A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Quba-Şirvan  xalçaları  qısa  xovlu 

(ilmələrinin  gödək)  olması,  zəngin  ornament 

bəzəkləri, 

rəmzi 

mahiyyətli 

naxıĢların 

çoxluğu,  rəng  əlvanlığı  ilə  seçilir.  Bu  qrup 

xalça  çeĢnilərində  xonça  və  xırda  naxıĢ 

motivləri üstün yer tutmuĢdur. 

Quba  xalçalarının  35  çeĢnisi  qeydə 

alınmıĢdır  [200].  Qonaqkənd  və  Dəvəçi 

xalçaları  texnoloji  xüsusiyyətinə  görə  Quba 

xalçaları  ilə  tipoloji  oxĢarlıq  təĢkil  edir. 

"ġahnəzərli", "Qonaqkənd", "Qımıl", "Qrız", 

"Cek",  "Alpan",  "Zeyvə",  Minarə",  "Köhnə 

Quba"  və  s.  çeĢnilərin  əsasını  xonça 

kompozisiyası təĢkil edir. Xırda naxıĢlı Quba 

xalçalarının  tipik  nümunələri  "Pirəbədil", 

"Herat  Pirəbədil",  "Qollu  Çiçi",  "Sırt  Çiçi", 

"Xırdagül Çiçi" çeĢnilərindən ibarətdir. 

Şirvan  xalçalarının  25-ə  qədər 

çeĢnisi  məlumdur  [201].  Salyan  və  Qəbələ 

mahalı  xalçaları  tipoloji  cəhətdən  ġirvan 

xalçalarına çox yaxındır. 

ġirvan 

xalçaları 

çeĢni 

rəngarəngliyinə  görə  Quba  xalçalarından 

qismən  fərqlənir.  Xonça  və  xırda  naxıĢ 

çeĢnilərindən 

("ġirvan", 

"ġamaxı", 

"Qobustan", "Salyan", "Qəbələ", "Ərçiman", 

"Mərəzə", "Sorsor", "ġilyan" və s.) əlavə, bu 

qrupa  "Namazlıq"  və  "Bəndirumi"  kimi 

orijinal  kompozisiyalı  xalça  çeĢniləri  də 

daxildir. ġirvan xalçalarında, həmçinin, buta 

motivli  bəzək  ünsürləri  ("gülabdan  buta", 

"çiçəkli buta", "bala buta", "badamı buta" və 

---

 

 

453 

s.) üstünlük təĢkil edir. 

Abşeron  xalçaları texniki cəhətdən Quba – 

ġirvan  xalçalarından  o  qədər  də  seçilmir.  Təkcə 

bədii bəzək məziyyətlərinə görə onlardan  müəyyən 

qədər  fərqlənir.  AbĢeronun  xonça  çeĢnili    xalçaları 

Suraxanı,  Novxanı,  Fatmayı,  Goradil,  Nardaran, 

Xızı,  Fındıqan,  Çaylı  kəndlərində  hazırlanan 

eyniadlı xalçalardan ibarət olmuĢdur. Bundan baĢqa 

AbĢeronda məĢhur ―XiləəfĢan‖, ―Xiləbuta‖ çeĢniləri 

də geniĢ yayılmıĢdır. [202]. 

Qarabağda  tarixən  dəst  xalça  hazırlamaq 

geniĢ dəb halını almıĢdır. Bu xalçalar böyük həcmli 

və  nəbati  motivli  ornamentləri  ilə  Azərbaycanın 

digər  bölgələrinə  məxsus  xalça  məmulatından 

fərqlənir.  "Nəlbəki-gül",  "Balıq",  "Dəryanur", 

"Açma-yumma",  "Xanlıq",  "Ləmpə",  "Bağçada 

güllər"  kimi  diqqəti  cəlb  edən  çeĢnilər  Qarabağ 

xalçalarının  ən  gözəl  nümunələri  sayılır  [203]. 

"Qoca",  "Buta"  ("Badam  buta",  "ġabalıd  buta"), 

"Xan  tirmə"  və  s.  uzun  müddət  dəbdən 

düĢmədiyindən müxtəlif tarixi dövrlərdə dönə-dönə 

təkrar  toxunmuĢdur.  Bu  cəhətdən  Qarabağ 

xalçaçılığının  tipik  nümunəsi  olan  XVII  əsrdə 

toxunmuĢ "Qoca" adlı çeĢni nümunəsi diqqəti daha 

çox  cəlb  edir.  Nə  vaxt  və  hansı  yollasa  Atlantik 

okeanını aĢıb uzaq Amerika qitəsinə gedib çıxmıĢ 

hazırda  Nyu-York  Ģəhərindəki  Metropoliten 

incəsənət muzeyində qərar tutmuĢ bu orijinal xalça 

nümunəsi  zanbaq  motivli  nəbati  naxıĢlarla  zərif 

Ģəkildə bəzədilmiĢdir. 

Qarabağın  ənənəvi  xonçasız  xalçaları 

arasında  "Balıq"  çeĢnili  qədim  xalça  növü  daha 

geniĢ  yayılmıĢdır.  Bu  çeĢninin  bəzək-naxıĢ 

ünsürləri  arasında  stilizə  olunmuĢ  balıq  rəsmi 

baĢlıca 

yer 

tutsa 

da, 

onun 

ornamental 

xüsusiyyətlərini nəzərə çapdıran və "göl" adlanan 

mərkəzi sahəsi nəbati naxıĢlarla, xüsusilə çoxsaylı 

zanbaq  və  qızılgül  rəsmləri  ilə  bəzədilmiĢdir. 

Qarabağın  "Bağçada  güllər"  çeĢnili  xalçası 

Drezden Ģəkil qalareyasında nümayiĢ etdirilən XIV 

əsrə  aid  bir  Florensiya  rəssamının  əsərində  öz 

---

 

 

454 

əksini  tapmıĢdır.  "Balıq"  çeĢnili  Qarabağ  xalçalarının  1811-ci  ildə  toxunmuĢ  bir 

nümunəsi  hazırda  Tiflis  Ģəhərindəki  Xalq  Tətbiqi  Sənəti  muzeyində 

saxlanılmaqdadır. 

Gəncə  -  Qazax  xalçaları  Qarabağ 

xalçaları  kimi,  hündür  xovlu  olmaları  ilə 

səciyyələnir.  Gəncə  xalçalarının  məĢhur 

çeĢniləri  ―Köhnə  Gəncə‖,  ―Topalhəsənli‖, 

―Samux‖,  ―Gədəbəy‖,  ―Çıraqlı‖,  ―Çaylı‖  və 

s.-dən ibarətdir. [204].  

Qazax  xalçalarının  əsas  ornamental 

xüsusiyyətlərindən  birini  gölün  ətrafında  geniĢ 

rəng fonunun yaradılması təĢkil etmiĢdir. ġıxlı, 

Salahlı,  Dağkəsəmən,  Qaymaqlı,  Ağköynək, 

Çaylı,  Öysüzlü  kəndləri  Qazax  xalçaçılığının 

baĢlıca  istehsal  mərkəzləri  və  eyniadlı  xalça 

çeĢnilərinin  tipik  nümunələri  olmuĢdur.  Borçalı 

xalçaları  ("Qarayazı",  "Qaçağan")  həm  texniki, 

həm  də  çeĢni  xüsusiyyətləri  cəhətdən  tarixən 

Qazax xalça tipinə yaxın olmuĢdur [205]. 

Xonçasız  xalça  çeĢniləri  arasında 

özünün  zəngin  bədii  ornament  məziyyətlərinə 

görə,  gül  motivli,  o  cümlədən  "Nəlbəki  gül" 

kompozisiyasına  malik  çeĢni  növü  diqqəti  daha 

çox cəlb edir. SənətĢünaslıq ədəbiyyatında çox 

vaxt  "Minə  xani"  adı  ilə  bəlli  olan  və  ġərq 

ölkələrinin  xalçaçılıq  sənətində  geniĢ  yayılmıĢ 

bu  çeĢninin  orta  gölü  baĢdan  baĢa  nəlbəkiyə 

bənzəyən  iri  həcmli  çiçəklər,  xüsusilə  zanbaq 

çiçəyi  düzümü  ilə  bəzədilib  tərtiblənmiĢdi. 

Çiçəklərin  ağ rəngini  nəzərə çapdırmaq  üçün bu  tipdə olan  xalçaların  yerliyi,  adətən 

yaĢıl  bəzən  isə  qırmızı  rəngli  ilmələrlə  doldurulurdu.  Ənənəvi  xalçaçılıq  sənətinin 

zəmanəmizədək gəlib çatmıĢ qədim çeĢni nümunələrindən biri də "buta" kompozisıyalı 

xalça növü olmuĢdur. Bu tipdən olan xalçaların bəzək-naxıĢ kompozisiyası baĢdan-baĢa 

buta motivli rəsm nümunələri ilə tərtiblənirdi. 

Buta motivli bəzək növünə təkcə xalçaçılıq sənətində ("Xilə buta", "ġirvan buta", 

"TalıĢ buta", "Naxçıvan buta", "Gülabdan buta" və s.) deyil Azərbaycanın digər tətbiqi 

sənət  sahələrində,  xüsusən  kəlağayı,  tirmə,  tikmə,  qələmkarlıq  məmulatı,  mis  qablar 

üzərində  ("ġah  buta",  "Bala  buta",  "Tərsavand  buta",  "Çiçəkli  buta"  və  s.)  təsadüf 

olunur.