A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QIZDIRMA XƏSTƏLĐYĐNƏ TUTULMA VƏ ONDAN ÖLMƏ SƏVĐYYƏSĐ (Minil- liyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf
- QIZIL
- QIZIL HƏDLƏR
- QIZIL KÜLÇƏ STANDARTI
- “QIZIL SƏHM” – 1)
- QIZIL SĐKKƏ STANDARTI
- QIZIL STANDART
- QIZIL VALYUTA STANDARTI
- QOCALAR (demoqrafiya)
- QOCALIQ
- QORUQLAR
- Qoruq-ovçuluq təsərrüfatları
- QOŞA KORRELYASĐYA ƏMSALI
- QOŞALANMIŞ YÜK ƏMƏLĐYYATLARI ƏMSALI
- QRAFĐK METODLAR (demoqrafiyada)
- QREŞEM QANUNU
|
QIZDIRMA XƏSTƏLĐYĐNƏ MEYLLĐ RAYONLARDA SƏMƏRƏLĐ PRO- FĐLAKTĐKA VASĐTƏLƏRĐNDƏN ĐSTĐ- FADƏ EDƏN VƏ MALYARĐYADAN MÜALĐCƏ OLUNAN ƏHALĐNĐN SAYI (Minilliyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - qızdırmanın profilaktika səviyyəsi insektisid preparatlarından emal edilmiş mığmığa əleyhinə torda yatan 5 yaşadək uşaqların faizlə sayı kimi ölçülür.
aparılmasından əvvəlki iki həftə ərzində xəstəliyin qızdırmalı vəziyyətində olan 5 yaşadək uşaqların sayının qızdırma əleyhinə müvafiq dərman preparatları qəbul
etmiş uşaqların sayına bölünməsi ilə müəyyən edilir. Qızdırma profilaktikası sahəsindəki göstərici keçən gecəni insektisid preparatları ilə emal edilmiş mığmığa əleyhinə torda keçirmişlərlə, müayinə ilə əhatə olunmuş 5 yaşadək uşaqların faiz payı kimi hesablanır.
VƏ ONDAN ÖLMƏ SƏVĐYYƏSĐ (Minil- liyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - hər 100 000 nəfərə hesabında malyariya xəstəliyinə tutulanların sayını əks 394
etdirir. Qızdırmadan ölmə əmsalı hər 100 000 nəfərə hesabında qızdırma nəticəsində ölənlərin sayını əks etdirir. Əgər qızdırmanın yayılması haqqında məlumatlar yalnız müvafiq tibbi xidmətlərin göstərilməsinə dair materiallar əsasında əldə edilirsə, belə məlumatlar hər 100 000 nəfərə hesablanır, bununla belə, məxrəc qismində əhalinin sayı haqqında qiymətləndirici məlumatlardan istifadə edilir. Əgər 5 yaşadək uşaqlara aid olan müvafiq məlumatlar ev təsərrüfatları müayinələrinin materiallarından əldə edirərsə, bu məlumatlar 5 yaşadək uşaqlar arasında son iki həftə ərzində qızdırma müşahidə edilən uşaqların faizlə miqdarı kimi hesablana bilər. 100
000 nəfərə
hesablamaqla əmsalı almaq üçün bu məlumatları 1000-ə vurmaq olar. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı müvafiq modellər əsasında məhz malyariyadan ölənlər haqqında məlumatların qiymətləndirilməsini aparır.
– ənənə üzrə ehtiyat vasitə və tezavrasiya (banka və ya əmanət kassasına qoymayıb, evdə saxlama) obyekti kimi çıxış edən qiymətli metaldır. Azərbaycan Respublikasının qızıl ehtiyatı affinaj edilmiş
qızıl külçələrdən ibarətdir, dövlət
mülkiyyətidir və
dövlətin qızıl-valyuta ehtiyatlarının tərkib hissəsidir. Qızıl ehtiyatı dövlətin maliyyə siyasətinin həyata keçirilməsi və Azərbaycan Respublikasının fövqəladə hallarda yaranan tələblərinin ödənilməsi üçün təxsis edilir. Azərbaycan Respublikasının qızıl ehtiyatının bir hissəsi Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankına verilir və “Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi
Bankı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq beynəlxalq qızıl-valyuta ehtiyatları kimi saxlanılır və idarə olunur.
Azərbaycan Respublikasının qızıl ehtiyatının digər hissəsi müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydada saxlanılır və istifadə olunur.
sistemləri şəraitində - konkret valyutanın mübadilə kurslarının son həddidir; bu həddən kənara çıxmaq – müvafiq olaraq yuxarı və ya aşağı – özü ilə ödəmə vasitəsi kimi qızılın, uyğun olaraq ya idxalına (gətirilməsinə) və yaxud da ixracına (göndərilməsinə) səbəb olur. Beynəlxalq hesablaşmalar qızılın yerdəyişməsi vasitəsilə və ya
valyutada rəsmiləşdirilmiş köçürmə veksellərinin köməyi ilə həyata keçirilir. Valyuta bazarında köçürmə vekselinin qiyməti qızılın göndərilmə qiymətindən yüksək olduqda, borclu kreditorla öz Mərkəzi Bankından əldə etdiyi qızılla hesablaşmağa üstünlük verir. Başqa sözlə, qızılın göndərilmə həddinə o zaman nail olunur ki, digər ödəmə formalarına nisbətən qızılla ödəmə daha ucuz başa gəlsin. Bu qızıl hədd qızıl sikkələrin daşınması üzrə xərclərin kəmiyyəti qədər artırılmış milli valyutanın nominalına bərabərdir. Əksinə, qızılın gətirilməsi həddinə o vaxt nail olunur ki, köçürmə veksellərinin səviyyəsi kreditorların gəlirlərinin aşağı səviyyəsini təmin etsin ki, bunun nəticəsində də kreditorlar xarici borclulardan daşınmaya görə onların öz öhdələrinə götürdükləri ödəmənin qızılla aparılmasını tələb edə bilsinlər. Beləliklə, qızılın gətirilmə həddi pulların köçürülmə xərcləri çıxılmaqla nominala bərabərdir.
KÜLÇƏ STANDARTI – pul dövriyyəsi qızıl külçələrinə konversiya olunan bank biletlərindən (banknotlarından) ibarət olan qızıl standartı rejimidir. Metala qənaət etmək məqsədilə, belə rejimdə qızıl dövriyyədən yox olur. Mərkəzi banklar əhaliyə sikkələr deyil, ehtiyat kimi mümkün qədər daha çox qızıl ehtiyatının yaradılması məqsədilə müəyyən olunan, yüksəldilmiş ədəd hesabı qiyməti üzrə ödəmələrdə külçələrə konversiya edilən banknotlar verir. “QIZIL SƏHM” – 1) öz sahibinə səhmdarların ümumi yığıncağında bir sıra məsələlər üzrə, xüsusən cəmiyyətin Nizamnaməsinə dəyişiklik və əlavələr edilməsi, istənilən formada əmlakın özgəninkiləşdirilməsi haqqında, digər müəssisələrdə iştirak etməyə dair, cəmiyyətin ləğv edilməsi haqqında qərarların qəbul edilməsində “veto” hüququ verən adi səhmdir; 2) öz sahibinə - dövlətə bütün digər səhmdarlarla müqayisədə özəlləşdirilməli olan müəssisələrə dövlət
nəzarətini həyata keçirmək məqsədi ilə xüsusi hüquqlar verən xüsusi səhm növüdür.
qızıl sikkələrdən və qızıla konversiya edilən banknotlardan ibarət olan qızıl standartlar sistemidir. Qızıl sikkə standartı rejimi qızıl külçələrdən metal
sikkələrin kəsilməsi ilə xarakterizə olunur. Kəsilmə sərbəst və demək olar ki, pulsuzdur, sikkələr isə pul kütləsinin üstün (çox) hissəsini təşkil edir. Banknotlar da sikkələrlə eyni hüquqda dövr edir və bütövlükdə qızıla konversiya olunur, emissiyanın səviyyəsi isə bu konversiyanın təmin olunma dərəcəsi ilə məhdudlaşır.
– metalın etalonu kimi qızıla əsaslanan pul sistemidir. Đlkin olaraq qızıl- etalon qeyri-məhdud miqdarda konversiya 395
edilmişdir və yalnız sonradan bu terminlə pul sistemi qızılın məhdud, qismən konversiyası ilə ifadə edilmişdir. Pul sistemində qızıl ekvivalent rolunu oynayır, tədavüldə isə qızıl sikkələr, yaxud qızıla dəyişdirilən pul nişanları işlədilir.
– qızıldan əmələ gəlmiş, qızıl standartı kimi qızıla əsaslanan pul sistemidir. Bu sistemdə pulun qızıla daxili dönməsi (qayıtması) təmin edilmir. Xarici valyutaya gəldikdə isə, pul hakimiyyəti onu mübadilə vasitəsi ehtiyatı kimi saxlaya bilər. Sistem Breton-Vudsda qəbul edilmişdir (BVF-yə bax).
QOCALAR (demoqrafiya) – qoca və ahıl insanlardır. Demoqrafik tədqiqatlarda bu anlayışdan əhalinin yaş strukturunun təkamülünü öyrənmək üçün, həmçinin əhalinin qocalmasının demoqrafik, sosial və
iqtisadi nəticələrini xarakterizə etmək
üçün istifadə olunur. (“Demoqrafik qocalma”ya bax). Tədqiqatın məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq, əhalinin bu kateqoriyasının aşağı yaş həddi 60-dan 75-dək dəyişə bilər. Qocalar qrupundan uzunömürlüləri ayırmaq olar.
son fazasıdır, onun başlanma xarakteri və vaxtı orqanizmin
prosesi
ilə şərtlənir. Qocalıq – təkcə biopsixoloji deyil, həm də sosial-tarixi anlayışdır. Onun vaxt çərçivələri şərtidir və müxtəlif insan cəmiyyətlərində və sosial qruplarda, insan tarixinin müxtəlif mərhələlərində xeyli dəyişir. Fərdi xüsusiyyətlərdən və həyat tərzindən asılıdır.
– insanlar arasında əlaqədir; nikah münasibətləri və törəmə əsasında yaranan mənşəyini ümumiliyi ilə şərtlənir. Đki növ qohumluq mövcuddur. Birinci – təbii, yaxud bioloji qohumluq insanlar arasında genetik yaxınlıqla müəyyən edilir. Bioloji qohumluq – açıq strukturdur, qohumluq dərəcəsindən və şəcərəsindən asılı olmayaraq, bütün qohumlar bura daxil ola bilər. Đkinci növ – sosial qohumluqdur (yaxud qohumluq sistemidir) – sosial cəhətdən təsdiq edilmiş və cəmiyyətin təşkili xüsusiyyətləri ilə şərtlənən qohumluq münasibətlərinin qruplaşma sistemidir. Müəyyən etnososial orqanizmdə işləməklə, qohumluq sistemi açıq strukturdan hər hansı bir qohumluq münasibətlərinin məcmusunu çıxarır, ondan kənar, hətta bioloji yaxın qohumlar da bu sıraya daxil edilir. Qohumluq sistemi həmişə bağlı struktur olub və eqosentrik xarakter daşıyır: onun mərkəzi həmin
insandır (eqo),
qohumluq terminləri ilə onunla bu və ya digər qohum (alter) arasında sistemdə mövcud olan münasibətlər ifadə olunur. Qohumluq sistemlərinin elmi öyrənilməsinin başlanğıcı XIX əsrin ikinci yarısında Amerika etnoqrafı L.Q.Morqan tərəfindən qoyulmuşdur. O, “Qohumluq sistemləri və
insan ailəsinin xüsusiyyətləri” (1870) və “Qədim cəmiyyət…” (1877) kitablarında dünya xalqlarının qohumluq sistemlərini şərh etmişdir. Dünya xalqlarının çoxlu qohumluq sistemlərində dörd əsas tarixi tipləri ayırmaq olar. Birinci – Avstraliya, yaxud bifurkativ (təzə lat. bifurcatio – haçalanma, şaxələnmə) tipi, burada qohumların ata xətti və ana xətti ilə ayrılması prinsipi ardıcıl
aparılır, qan
qohumluğu münasibətlərinin və xassələrinin qarşıqoyulması yoxdur. Bifurkativ tipli qohumluq sistemlərində qohumluq dərəcələri fərqləndirilir və fərdi qohumluq deyil,
qohum qrupları arasında münasibətləri ifadə edirlər. Tarixən daha gec ailə təşkili forması – böyük ailənin və onun əsasında qəbilənin yaranması ikinci tip – ərəb, yaxud bifurkativ – xətti qohumluq sistemini törədir. Bu tip sistemin xüsusiyyəti ondadır ki, onlarda həm bifurkasiya, həm də xəttilik (qohumların düz və ya xətlər üzrə ayrılması) bərabər reallaşır. Cəmiyyət bu inkişaf mərhələsində belə bir şəraitdə qalırdı ki, qəbilənin normal, ekzoqam forması mümkün olmurdu və bu hallarda qəbilə təşkilinin endoqam variantı yaranır və onun əsasında qohumluq sisteminin üçüncü tipi – Havaya, yaxud generasiya tipi yaranırdı. Onlarda qohumların həm bifurkasiya, həm də xəttilik prinsipi üzrə ayrılma yox idi. Cəmiyyət təkamül etdikcə, vacib sosial özək kimi kiçik ailənin meydana gəlməsi ilə qohumluq sisteminin dördüncü tipi – ingilis, yaxud xətti tipi yaranır. Bu tip qohumluq sistemlərində qohumlar ata xətti və ana xətti ilə fərqləndirilir, düz qohumluq xətti yan xətlərə qarşı qoyulur.
– iki qohum arasında geneoloji məsafəni hesablamaq üçün elementar vahiddir. Qohumluq dərəcəsi öz məcmusunda qohumluq sistemi ilə əlaqələndirilir, lakin ona analoji olmayan müəyyən sistemi təşkil edir. Qohumluq sistemi cəmiyyətin sosial strukturu ilə törəyir, qohumluq dərəcəsi sistemi isə qohumların müəyyən kateqoriyalarının sosial cəhətdən təsdiq olunmuş qarşılıqlı hüquq və vəzifələrini birbaşa əks etdirir. Qohumluq dərəcəsi hüquqda, xüsusən vərəsəlik hüququnda nəzərə alınır. Soy quruluşunu əks etdirən bifurkativ tipli qohumluq təsnifat sistemlərində qohumluq dərəcəsi tamamilə yox idi. Sonralar qohumluq
396
dərəcəsinin ayrılması prinsipləri mühüm təkamülə məruz qalmış və sonradan özünün bu və ya digər tarixi formasında müasir hüquq normalarında modifikasiya olunmuşdur. Roma hüququnda qohumluq dərəcəsi “genealoji addımların” cəminə bərabərdir, onlardan hər biri bir törəmədədir. Ata birinci
qohumluq dərəcəsinin, qardaş – ikinci; atanın qardaşı (əmi) – üçüncü qohumluq dərəcəsinin qohumudur və s. Digər
ölkələrdə başqa qohumluq dərəcəsi sistemləri yaranırdı.
– öz arasında törəmə münasibətləri ilə
bağlı olan
qohumların ardıcıllığıdır. Adətən, bilavasitə və yandan qohumluq xətti fərqləndirilir. Bilavasitə qohumluq xətti ilə bir-birindən əmələ gələn şəxslər bağlıdır; yüksələn (gələcək nəsildən əcdadlara) və azalan (əcdadlardan gələcək nəslə) qohumluq xətti fərqlənir. Yandan qohumluq xətti ümumi əcdadı olan qohumlar yaradır (ata və oğul – düz qohumluq xətti, dayı (əmi) və dayı (əmi) oğlu qohumluq xəttinə mənsubdur, onlardan hər birinə digər qohumun bilavasitə qohumluq xəttinə nisbətdə yandan qohumluq xətti kimi baxılır). Bilavasitə və yandan qohumluq xətti ayrılması ilk dəfə qəbilə təşkilini əks etdirən qohumluq sistemlərində yaranmışdı; bu, dual-qəbilə quruluşu ilə
törədilən qohumluq təsnifat sistemlərində yox idi. Bilavasitə və yandan qohumluq xətti, başqa ata və anaya görə qohumluq xətti də fərqlənir, onların biri-birinə qarşı qoyulması ekzoqam təşkil olunması (qəbilə) ilə şərtlənən qohumluq sistemlərində mövcuddur. Buna görə də, müasir Avropa qohumluq sistemlərinin əksəriyyətində ata
terminoloji cəhətdən öz qardaşlarından fərqlənir, ata və ananın qardaşları isə eyni terminlə ifadə olunur.
– təbii kompleksin ekoloji etalon kimi saxlanması və öyrənilməsi üçün, həmçinin qiymətli heyvan və bitkilərin bərpa edilməsi üçün təsərrüfat istifadəsindən çıxarılmış, unikal və yaxud daha tipik konkret coğrafi ərazi zonalarıdır. Statistika qoruqların sayını və sahələrini, onların hər birində mövcud olan nadir və itməkdə (yox olmaqda) olan heyvan və bitki növlərini, biotexniki tədbirlərin aparılmasını, həmçinin müxtəlif dəyər xarakteristikalarını (saxlanılmaya xərcləri) və digər göstəriciləri öyrənir. Həmçinin müvafiq ekoloji monitorinq (müşahidə) aparılan, qlobal (dövlətlərarası və regionlararası) əhəmiyyətə malik olan
biosfera qoruqları mövcuddur.
(təsərrüfatın özgəninkiləşdirilməsi və mühafizə səviyyəsinin ekoloji status üzrə qoruqlara yaxın olması) – vəhşi heyvan və quşların qorunması, öyrənilməsi və bərpa edilməsi üçün təsərrüfat istifadəsindən çıxarılmış ərazi sahəsidir. Ayrı-ayrı hallarda ciddi tənzimlənən tutma və ov etməyə imkan verilir. Qoruq-ovçuluq təsərrüfatlarının uçot qaydaları qoruqların statistik uçot qaydaları ilə eynidir. Qoruqların və qoruq-ovçuluq təsərrüfatlarının tərkibinə müvəqqəti qoruqlar – ayrı-ayrı bir neçə təbiət komponentlərinin qorunması, təkrar
istehsalı və bərpa edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş ərazi sahələri daxil edilmir. Müvəqqəti qoruqlar bir qayda olaraq təsərrüfat fəaliyyətindən tam çıxarılmır, ancaq təbiətdən xüsusi müəyyən edilmiş məhdudlaşdırılmış istifadə rejiminə malik olurlar.
xətti asılılıq dərəcəsini ifadə edən kəmiyyətdir. Çoxölçülü hallarda, X=(X 1 , X 2 , ..., X
k ) t ifadəsində k - ölçülü vektordursa, qoşa korrelyasiya əmsalı iki təsadüfi kəmiyyət arasındakı xətti asılılığın dərəcəsini xarakterizə edir. Məsələn, qalan (k-2)-x kəmiyyətinin təsiri
şəraitində X 1 və
X 2 kəmiyyətləri arasında 12 ρ olur. Qoşa korrelyasiya əmsalı -1 və +1 aralığında ( 1 1 + ≤ ≤ − ρ ) dəyişir. Məsələn, 0 12 = ρ
olduqda, bu zaman X 1 və X 2 kəmiyyətləri korrelyasiya olunmamış olur və bir-birindən xətti asılı olmurlar. 1 ±
ρ olduqda, kəmiyyətlər arasında funksional asılılıq baş verir. Seçmə qoşa korrelyasiya əmsalı olan r ikiölçülü təsadüfi kəmiyyətlərin seçmə müşahidəsi nəticəsində hesablanır və ρ -un nöqtəli qiyməti hesab edilir. ρ kimi r kəmiyyəti də kəmiyyətlər arasındakı ( 1
+ ≤ ≤ − ρ ) xətti asılılığı ölçür. QOŞALANMIŞ YÜK ƏMƏLĐYYATLARI ƏMSALI – stansiyada bir yerli vaqonla orta hesabla yerinə yetirilən yük əməliyyatlarının sayıdır. Yük əməliyyatlarının sayının stansiyada bir və ya ikiqat əməliyyat aparan yerli vaqonların sayına olan nisbəti kimi hesablanır.
(demoqrafiyada) – əhalinin inkişafı və
yerləşməsi qanunauyğunluqlarının, demoqrafik proseslərlə strukturlar arasında asılılığın təsviri üsullarının məcmusudur, şəkillərin (həndəsi şəkil, kontur fiqurları, nöqtələr, xətt kəsikləri, səthlər, şərti işarə-simvollar) köməyi ilə edilir. Cəbr (analitik) və rəqəmli modellərə nisbətən qrafik metodlar demoqrafik hadisələrin strukturunun elementlərinin əyani sinoptik təsvirini verir. Qrafik metodların demoqrafiyada tətbiqi onların 397
istifadə məqsədləri, “məna yükünün” hüdudları, məqbul
nisbətin, əyaniliyin və dəqiqliyin qiymətləndirilməsi ilə şərtlənir. Qrafik metodların demoqrafiyada tətbiqinə XIX əsrdə başlanıb və alman statistikləri Q.Knapp, K.Bekker, V.Leksis, Q.Mayr və s. adları ilə bağlıdır. Demoqrafik strukturların təsviri zamanı qrafik metodların geniş sinfi tətbiq olunur. Ən çox yayılmış yaş piramidasıdır. Üçbucaq diaqram da tətbiq edilir və bu zaman o imkan verir ki, üçbucaq sxemdə əhalinin üçkomponentli yaş strukturunu (uşaqlar, böyüklər, qocalar) nöqtə ilə göstərməyə imkan verir.
– “pis (keyfiyyətsiz) pulların yaxşı (keyfiyyətli) pulları sıxışdırıb aradan çıxarmasına” dair pul
dövriyyəsi qanunudur. Đngilis kralı
VII Eduardın məsləhətçisi, Tomas
Qreşem (1519-1579) tərəfindən formalaşdırılmışdır və bildirir: nə vaxt ki, tədavüldə (dövriyyədə) müxtəlif dəyərli pullar olur, daha çox “çəkili, bahalı, dəyərli” pullar tədavüldən çıxarılır və beləliklə, tədavüldə yalnız “pis (keyfiyyətsiz) pullar” qalır.
Qreşem qanununun təzahürünün şərtləri aşağıdakılardır: - dövriyyədə eyni metaldan olan müxtəlif sikkələr mövcuddur, ancaq onlardan bəziləri şübhə doğurur (tərkibində metal-etalon azdır, daha az əyarlıdır və s.); - bimetallizm şəraitində (müxtəlif metallardan kəsilmiş sikkələr müxtəlif dəyərlərə malik olduqda); - konvertasiya edilməmiş əsginas valyutalarla yanaşı, metal pullar da tədavüldə olur. Konkret vəziyyətdən asılı olaraq, Qreşem qanununun pul
tədavülünə mənfi
təsirini tezavrasiya (pulunu banka və ya əmanət kassasına qoymayıb evdə saxlama), dövlət (xəzinədarlıq) tərəfindən unifikasiyalaşdırma, yaxud “yaxşı (keyfiyyətli)” pulları tələb edən xarici kreditorlara verilməsi ilə aradan qaldırmaq olar.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|