A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

O’zbekistonda oila, davlat va jamiyat munosabat omillari
1998 yili ¤zbekistonda 3,8 million oila bo’lib, shundan 58,7 foizini 5 va undan ko’p bolali oilalar tashkil etgan. Keyingi 35 yil ichida oilalar soni 1,8 milliontaga ko’paygan, uning 1 mln.ga ya qini shahar, 950 mingtasi qishlo q oilalariga to’g’ri kelgan. Yoki so’nggi 10—15 yil davomida yiliga 250 ming atrofida yosh oilalar vujudga kel­gan. Bugungi kunda respublikamizda har bir oilaga taxminan 4—5 farzand to’g’ri keladi. ¤zbekiston oilalarining 35 foizdan ortig’ini yosh oilalar tashkil qiladi. Yosh oilalar deganda, er va xotinning yoshi mos ravishda 26—30 yoshdan oshmagan, 5 yilgacha nikohda bo’lgan, bolali yoki bolasiz oilalar tushuniladi. Mamlakat aholisining 43 foizini 15 yoshgacha bo’lganlar tashkil etadi. Oilalar soni o’sib borishida, ayni qsa, Јash qadaryo, Jizzax, Xorazm va Naman­gan viloyatlari alohida o’rin tutadi.
Umuman, oila va jamiyat bir-biriga chambarchas
bog’li q tushuncha bo’lib, jamiyatning o’zi ham oilalardan tashkil topadi. Oila esa o’z o’rnida jamiyat bag’rida vujudga keladi, rivojlanadi. Ayni paytda oilaning jamiyatda o’z vazifalari mavjud.
Oilaning mohiyati va vazifalari dunyodagi barcha hal qlar uchun bir xildir. Lekin uning tashkil topishi, tara q qiy
etishi va oiladagi vazifalarni bajarish jarayonlari har bir hal qda alohida, o’ziga xos xususiyatga ega.
Musta qillik munosabati bilan o’zbeklarning oilaviy hayotida istibdod yillarida ta’ qi q ostida bo’lgan ba’zi xususiyatlarni tiklash masalasi hal qilinmo qda. Masalan, tarixan tashkil topgan hovlining tash qi va ichki hovliga bo’linishi — hal qning milliy ruhini, iymonu e’ti qodini, toatu ibodatini aks ettirgan.
Hovlilarning ichki va tash qiga bo’linishi ayollarda farosat va malohat tuyg’ularini shakllantirishga, farzandlarning har xil odamlar nigohidan yiro qro q bo’lishiga, orti qcha gap-so’zlarni eshitmaslikka, kattalarning ishiga aralashmaslikka imkon
bergan. Ayni qsa, bu milliy odat to’y va ma’rakalarni
o’tkazishga katta qulayliklar tug’dirgan. Yevropa madaniyatining ba’zida ko’r-ko’rona targ’ib qilinishi
oilada ham o’z aksini topdi, tarbiyaviy ta’sirning kamayishiga, ojizlanishiga olib keldi, ma’naviy qashsho qlanish kuchaydi. Mamlakatimiz milliy isti qlolga erishgach, xal qning oilaviy qadriyatlari asta-sekin tiklanmo qda, sun’iy ravishda turmushga kiritilgan ayrim oilaviy marosimlar xal q nazaridan qolib bormokda.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida
«Oila jamiyatning asosiy bo’ginidir hamda jamiyat
va davlat muhofazasida bo’lish hu qu qiga ega» deyiladi. Yangi «Oila kodeksi» ga va Konstitutsiyamizning 63-modda, 2- qismiga binoan «Nikoh tomonlarning u ixtiyoriy roziligi va teng hu qu qligiga asoslanadi. Yangi oila BMTning 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan.
«Inson huquqlari Umumjaxon Deklaratsiyasi» ning 16-moddasida shunday bandlar mavjud:

1. 
   Balog’at yoshiga yetgan erkaklar va ayollar irqi, millati va diniy belgilari bo’yicha hech qanday cheklashlarsiz nikohdan o’tishga va oila qurishga ha qli.
   
2. 
   Ular nikohdan o’tishda, nikohda turgan va qtlarida va uni bekor qilish vaqtida bir hil huquqdan foydalanadilar;
   

2. Nikohdan o’tayotgan har ikki tomonning erkin va to’liq roziligi asosidagina nikoh tuzilishi mumkin;
3. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasi sanaladi va jamiyat hamda davlat tomonidan himoya qilinishga ha qli.
SHu bilan birga oila huquqi — nikoh tuzish va nikohni bekor qilish tartibi va shartlari; er-xotin, ota-ona bilan bolalar o’rtasida vasiylik va homiylik, bola asrab olish tufayli kelib chi qadigan munosabatlar; fu qarolik holati dalolatnomala-
rini qayd qilish tarzini belgilaydigan hu qu qiy
me’yorlar yig’indisidan iborat.
¤zbekiston Prezidenti Islom Karimov o’zining «¤zbekistonning o’z isti qlol va tara q qiyot yo’li» asarida qayd qilganidek, «bizning davlatimizni ham katta bir oila deb tushunish mumkin va lozim. Bunda o’zaro hurmat va qatti q tartib bo’lmasa, oilaning barcha a’zolari o’z burchlarini ado et-
masa, bir-biriga nisbatan ezgulik bilan mehr-
o qibat ko’rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash
mumkin emas. Oila turmush va vijdon qonunlari asosiga quriladi, o’zining ko’p asrlik mustahkam va
ma’naviy tayanchlariga ega bo’ladi, oilada demokra-
tik negizlarga acoc solinadi, odamlarning talab-
ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. ¤zbeklarning aksariyati o’zining shaxsiy farovonligi to’g’risida
emas, balki oilasining, qarindosh-urug’lari va ya qin
odamlarining, qo’shnilarining omon-esonligi to’g’risida g’amxo’rlik qilishni birinchi o’rniga qo’ya-
di. Bu esa eng oliy darajadagi ma’naviy qadriyat,
inson qalbining gavharidir». Frantsuz yozuvchisi Viktor Gyugo (1802—1885) ning bu ha qdagi quyidagi fikri juda o’rinli bayon etilgan: «Kimki ayol xu qu qini himoya qilsa, bola xu qu qini himoya qilgan bo’ladi, bosh qacharo q aytganda, u kelajakni himoya qilgan bo’ladi».
Keyingi va qtlarda mamlakatimiz ijtimoiy hayotida ayollar mav qeini o’z o’rniga qo’yishga yo’naltirilgan nodavlat tashkilotlari ham yuzaga kela boshladi. SHu jihatdan 1997 yili Toshkentda «Ayol va jamiyat» instituti tashkil topishi bilan bog’li q bo’lgan masalalarni bayon etmo q lozim. Adliya bosh qarmasi ro’yhatidan o’tkazilgan bu institutning tad qi qotchilik va siyosiy ta’lim bo’limlari mavjud.