I ll BO‘LIM. ETNOGENEZ Odamzod irqlari haqida tushuncha Tayanch tushunchalar va bilimlar: Irq haqida tushuncha.
Katta irqlar tavsifi. Irq xillari. Irqlarni shaklanishi. Irqlarga ta’sir
etuvchi omillar. Irqlarning paydo bo‘lishi vaqti va joyi.
Har qanday odam populyatsiyasida bo‘yi, tana og‘irligi, yuz
tuzilishi, teri, soch, ko‘z rangi bo‘yicha farq qiluvchi shaxslami
topish mumkin. Bular individual tafovutlardir. Irqqa xos belgilar
ayrim shaxslarga mansub boim ay, balki yashash joyidagi jamoa
a’zolarining barchasiga ta’luqlidir.
Odam irqi tarixan tarkib topgan odamlar guruhi bo‘lib, ular
kelib chiqishi jihatdan morfologik, fiziologik xususiyatlari bir,
lekin ma’lum darajada xilma-xil. Shunga binoan irqlar odamlar
to‘plami emas, balki ma’lum hududdagi tanlanish bilan bog‘liq
populyatsiyadan tashkil topgan.
Rus antropologi N.N. Chebaksarov XX asr o‘rtalarida dunyo
aholisini uchta: Yevroosiyo yoki yevropeoid, Osiyo-Amerika yoki
mongoloid, ekvatorial yoki avstralo-negroid katta irqlariga bo‘lgan
[ 26 ]. Katta yevropeoid irqiga kiruvchi odamlarning teri rangi
oq rangdan bug‘doyrang hatto, jigarranggacha bo‘ladi. Yuzi
pushtisimon yoki qizg‘ish tusda, boshidagi sochlari yumshoq, tekis
yoki tolqinsimon, oq rangdan qora ranggacha boiishi mumkin.
Badandagi uchlamchi yung qoplami kuchli yoki o‘rtacha. Soqol
va mo‘ylovlari esa ko‘pincha kuchli rivojlangan. Peshonasi to‘g‘ri
yoki sal qiya, burun bilan lablar o‘rtasidagi oraliq, ancha oldinga
chiqqan yonoqlari ham xuddi jag la ri kabi kuchli bo'rtib chiqib
turadi. Ko‘z burchaklar bir xil sathda joylashgan. Yuqori qovoq
burmasi sust rivojlangan. Ko‘pchiligi qo‘y ko‘z, lekin Yevropaning
shimoliy yarmidagi xalqlarda kulrang, ko‘k, havorang ko‘zlar
uchraydi. Bumi ancha chiqib turadigan qirra burun, qoshlari ancha
baland. Tashqi burun teshiklari uzunasiga ketgan o‘qlari oldinga
yo‘nalgan (20-rasm).
132
