A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÖVSÜMĐLĐK ƏMSALI
- MÖVSÜMĐLĐK GÖSTƏRĐCĐLƏRĐ
- MÖVSÜMĐLĐK ĐNDEKSĐ
- MULTĐPLĐKASĐON NƏTĐCƏ (EFFEKT)
- MULTĐPLĐKATOR
- MULTĐPROQRAMLAŞDIRMA
- MULTĐPROSESSOR REJĐMĐ
- MUZDLA ĐŞLƏMƏYƏN ŞƏXSLƏR (ÖZÜMƏŞĞULLAR)
- MUZDLA ĐŞLƏYƏNLƏR
- MUZDLU HEYƏTĐN SAYI
- MUZDLU ĐŞÇĐ QÜVVƏSĐ ĐLƏ ŞƏXSĐ EV TƏSƏRRÜFATLARININ APARILMASI ÜZRƏ XĐDMƏTLƏR
- Müəssisələrin ödənişli sahibkarları
- Muzda görə iş haqqında müqavilə üzrə
- Mülki qulluqçular
|
– dinamikada müntəzəm olaraq amillərin təkrarlanan dəyişmələrini əks etdirən anlayışdır. O, müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər, o cümlədən ilin vaxtının əvəz edilməsi ilə (qış, yaz, yay, payız) əlaqədar olaraq, təbiət hadisələri ilə (yağışlar dövrü və s.), dənli bitkilərin, tərəvəz və meyvələrin yetişmə və onların emalı dövrü ilə, müəyyən işlərin yerinə yetirilməsi, eyni zamanda adətlər, ənənələr, bayramlar və s. ilə əlaqədar olaraq. Mövsümilik kənd təsərrüfatının və sənaye müəssisələrinin istehsal fəaliyyətində, ticarət və nəqliyyat işlərində, əhalinin miqrasiyası prosesində və s. müşahidə olunur. Mövsümiliyin ölçülməsi mövsümilik dəyişmələrinin, mövsümilik kütləsinin müəyyənləşdirilməsindən, mövsümilik indeksinin hesablanmasından ibarətdir. Statistik metodlar mövsümi
düzəlişlərin meydana
gəlməsinin miqdarca ifadə olunmasına, onların güc və xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsinə, amillərin açılmasına, mövsümiliyin təzahürlərinin nəticələrinin qiymətləndirilməsinin həyata
keçirilməsinə imkan verir. Əgər müəssisə və ya yerli vahid müəyyən mövsüm ərzində işgüzar fəaliyyətlə məşğuldursa, ilin digər vaxtında isə fəaliyyətsiz qalırsa, onda müəssisənin işinin bu xüsusiyyətini registrdə qeyd etmək lazımdır.
şəkildə aylıq (rüblük və s.) məlumatların dinamiki səviyyəsi müqayisələr bazası kimi qəbul edilən, bəzi nəzəri və ya orta səviyyəyə nisbəti kimi müəyyən edilir və aşağıdakı düstur vasitəsilə hesablanır:
(1) və ya Y Y I i s = (2) burada: Y i - dinamika sırasının faktiki səviyyəsi; Y t – dinamika sırasının sadələşdirilmiş (əks halda, bərabərləşdirilmiş) səviyyəsi; Y - dinamika sırası səviyyələrindən orta kəmiyyətdir. Mövsümilik əmsalının məcmusu
mövsümi axınları xarakterizə edir. Mövsümi axınların müəyyənləşdirilməsi üsulları hər şeydən əvvəl dinamika sırasının meyllərinin xarakterindən asılıdır. Bir sıra illər ərzində mövsümi axınları müşahidə etməklə, mövsümi axınların xarakteristikası kimi qəbul edilən, hər bir ay, rüb və s. üçün ortanı (medianı) hesablamaq olar. Məsələn, bir neçə il ərzində müşahidə etmək olar ki, yanvar ayı üzrə göstəricilər orta illik göstəricidən neçə faiz fərqlənir və buradan da ortanı (medianı) tapmaq və oxşar qaydada fevral, mart və s. aylar üçün də hesablamalar aparmaq olar. Bütün 12 belə ortalar mövsümi axınların ümumi xarakteristikasını verir. Mövsümilik əmsalının hesablanmasını hesabi orta üsulla, (2) düsturu ilə həyata keçirmək olar. Bu üsulda eyni adlı ayların orta səviyyəsi, əgər aylıq dinamika bir neçə il üzrə götürülmüşsə, onda dinamik sıralar ilə əhatə olunmuş bütün dövr üzrə orta aylıq səviyyə ilə müqayisə edilir. Mövsümi əmsalın hesablanmasında, həmçinin dəyişən (sürüşkən) orta metodlar əsasında hesablama üsulları da tətbiq edilir, o halda ki, sıranın konkret səviyyəsi üzrə
düzəldilmiş dəyişkən orta hesablanır. Burada hərəkətli cəmdən toplanan göstəricilərin sonradan mövsümi tərkibinin uzunluğuna uyğun olaraq tarixlərin sayına (yəni 4 rübə, 12 aya, 7 günə və s.) bölünməsi ilə bir tarix qədər sürüşmə yolu ilə alınan hamarlanmış sürüşkən orta qiymət hesablanır. Mövsümilik əmsalının müəyyən edilməsində həm də analitik bərabərləşdirmə metodları da tətbiq edilir ki, bu da aşağıdakı düsturla fiziki həcmin ümumi indeksini bölüşdürməyə imkan verir: Y t
t * V
t +E t , burada Y t – t (t=1, 2, ..., T) vaxt anında sıranın səviyyəsi; u t – t vaxtı ərzində trend; V t – mövsümi komponent; E t - təsadüfi komponentdir.
GÖSTƏRĐCĐLƏRĐ – adətən, ilin fəsillərinin dəyişməsi və istehsalda və cəmiyyətin həyatındakı dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq il ərzində əlamətlərin kəmiyyətlərinin qalxması və enməsinin müntəzəm, dövri olaraq baş verməsini ifadə edir. Mövsümi dəyişmələr birinci növbədə ildən-ilə, ayrı-ayrı aylar və ya rüblər üzrə əlamətlərin kəmiyyətinin sistematik dəyişməsində əks olunur. Hər ay (rüb) üçün mövsümi dəyişiklikləri təhlil etmək üçün nisbi kəmiyyət – mövsümilik indeksi hesablanır. Ən sadə üsul, ildən-ilə hadisələrin səviyyəsinin dəyişməsi tendensiyası olmadıqda, istifadə olunan hər ay üzrə əlamətin kəmiyyətinin (günlərin eyni sayına və ya sutkada orta hesabla) il ərzində orta aylığa faizlə hesablanmasından ibarətdir. Mövsümilik olmadıqda bu göstəricilər bütün aylar üçün eyni (100%), mövsümi dəyişikliklər olduqda isə 100%-dən aşağı, ya da yuxarı olur. Mövsümiliyin sabit göstəricilərinin əldə edilməsi məqsədi ilə bir neçə il üçün orta məlumatların hesablanması aparılır. Đkinci üsul - hər bir növbəti ayın əlamətinin qiyməti keçmiş aya nisbətdə hesablanır (bir neçə illərin ortalama qiymətində). Mövsümi
enib-qalxmaların təsir
göstərdiyi, öyrənilən dinamika sırasında illər üzrə
tendensiyalar mövcud olduqda, əvvəlcə bu 462
tendensiyaları əks etdirən dinamika sırasının sərbəst hamarlaşdırılmış (ortalaşdırılmış dövrün 7-ci ayına mərkəzləşdirilmiş 12 aya görə sürüşkən ortalama üsulu ilə və ya analitik olaraq) səviyyəsi tapılır. Sonra, mövsümilik göstəricisi hər ay üçün əlamətin faktiki qiymətinin sərbəst hamarlanmış səviyyəyə olan nisbəti kimi müəyyən edilir. Əgər dövr bir neçə ildən ibarətdirsə, onda
məlumatlar hər ay üçün ortalanır. Alınan mövsümilik indeksindən, mövsümi dalğanın aylıq səviyyəsinin faktiki dinamikasından normativ hesablamaların alınması üçün istifadə edilir. Bunun üçün, həmçinin hər ay (rüb) üçün dinamikanın faktiki göstəricisi və mövsümilik dəyişiklikləri çəkilmiş xətti qrafiklərdən də səmərəli istifadə olunur.
- mövsümün dəyişməsi ilə əlaqədar il ərzində hadisələrdəki az- çox sabit tərəddüdlər mövsümilik adlanır. Đl daxilində məlumatlara nəzər yetirdikdə, sosial– iqtisadi hadisələrin səviyyələrinin müəyyən
dövrdə artmasına, müəyyən dövrdə isə azalmasına təsadüf
edilir. Belə
tərəddüdlərə insan
fəaliyyətinin bütün sahələrində təsadüf olunur və bu, mövsümiliklə əlaqədardır. Đqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində, xüsusilə kənd təsərrüfatında və kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı ilə məşğul olan emal sənayesi sahələrində mövsümilik daha çox müşahidə olunur. Əmtəələrə olan tələbatın ödənilməsində də mövsümi tərəddüdlər baş verir. Mövsümi tərəddüdlərin ölçülməsi metodu aylıq və yaxud həqiqi səviyyələrin orta kəmiyyətlə, hamarlaşdırılmış səviyyələrlə müqayisəsinə əsaslanır. Mövsümi tərəddüdlər xüsusi göstərici olan mövsümilik indeksləri ilə xarakterizə olunur. Mövsümilik indeksləri eyni adlı ayların həqiqi səviyyələrinin orta səviyyəyə və yaxud
hamarlaşdırılmış səviyyələrə nisbətinin faizlə ifadəsinə deyilir. Mövsümü tərəddüdləri aşkar etmək üçün adətən aylar və rüblər üzrə bir neçə ilin məlumatı götürülür. Bir neçə ilin məlumatı əsasında hesablanmış mövsümilik indeksləri ayrı– ayrı illərin təsadüfi şəraitini özündə əks etdirmir. MÖVSÜMĐLĐK KÜTLƏSĐ – hadisələrin il ərzində daxili dinamikasını əks etdirən, ilin hər ayı (rübü və s.) üçün hesablanan mövsümilik
kütləsinin aşkar edilməsi və ölçülməsi üçün orta hesabi, nisbi kəmiyyətlər, mexaniki və analitik bərabərləşdirmənin istifadəsinə əsaslanan bir sıra metodlar tətbiq
edilir. Metodun
seçilməsi dinamika sıralarının dəyişməsinin xarakterindən asılıdır. Mövsümilik kütləsini daha aydın təsəvvür etmək üçün mövsümilik əmsalı xətti qrafik şəklində göstərilir.
– çoxsaylı reqressiyaların arqumentləri arasındakı xətti asılılıqdır. Əgər X 1 , X
2 , ..., X n arqumentlərdirsə, onda dəqiq multikollinearlıqda hamısı sıfıra bərabər olmayan a 1 , a
2 , ... a
n mövcud olur, yəni a 1 X 1 +a 2 X 2 +...+a n X n = 0 (1) olur.
Təcrübədə faktor əlamətləri arasında korrelyasiya əlaqələri çoxluq təşkil etdikdə, (1) bərabərliyi müəyyən yaxınlaşmalarla həyata keçirilir. Əgər sıfıra yaxın matrisa müəyyənləşdirilərsə, onda belə hesab edilir ki, matrisa zəif şərtləndirilmişdir (asılıdır).
- ) (
x q
dinamika sırası h t t h t t t t i n n + = + = = − ,...,
, 1 2 1 və q=1,2,..., Q olduqda, aydın ifadə olunmuş u(t) trendə və
“mövsümi” tərkib hissəsinə malik olduğu halda yaranır. Belə
sıra üçün,
adətən ) ( ) ( ) ( t s t u t x q q q ε + = multiplikasion modeldən istifadə olunur. Burada bütün ) (t q ε təsadüfi qalıqları sərbəstdirlər və orta kəmiyyət sıfıra bərabər və 2 σ
paylaşdırılmışlar. Qeydə
götürülmüş t-də
q s mütənasiblik əmsalı ilə nəticə yaranır. Əgər trend kiçikdirsə, mövsümiliyi additiv tərkib hissə ilə
xarakterizə etmək
olar və
onda ) ( ) ( ) ( t s t u t x q q q ε + + = iki amilli dispersiya təhlilinin adi modelidir. Aydın ifadə olunmuş trenddə
o, xətanı
ln ) ( t x q =lnu(t)+ln ) ( t s q q η + modelindən daha
böyük verir. Multiplikasion model istifadəsinin sadə yolu qeydə götürülmüş hər bir t-də ) ( t x q -ni orta u(t)- yə bölmək və alınan nisbətə, müvafiq q-də mövsümiliyin tərkib hissəsini göstərən q s -nin
qiyməti kimi baxılmalıdır.
– aqreqat kəmiyyəti ilə onun tərkib hissəsinin elementləri arasındakı münasibəti xarakterizə edən əmsaldır. Multiplikatorun say qiyməti vahiddən az ola bilməz.
Multiplikator anlayışı C.M.Keyns tərəfindən son məhsul (milli gəlir) - Y ilə onun tərkibinə daxil olan kapital qoyuluşu (I) arasındakı münasibəti xarakterizə etmək üçün tətbiq edilmişdir: , * 1 1
k Y − = 463
burada 1/(1-k)-multiplikator; k-son məhsulda kapital qoyuluşunun xüsusi çəkisini göstərir. Məhsul və xidmətlərin istehsalı və bölüşdürülməsinin sahələrarası balansının modelində multiplikator matrisasının rolunu, ümumi buraxılış və son məhsulun vektorları arasındakı əlaqələri müəyyənləşdirən tam xərclər əmsallarının matrisası oynayır.
–
məlumatların işlənməsinin idarə edilməsidir. Burada hesablama sisteminin ehtiyatlarından eyni zamanda birdən çox vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün
istifadə edilir.
Prosessorun vaxtı,
proqramların əhəmiyyətinə uyğun olaraq, onlar arasında bölüşdürülür, proqramların dəyişdirilməsi proqramın idarəedicisi tərəfindən həyata keçirilir.
– multiprosessor hesablama sistemlərinin, yəni bir neçə prosessoru olan sistemlərin köməyi ilə, tapşırıqların həllini təşkil etmək üsuludur. Multiprosessor rejiminin tətbiqi
bir neçə
prosessorların alqoritmlərinin yerinə
yetirilməsində sistemin “paralelsizləşdirilməsi” yolu ilə hesablama sisteminin işini tezləşdirməklə səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədini daşıyır. Prosesin prosessorlar arasında bölüşdürülməsi və onların sinxronlaşdırılması əməliyyat sistemləri vasitəsilə həyata keçirilir.
– öz işi ilə məşğul olan işçilərdir. Bu şəxslər təkbaşına sahibkarlardır və ya kvazikorporasiya kimi təsnifləşdirilən qeyri- korporativ müəssisələr istisna olmaqla, onlar işlədikləri müəssisələrin həmsahibidirlər.
yerinə yetirmək üçün mülkiyyətində əsas fondları, bir sıra və ya bütün alətləri olmayan və istənilən mülkiyyət formasında olan müəssisənin rəhbəri və ya fiziki şəxslə fəaliyyətin şərtləri barədə yazılı əmək müqaviləsi, saziş və ya şifahi razılaşma bağlayan şəxslərdir ki, bunun əsasında da bağlanmış müqavilədə razılaşdırılmış qaydada nağd pulla və ya natura şəklində haqq alırlar. Direktorlar, müəssisələrin rəhbərləri və din xadimləri də daxil olmaqla, haqqı ödənilən vəzifəyə seçilmiş, təyin edilmiş və ya təsdiq olunmuş şəxslər muzdla işləyənlər sayılırlar. Bu kateqoriyalı işçilərə həmçinin Silahlı Qüvvələrdə, daxili və dəmiryolu qoşunlarında, daxili işlər və dövlət
təhlükəsizlik orqanlarında xidmət göstərənlər də aid edilirlər. Muzdla işləyənlər aşağıdakı yarımqruplara bölünürlər: a) mülki əhali; hərbi qulluqçular. Hərbi qulluqçulara hərbi rütbəsi olan və çağırışla və ya müqavilə ilə hərbi xidmətdə fəaliyyət göstərən şəxslər aid edilirlər. Muzdla işləyənlər dövriliyinə görə daimi işçilərə,
cəlb edilmiş işçilərə bölünürlər. 2) Məşğul şəxs kimi təsnif edilmək üçün, yəni muzdlu əməklə məşğul olan şəxsin və ya muzdla işləməyən şəxsin – AĐ sistemində istehsal sərhədlərinə daxil olan fəaliyyətlə məşğul olması zəruridir. Đşə götürənlə muzdlu işçi arasında münasibətlər müəssisə və şəxs arasında rəsmi və ya qeyri-rəsmi şəkildə bağlanmış müqavilə olduğu halda mövcud olur. Adətən, müqavilə hər iki tərəfin razılığı əsasında bağlanır. Bu müqaviləyə görə, şəxs müəssisə üçün pul və ya natura şəklində haqq almaq üçün işləyir. Haqq adətən bu işə sərf olunan vaxta və ya görülmüş işin həcminin digər obyektiv göstəricisinə əsaslanır.
- işəgötürənə (korporativ müəssisə və ya fərdi sahibkar) və muzda dair müqavilə əsasında əmək haqqı, məvacib, qonorar, mükafat, komisyon və ya natura şəklində kompensasiya alan şəxsdir.
TƏSƏRRÜFATLARININ APARILMASI ÜZRƏ XĐDMƏTLƏR – fərdi qaydada yerinə yetirilən ev xidmətçiləri tərəfindən göstərilən bütün
növ xidmətlərdir (ev qulluqçuları, ofisiantlar, xidmətçilər, paltaryuyanlar, bağbanlar, qapıçılar, gəlib-gedən dayələr, mürəbbiyələr, katibələr və s.).
– iş verən üçün işləyən, öz əməyini vermək üçün onunla müqavilə bağlayan və bunun müqabilində əmək haqqı, komisyon, çaypulu (bəxşiş), işəmuzd və ya natura şəklində ödəniş formasında kompensasiya alan şəxslərdir. Bu kateqoriyaya həmçinin müəssisədən kənarda işləyən, lakin müəssisəyə aid olan və müəssisə tərəfindən maaş verilən şəxslər də daxildir (məsələn, alınmış malları alıcılara çatdıran ticarət nümayəndələri, işçiləri, təmir işlərini və texniki xidmətləri həyata keçirən briqadalar). Đşverənlə muzdlu işçi arasında əlaqə hər iki tərəfin könüllülüyü əsasında razılaşma olduqda mövcud olur ki, bu da müəssisə və şəxs arasında rəsmi və ya qeyri-rəsmi ola bilər. Bu razılaşma ilə şəxs, əməyi pul və ya natura şəklində ödənilməklə, müəssisəyə işləyir. Đşin harada (istehsalçı vahidin ərazisində və ya ondan kənarda) görülməsindən asılı olmayaraq, əgər şəxs mövcud vahiddən əmək haqqı alırsa, onda həmin işçi iqtisadi vahidin işçisi və yaxud 464
qulluqçusu sayılır. Müvəqqəti işədüzəltmə üzrə xidmətdən olan işçilər işlədikləri iqtisadi vahidin (sifarişçinin) işçiləri deyil, işədüzəltmə xidmətinin işçiləri sayılırlar. Xüsusilə aşağıdakı kateqoriyalar muzdlu işçilər sayılırlar: Müəssisələrin ödənişli sahibkarları, şəxsən öz müəssisələrində işləyən və
öz əməkləri müqabilində muzd alanlar;
göstərilməsi müqabilində iqtisadi vahidin istehsalı prosesində öz əməklərini sərf etməyə rəsmi öhdəlikləri olanlar; Evdə işləyən işçilər, əgər evdə işləyən işçilərin gördüyü işə görə haqq alması və həmin iqtisadi vahidin işçilərinin siyahı tərkibinə daxil olması haqqında razılaşma mövcuddursa; Muzdlu işçilər, işsiz şəxslərin işə qəbul edilməsinin həvəsləndirilməsi üçün
xüsusi işlənmiş (hazırlanmış) müqavilə üzrə işə
götürülənlər; Muzda görə iş haqqında müqavilə üzrə işverən tərəfindən işə götürülən işçilər, həm fiziki, həm də qeyri-fiziki əmək işçiləri, idarə heyəti, ev xidmətçiləri və məşğulluq proqramı üzrə ödənişli istehsal fəaliyyətini həyata keçirən şəxslər;
işçiləri; Silahlı qüvvələrdə xidmətçilər, könüllü qulluq edənlər və ya hərbi xidmətə çağırılanlar; Din xadimləri, əgər onların əməyi birbaşa dövlət idarəetmə orqanları və ya qeyri-kommersiya təşkilatları tərəfindən ödənilirsə;
arasında rəsmi və
ya qeyri-rəsmi əlaqə mövcuddur; Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|