylashtirilishi bo’ldi. 
673-yilning oxiri 674-yilning boshlarida arablarning Xurosondagi 
noibi Ubaydulloh ibn Ziyod Movarounnahrga hujum qilib Romitan va 
Poykandni 
egallaydi hamda Buxoro shahrini qamal qiladi. Ammo, buxoroliklar va 
turklarning ittifoqchi qo’shinlaridan qattiq qarshilikka uchragach, sulh 
tuzishga majbur bo’ladi. 
676-yilda Xurosonning yangi noibi Said ibn Usmon Buxoroga 
yurish qilib Buxoro malikasi Xutakxotun qo’shinlarini tor-mor etadi va 
Samarqandga hujum boshlaydi. Ammo, bir oy davom etgach bu 
urushda sug’diylar arablarga qattiq qarshilik ko’rsatdilar. Natijada 
arablar sulh tuzib orqaga qaytadilar va yo’l-yo’lakay Termizni talon-
taroj etadilar. 683-yilda xalifa Yazid vafot etganidan so’ng xalifalikda 
toj-u taxt uchun kurash boshlanib ketadi. Bunday vaziyatda arablar 
yana Movarounnahrga hujum qilishdan deyarli to’xtab, o’z ichki 
nizolari bilan band bo’lib qoladilar. Xalifa Abdulmalik ibn Marvon 
(685-705-yil) davrida o’zaro ichki kurashlarga chek qo’yilib arablar 
Movarounnahrga jiddiy harbiy harakatlar boshladilar. Umuman 
olganda, arablarning yarim asr davomida Xuroson noiblari Abdulloh 
ibn Amir, Ubaydulloh ibn Ziyod, Sayd ibn Usmon, Salmo ibn Ziyod 
kabilar tomonidan uyushtirilgan hujumlar talon-taroj qilish, o’lkadagi 
harbiy-siyosiy vaziyatni o’rganish, boyliklarini olib ketish maqsadida 
uyushtirilgan edi. 705-yil Qutayba ibn Muslim Xuroson noibi etib 
tayinlangach, Movarounnahrni butunlay bosib olish harakati 
boshlanadi. O’rta Osiyodagi siyosiy parokandalik va kichik 
davlatlarning bir-birlari bilan tez-tez nizolarga borib turishi Qutaybaga 

---

18 
nihoyatda qo’l kelgan edi.
1
706-yilda u katta qo’shin bilan 
Movarounnahrga yurish boshladi va Poykand shahri 15 kunlik 
qamaldan so’ng egallandi. Arablarga qarshi turklar, sug’diylar 
umuman, mahalliy aholi o’zaro ittifoq tuzishga erishgan bo’lsa-da, 
Qutayba nayrang yo’li bilan bu ittifoqni buzishga muvaffaq bo’ldi va 
708-709-yillarda Buxoro va uning atroflariga bir necha marta yurishlar 
qilib Buxoroni zabt etdi.
2
Qutayba 710-yilda Shuman, Nasaf va Keshni 
egalladi. 710-712-yillarda Samarqand ixshidi Tarxun va Xorazmshoh 
Hurzod Qutayba bilan sulhi tuzib unga yirik miqdorda boj to’laydilar. 
Ammo, Samarqand aholisining tovon to’lashga qarshilik ko’rsatishi, 
norozolik natijasida Tarxunning taxtdan ketishi va o’limi, Sug’d 
podshosi va Samarqandga hujumlari uchun bahona bo’lgan edi. 
Shuningdek, Qutayba “Tarxunning o’limi uchun qasd olaman”, deb 
e’lon qildi va Samarqandga hujum uyushtirib, 712-yilda uni bosib oldi. 
Mug’ tog’i hujjatlarining ma’lumot berishicha, 712-713-yillarda 
So’g’d, Choch, Farg’ona va Panjikent hokimlari arablarga qarshi ittifoq 
tuzib vaqtincha g’alabalarga erishgan bo’lsada Qutayba bu ittifoqqa 
rahna solib ularni tor-mor etishga muvaffaq bo’ldi. 714-yilda Qutayba 
ibn Muslim turklardan kelayotgan yordam kuchini to’xtatib qo’yish 
maqsadida Choch vohasiga qayta bostirib kirdi va Isfijobni egalladi. 
715-yilda Qutayba Farg’onaga ikkinchi marotaba yurish uyushtiradi.
3
Shu yili Qutayba o’ziga dushman bo’lgan xalifa Sulaymonga qarshi 
isyon ko’taradi va mag’lubiyatga uchrab, o’ldiriladi. Shunday qilib, 
arablar qisqa muddat ichida Movarounnahr hududlarini bosib oldilar-u, 
buning sabablari quyidagilar edi: 

O’lkada hukm surayotgan siyosiy tarqoqlik va mahalliy 
hukmdorlarning o’zaro kurashlari arablarga juda qo’l kelgan edi. 
Chunki, parokanda va siyosiy jihatdan tarqoq hududlarni alohida-
alohida zabt etish Qutayba uchun qulay edi. 

O’zaro birlashish harakatida bo’lgan va ittifoqchilik uchun 
harakat qilgan mahalliy hokimlar orasiga Qutayba turli nayranglar bilan 
rahna solishga erishgan edi. 
1
Сагдуллаев.A, Аминов.Б, Мавлонов.Ў, Норқулов.Ҳ. Ўзбекистон тарихи: Давлат ва 
жамият тарихи I-Қисм. -T.: “Академия”, 2000. -Б.72. 
2
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.152. 
3
Сагдуллаев.A, Аминов.Б, Мавлонов.Ў, Норқулов.Ҳ. Ўзбекистон тарихи: Давлат ва 
жамият тарихи I-Қисм. -T.: “Академия”, 2000. -Б.73. 

---

19 

Arablar o’zaro kurashayotgan hokimlarning biriga ikkinchisini 
yengishi uchun yordam ko’rsatib, keyin ularning har ikkisini ham birin-
ketin bo’ysundiradilar. Misol uchun, Sug’dni zabt etishda Qutayba arab 
qo’shini bilan bir qatorda Xorazm, Buxoro va Nasafning kuchlaridan 
foydalangan edi. 

Arablar Movarounnahrga qadar juda katta hududlarni bosib 
olgan bo’lib, katta boylik va harbiy zahiralarga ega edilar. Arablar 
qo’shiniga muntazam ravishda bosib olingan yerlar va ichki 
viloyatlardan yangi harbiy kuchlar safarbar qilinib turilar edi.
1
Muhammad (s.a.v) ning amakilari Abbos avlodlari. Abu Muslim 
qo’zg’oloni natijasida hokimiyat tepasiga kelgan. Dastlabki poytaxti-
Kufa shahri “Saffoh” (“Xunez”) laqabi bilan mashhur bo’lgan Abul 
Abbos Abdulloh sulolalarning birinchi xalifasi edi. Ikkinchi xalifa 
Saffohning ukasi Abu Ja’far Mansur (754-775) Bag’dod shahriga asos 
solib, poytaxtni shu yerga ko’chirdi. Buxoro amiri buyrug’i bilan 
musulmonlar 776-yil aprelida katta qo’shin bilan Narshax devorlari 
tagiga keldilar. 783-yilda Muqanna joylashgan qal’ani egallaydilar.
2
Shu qo’zg’olonlar orqali xalifalik inqirozi seziladi. IX asrning ikkinchi 
yarmidan boshlab abbosiylar xalifaligi zaiflasha boshladi. X asrning 
boshiga kelib faqat Bag’dod va uning atroflarigina siyosiy hokimiyat 
abbosiylar qo’lida qoladi. Harbiy kuchlar turk sarkardalariga qo’liga 
o’tadi. Ular xohlagan vaqtlarida xalifalarni almashtira olar edilar. X 
asrning o’rtalariga kelib abbosiylar siyosiy hokimiyatni tamoman 
qo’ldan boy berib, musulmonlarning diniy xalifasigina bo’lib qoldilar. 
Erondagi buvayhiylar (945) Bag’dodni o’z qo’liga oldi, lekin ular 
abbosiylarning mavqei bilan hisoblashar edi. Bag’dod saljuqiy-
sunniylar tomonidan bosib olingandan keyin abbosiylar siyosiy 
hukmronligi qisman tiklandi va dinning mavqei mustahkamlandi. 1258-
yil mo’g’ullar Bag’dodni vayron qilib, abbosiylarni tamoman tor-mor 
keltirdi. Mo’g’ul xoni Xuloku buyrug’i bilan abbosiy xalifalarning 
so’nggisi-Mustasim qatl etildi. Abbosiylar sulolasining qolgan vakillari 
esa Misrga qochdi.