A qodiriy nomidagi

II BOB: Yozuvlar imlosini tahlil qilishda stilistika va texnik jihatlar o’rni.
2.2. Shior, chaqiriq, e'lon, ko'rgazma va boshqa yozuvlarning imlosi texnik jihatlari tahlili.

Imlo qoidalari til taraqqiyotining ma’lum bir bosqichini nazarda tutgan holda tuziladi. Tilning rivojlanishi hamda ba’zi hollarda yozuvning o‘zgarishi bilan imlo qoidalari ham shunga mos ravishda takomillashtirilib boriladi.

Imlo orfoepiya hamda alfavit bilan uzviy ravishda bog‘liqdir. Adabiy talaffuz me’yorlarining aniq ishlab chiqilishi o‘z navbatida imlo qoidalarining puxta va pishiq bo‘lishida yordam beradi. Alifbo adabiy tildagi fonemalarni to‘la va to‘g‘ri ifodalash uchun yetarli harfiy belgilarga ega bo‘lsa, imlo ham shunga muvofiq ravishda davr talablariga javob bera oladigan mukammal va qulay qoidalarni o‘zida tarkib toptiradi.
Har qanday yozuv tizimi ma’lum qonun-qoidalarga, ularning asosida yotuvchi imloviy tamoyillarga asoslanib ish ko‘radi. Imloviy tamoyillar yozuv me’yorlariga oid qoidalarni bir xilda, turg‘un shakllarda muayyan tartibda ushlab turuvchi asosiy omil sanaladi.
Hozirgi o‘zbek imlosi quyidagi tamoyillarga tayanadi:
1) fonetik tamoyil; 2) morfologik tamoyil; 3) tarixiy - an’anaviy tamoyil; 4) farqlash (differensiasiya) tamoyili; 5) etimologik yoki grafik tamoyil.
Fonetik tamoyil. Fonetik tamoyilga ko‘ra, so‘z va qo‘shimchalar jonli nutqda qanday aytilsa, yozuvda ham shunday ifoda qilinadi. Masalan, son so‘ziga -a, ong so‘ziga -la, ishla so‘ziga -v+chi qo‘shimchasi qo‘shilganda, bu so‘zlar sana, angla, ishlovchi deb aytiladi va shunday yoziladi.
Fonetik tamoyil imloni jonli nutqqa yaqinlashtiradi, yozuv bilan talaffuz orasida yaqin aloqa va munosabat borligini ko‘rsatadi.
Fonetik tamoyil so‘zlarning talaffuz shaklini asos qilib oladi. Lekin bu tamoyil milliy til doirasidagi har qanday talaffuzga emas, balki adabiy talaffuz me’yorlari doirasidagi holatlarga tayanadi. Masalan, ketyapti so‘zi o‘zbek milliy tili doirasida ketvotti, ketopti, ketutti, ketyapti shakllarida turlicha talaffuz qilinadi. Fonetik tamoyil keltirilgan talaffuz shakllaridan adabiy me’yor sifatida tan olingan ketyapti shakliga tayanadi.
O‘zbek imlosida fonetik tamoyilga amal qiluvchi holatlarga quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Tilimizda bir qator fe’l asoslari a unlisi bilan tugaydi. Bunday fe’llarga -v qo‘shimchasi qo‘shilganda a tovushi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi: chanqa+v = chanqov, teja +v = tejov, maqta +v = maqtov, qatna +v = qatnov, hayda +v = haydov, chayqa +v = chayqov, terga +v = tergov va boshqalar.
2. O‘zbek tilida bir qator fe’llar –la qo‘shimchasi bilan yasalgan. Shunday -la affiksli fe’llarga –v qo‘shimchasi qo‘shilganda so‘z oxiridagi a tovushi o ga o‘tadi va so‘z o‘sha shaklda talaffuz etiladi va yozilishda ham shunday holat saqlanadi: bag‘ishla+v = bag‘ishlov, sozla+v = sozlov, bog‘la+v = bog‘lov, aybla +v = ayblov, qishla+v = qishlov, oqla +v = oqlov kabilar.
3. Oxiri a tovushi bilan tugagan ba’zi so‘zlarga -q qo‘shimchasi qo‘shilganda ham a tovushi o bo‘lib aytiladi va so‘z mana shu o‘zgarishni hisobga olgan holda yoziladi: tarqa +q = tarqoq, so‘ra +q = so‘roq, yangra+q = yangroq, qaltira +q = qaltiroq, quvna +q = quvnoq, yumsha +q = yumshoq, yaltira +q = yaltiroq, sana +q = sanoq kabilar.
4. Tilimizdagi og‘iz, ko‘ngil, qorin, o‘g‘il, singil, o‘rin, bo‘yin, burun kabi so‘zlar egalik qo‘shimchasini olganda asosning ikkinchi bo‘g‘inidagi i yoki u unlisi tushirib talaffuz qilinadi. Bunday so‘zlar fonetik tamoyilga ko‘ra o‘sha talaffuz shaklida yoziladi: og‘iz+im= og‘zim, og‘iz+ing= og‘zing, og‘iz + i= og‘zi; singil+im= singlim, singil +ing= singling, singil +i = singli; burun+ im= burnim, burun + ing= burning, burun +i = burni; o‘rin +im = o‘rnim, o‘rin +ing= o‘rning, o‘rin +i = o‘rni kabilar.
5. Imloda fonetik tamoyilga amal qilish oxiri jarangsiz q va k undoshlari bilan tugagan so‘zlar imlosini qoidalashtirishda ham kuzatiladi:
1) oxiri q bilan bitgan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda q tovushi g‘ tovushiga o‘tadi va so‘z shunday shaklda yoziladi: qiyiq+im= qiyig‘im, qiyiq +ing= qiyig‘ing, qiyiq +i = qiyig‘i, oyoq +im = oyog‘im, oyoq +ing= oyog‘ing, oyoq +i = oyog‘i. Bularga yana bayrog‘i (bayroq +i ), ayig‘i (ayiq +i ), qozig‘i (qoziq+i ), qayig‘i (qayiq+i ), balig‘i (baliq+i ), qishlog‘i (qishloq+i ) so‘zlari misol bo‘la oladi. Ba’zan q bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda q tovushi o‘zgarishsiz qoladi. Bunday so‘zlar ham fonetik prinsipga binoan o‘sha shaklda yoziladi: axloq - axloqi, ittifoq-ittifoqi, mashq-mashqi, nutq - nutqi, huquq-huquqi, haq-haqi, xulq-xulqi, ishq-ishqi kabilar.
2) k undoshi bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k undoshi jarangli g tovushiga o‘tadi. Talaffuzda ham, yozuvda ham shu holat saqlanadi: bilak +im = bilagim, bilak+ing=bilaging, bilak +i = bilagi; tilak +im = tilagim, tilak +ing= tilaging, tilak +i = tilagi. Tirgagi (tirgak +i ), bargagi (bargak +i ), bezagi (bezak +i ), o‘rdagi (o‘rdak +i ), yuragi (yurak +i ), ilgagi (ilgak+i ), kovagi (kovak+i ) kabilar ham shunday so‘zlarga misoldir.
Ammo k tovushi bilan tugagan bir qator so‘zlar egalik qo‘shimchasini olganda jarangsiz k tovushi g tovushiga o‘tmaydi, o‘zgarishsiz, o‘z holida aytiladi va bu so‘zlar talaffuziga ko‘ra yozilaveradi: nok+im = nokim,nok+ing= noking, nok+i = noki; chek+i =cheki, chok+i =choki, yuk+i =yuki, ishtirok+i =ishtiroki, tok+i =toki, tank+i =tanki, sirk+i =sirki, ocherk+i =ocherki, bank+i =banki, bak+i =baki kabilar shunday so‘zlar jumlasiga kiradi.
6. Tilimizda jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi asosan -ga tarzida yoziladi: maktabga, zavodga, ishga, uyga, shaharga, Buxoroga kabi. Ammo nutq jarayonida k, q tovushlari bilan bitgan so‘zlarga qo‘shilib kelganda fonetik o‘zgarishga uchraydi. Bu imloda aks etadi:
1) oxiri k bilan bitgan so‘zlarda -ga affiksi -ka tarzida aytiladi va imloda ham shunday yoziladi: kovak+ga =kovakka, tilak +ga = tilakka, bilak +ga = bilakka, katak +ga = katakka, tuvak+ga = tuvakka, danak+ga = danakka va boshqalar.
2) so‘z oxiri q undoshi bilan tugasa, -ga qo‘shimchasi -qa tarzida talaffuz qilinadi, bu shakl imloda ham saqlanadi: pichoq +ga = pichoqqa, yotoq+ga = yotoqqa, tovoq+ga = tovoqqa, so‘roq+ga = so‘roqqa, tayoq +ga = tayoqqa va boshqalar.
Aytilganlardan anglashiladiki , fonetik tamoyil yozuv bilan talaffuzni bir - biriga yaqinlashtiradi, ular o‘rtasida ma’lum darajada umumiylikni vujudga keltirish uchun xizmat qiladi.