A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Ekosistemalarning biologik mahsuldorligi. 
Jamoaning hayot faoliyati natijasida 
organik moddalar to`planadi va sarf bo`lib turadi. Demak, har bir ekosistema ma`lum darajada 
mahsuldorlikka ega. Biomassaning hosil bo`lish tezligi biologik mahsuldorlik deb ataladi, u 
ayrim turlar, butun ekologik sistema hayot faoliyati energiyasining eng muhim ko`rsatkichi 
bo`lib xizmat qiladi. 
Ekosistemaning asosiy yoki birlamchi mahsuldorligi yashil o`simliklar tomonidan 
fotosintez jarayoni natijasida vaqt birligida to`plangan mahsulot hisoblanadi. Masalan, fotosintez 
natijasida o`rmondagi o`simliklar 1 ga maydonda 5 t organik modda hosil qilsa, bu umumiy yoki 
yalpi birlamchi mahsuldorli deb qaraladi. Ammo o`simlikning hayoti uchun ham hosil bo`lgan 

---

moddalar sarf bo`ladi. Shuning uchun vaqt va maydon birligiga to`g’ri keluvchi biomassa bir oz 
kam bo`ladi. ekosistemada to`plangan barcha mahsulot (nafas olishga sarf bo`lgandan tashqari) 
jamoaning haqiqiy birlamchi mahsuldorligini tashkil etadi Haqiqiy birlamchi mahsuldorlikni 
hosil qiluvchi organik moddalar geterotrof organizmlar uchun o`zlashtirilishi mumkin. Biomassa 
deyilganda jamoadagi barcha tirik organizmlar umumiy og’nrlirinnng yig’indisi tushuniladi. 
Konsumentlar ham haqiqiy birlamchi mahsulot hisobiga organik modda to`playdi. Ular hosil 
qilgan mahsuldorlik ikkilamchi hisoblanadi. Hisoblashlarning ko`rsatishicha, 1 ga o`rmon 
jamoasi yiliga o`rtacha Quyosh nurining 2,1-10
9
kJ energiyasini o`zlashtiradi. Agarda shu erdagi 
o`simliklar yoqib yuborilsa atigi 1D-10
6
kJ yoki to`plangan energiyaning 0,5% ni tashkil etadi. 
Demak, produtsentlar tomonidan to`planadigan birlamchi mahsuldorlik juda kam ekan. 
Ikkilamchi esa bundan ham kam miqdorda bo`ladi. Ozuqa zanjirining bir bo`g’inidan 
ikkinchisiga o`tishi vaqtida 80—99% energiya sarf bo`ladi. 1 m
2
maydondagi o`simliklar bir 
sutkada hosil qilgan moddalar ekvivalenti taxminan 84 kJ ni tashkil etsa, birlamchi konsumentlar 
hosil qilgani 8,4 kJ, ikkilamchi konsumentlarniki 0, 8 kJ dan oshmaydi. 1 kg mol go`shti hosil 
bo`lishi uchun 90 kg ko`k o`t massasi zarur bo`ladi. 
Emanzor (dubzor) o`rmonlarda yillik to`plangan organik moddalarda 9 milliard kkal 
potentsial energiya yig’iladi. To`plangan organik moddalarning deyarlk yarmi o`simliklarning 
nafas olishi uchun ketadi. O`simliklarning er ustki qismlaridagi organik modda yiliga gektariga 
5-6 t (quruq vaznda), er ostki qismlarida esa 3-4 t ko`payadi, jami to`plangan yillik birlamchi 
biomassa 10 tonnani tashkil etadi. Bu massaning 4 tonnasi barglar, gul, meva va shunga 
o`xshashlarga to`g’ri keladi. O`rmonda o`simliklarni iste`mol qiladigan hayvon turlari ularga 
ozuqa bo`ladigan o`simlik turlariga niobatan ancha ko`p bo`ladi, hayvonlarning biomassasining 
yig’indisi nihoyatda kam. Masalan, tuyoqlilar (bug’u, kiyik, yovvoyi cho`chqa) biomassasi 
gektariga 2 kg, kemiruvchilar va sutemizuvchilar hamda mayda hayvonlarniki 5 kg, qushlar 
biomassasi esa 1-3 kg. 
Yuqorida energiyaning avtotrof organizmlar organik moddalari kimyoviy bog’larida 
to`planishi, keyinchalik geterotrof organizmlarga em bo`lishi, hayvon tomonidan o`zlashtirilgan 
energiyaning ko`p qismi uning hayot faoliyati uchun sarflanishi, ozuqadagi energiyaning faqat 5-
20%igina hayvonning o`sishi uchun sarflanishi to`g’risida fikr yuritildi. O`txo`r hayvonning 
yirtqich tomonidan iste`mol qilinishida ozuqadagi energiyaning yana kattaroq bir qismi 
yo`qoladi. Foydali energiyaning shunday ko`p sarf bo`ltani uchun ham ozuqa zanjirlari uzun 
bo`lmaydi. 
Ozuqa zanjirlarining keyingi halqalarida massa tobora kamayib boradi. Masalan, 1 t 
o`simlikdan o`rta hisobda 10 kg o`txo`r hayvon gavdasi massasi hosil bo`lishi mu.mkin. Ozuqa 
zanjirining asosi hisoblangan o`simlik massasi o`txo`r hayvonlarning umumiy massasidan 
hamisha bir necha barobar ko`p bo`ladi. SHunday qilib, tabiatda ekologik piramida hosil bo`ladi. 
Dastlab ekologik piramida Ch. Elton tomonidan tuzilib, u sonlar piramidasi deb atalgan. 
Piramidalar har bir ozuqa zanjiridagi biomassa va uning ekvivalenti hisoblangan energiya 
nisbatlarini yaxshi ifodalaydi va amaliy maqsadlarda undan foydalaniladi. Quruqlikdagi 
ekosistemalarda biomaosa piramidalar qoidasi qo`llaniladi. Barcha ekosistemalar uchun esa 
birlamchi va ikkilamchi mahsuldorlikning nisbatlari, ya`ni mahsulotlar piramidasi qoidasi 
xarakterlidir. Sonlar, biomassalar va mahsulotlar piramidalari grafik tarzida yaxshi ifodalanishi 
mumkin. Unda har bir trofik darajadagi vaqt birligida to`plangan biomassa keyingisidan ko`p 
bo`ladi. Turli ekosistemalarning mahsuldorligi bir xil emas. Mahsuldorlik bir necha omillarga 
bog’liq bo`lib, birinchi navbatda iqlim omillariga bog’liqdir. eng mahsuldor ekosistemalar 
qirg’oqlar bo`yi, sayoz limanlar, suv bosib turuvchi o`tloqzorlar hisoblanadi.