ABĠd tahġRLĠ

Fuad Azgurdan daha bir Ģeir 
 
Sovet  rejimi  və  ideologiyasının  iflasından  sonra  insanların  milli 
vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilməsi, eyni zamanda həmin mövzunun   KİV-də 
işıqlandırılması  son  dərəcə  ciddi  və  aktual  məsələ  kimi  meydana  çıxdı.  Həmin 
vaxtdan  xeyli  müddət  keçir.  Lakin  xüsusilə  böyüməkdə  olan  nəslin  vətənçi, 
millətçi, istiqlalçı kimi tərbiyə edilməsində çatışmazlıqlar olduğu aşkardır. 
Azadlığın,  müstəqilliyin,  milli  dövlətçiliyin  bəzən  kifayət  qədər 
dəyərləndirilməməsi  elə  vətənpərvərlik  tərbiyəsinin  doğru-düzgün,  ardıcıl 
aparılmamasının təzahürüdür. Doğrudur, KİV vətənpərvərlik mövzusunda ara-sıra 
publisistik  və  bədii  materiallar  dərc  edir,  gənclərin  bu  ruhda  tərbiyə  olunmasına 
təsir göstərməyə çalışır. Bu təqdirəlayiqdir, lakin fikrimizcə, qənaətbəxş deyildir. 
Yeni  əsərlərin  yazılması  ilə  yanaşı,  vaxtilə  Azərbaycan  ədəbiyyatında  bu 
mövzuda yaradılmış, lakin heç vaxt solmayacaq, həmişə təzə-təravətli, oxucuların 
qəlbinə,  beyninə  nüfuz  edən  nümunələr  çoxdur.  Onların  bir  qismi  hələ  də 
arxivlərdə öz oxucularını gözləyir. 
Azərbaycan  poeziyasına  ilk  dəfə  hürriyyət  və  istiqlal  mövzusunu  gətirən 
Məhəmməd Hadi ilə İbrahim Tahirdən bu yana Gültəkin (Əmin Abid), C.Cabbarlı, 
Hüseyn  Cavid,  Əhməd  Cavad,  Almaz  İldırım,  Kərim  Yaycılı,  Teymur  Atəşli, 
Həmid  Dönməz,  sovet  və  şahlıq  dövründə  Səməd  Vurğun,  Süleyman  Rüstəm, 
Şəhriyar,  Məmməd  Araz,  Savalan  kimi  şairlərin  əsərlərində  gənclərin 
vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsi üçün əvəzsiz incilər çoxdur. 
Mühacir müəllif, Türk ordusu tərkibində Koreyaya göndərilən topçu zabit – 
Qars azərbaycanlılarından olan Fuad Azgurun bir şeiri ilə oxucuları tanış etmişdim, 
onun daha bir şeirini 1990-cı il 20 Yanvar faciəsi ilə qələmə aldığı və Xalq şairi 
Bəxtiyar Vahabzadəyə ünvanladığı şeiri təqdim edirəm. 
 
 
  «525-ci qəzet», 26 fevral 2002. 
 
 

 
201 
 
 
Azərbaycan dastanı 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    Bəxtiyar Vahabzadəyə 
 
 
Dünyanı tutsa da qüssələr, ah-fəğanlar, 
Torpağa dönsə də min-min suçsuz insanlar, 
Heç vaxt əbədi olmayıb tarixdə tiranlar – 
Gec-tez boğacaq zalımı tökdüyü bu qanlar. 
 
Qəmlənmə, Azərbaycana çökmüşsə zülmət, 
Qovrulma, bu gün yurdumu sarmışsa cinayət, 
Bir şanlı zəfər müjdəsi olar bu fəlakət: 
Gec-tez boğacaq zalımı tökdüyü bu qanlar. 
 
Qalxacaq qəbirdən əzəmətlə şəhidlər, 
Qan rəngli kəfənlərlə igid oğlu igidlər, 
Bir gün qaçacaq, yer gəzəcək qudurmuş itlər: 
Gec-tez boğacaq zalımı tökdüyü bu qanlar. 
Hər şanlı şəhid bir də görərsən – dağa dönmüş, 
Ruhlarda coşub dalğalanan bayrağa dönmüş, 
Axan bir su idi indi gur irmağa dönmüş: 
Gec-tez boğacaq zalımı tökdüyü bu qanlar. 
 
 
Qan vardır əsrlər boyu Türkün qədərində, 
Lakin gül açır o sonra qanın qəmli yerində, 
Bax budur! Günəş doğmağa hazır səhərində – 
Gec-tez boğacaq zalımı tökdüyü bu qanlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fuad Azgur 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Əvət, Vətən, yalnız Vətən qaldı…» 
 
Mühacir  mətbuatı  ilə  bağlı  araşdırmalar  apararkən  böyük  qələm  sahibi  və 
istiqlal  uğrunda  ömrünün  sonunadək  yorulmadan,  əzmlə,  fədakarlıqla  mübarizə 
etmiş Mirzə Bala Məmmədzadənin vaxtı ilə «Yeni Qafqasya» dərgisində (1927, № 
2)  dərc  etdirdiyi  «Vətən  qaldı»  hekayəsinə  Azərbaycan  Kültür  Dərnəyinin  orqanı 
olan «Azərbaycan» jurnalında (Ankara, № 5, 1 avqust 1952-ci il) da rast gəldim. 

 
202 
Müəllifin  şəxsi  həyatı  ilə  sıx  bağlı  olan  həmin  hekayənin  oxucular  tərəfindən  də 
maraqla qarşılanacağını nəzərə alıb onu sizə təqdim edirəm. 
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edim  ki,  istər  20-30  və  istərsə  də  50-ci  illər  mühacir, 
eləcə də Türkiyə mətbuatında maraqlı elmi, elmi-publisistik və bədii yazılarla çıxış 
edən M.B.Məmmədzadə irsi Azərbaycan tarixini öyrənmək baxımından da əvəzsiz 
mənbədir.  Bu  mənada  onun  «Azərbaycan  Milli  hərəkatı»  (1937),  «Azərbaycan 
tarixində  türk  Albaniya»  (1951) kitabları, «Azərbaycan  tarixindən  yarpaqlar»  adlı 
silsilə məqalələri və başqa əsərləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Ədəbiyyat» qəzeti 
 
 
 
 
 
 
 
 
      30 mart 2001 
 
Vətən qaldı!.. 
 
Mühacirətin  ilk  ayları  idi.  Mənfur  istilanın  müdhiş  dalğası  ilə  Rəştə 
atılmışdım.  Rəşt  Gilanın  mərkəzidir.  Şəhərin  ətrafını  dolaşmaq  məqsədilə, 
arkadaşımla  bərabər  şəhər  kənarına  çıxmış,  «Azərilər  məzarını»  ziyarətə 
getmişdik.  Bu,  istila  hökuməti  tərəfindən  zor  ilə  İrana  sövq  edilən  və  burada 
aclıqdan,  xəstəlikdən  və  bilhassa  qızdırmadan  ölən  milli  Azərbaycan  nəfərlərinin 
bir torpaq yığınından ibarət məzarıdır. 
Son baharın son ayı idi. Buna rəğmən ortada bir bahar havası vardı. Cənub 
ilə  Şimal-Şərqdə  görünən  Gilan  dağları,    qismən  buludlardan  aşağı,  qismən 
buludlardan yuxarı olmaq üzrə, rəngarəng pək gözəl bir mənzərə təşkil edirdi. 
Yaxındakı  «möhtəşəm»  bağın  ətrafı  xalq  ilə  dolu  idi.  Biz  «Fatihə» 
oxuduqdan  sonra,  bir  qədər  söyləməz  olmuş,  sükuta  dalmışdıq.  Kənardan 
baxanlara  biz,  yolun  kənarındakı  gölləri,  dağları  seyr  edir  kimi  görünə  bilərdik. 
Halbuki biz kəndi aləmimizdə, başqa aləmlərdə «gəzirdik». 
Məzarlara  baxdım.  Yer  ilə  yeksan  olmuş,  qara  torpaqdan  ibarət  olan  bu 
məzarların  üzərində  nə  daş  vardı,  nə  nişan.  Bir  kaç  sənə  sonra  tamamilə 
tanınmayacaq bir hala gələcəkləri şübhəsiz, bəlli idi. Bu məzarlar üzərində göz yaşı 
axıdılmamışdı. 
Buranı nə yaşlı bir ana, nə də bir yavuklu ziyarət etmişdi. 
Torpaq üzərinə bir, iki damla yağmur töküldü. Arkadaşım qalxdı.  
- Yağmur gəlir. Çabuk gedəlim də, bir tərəfdə saxlanalım, - dedi. 
Qalxdım.  Şimaldan  qalxan  qara,  müdhiş  bir  bulud  Gilanın  mavi  və  saf 
səmasını örtərək, ətrafı donuq, qorxulu bir rəngə bürüyərək gəlirdi. 
- Bu nasıl yer canım, indi bahar idi… - dedim. Arkadaşım dərhal: 
- Burası belədir. Şimal yeli əsdimi, yağmur hazırdır. Yağmur bitdikdən sonra 
da bahar başlar… - dedi. 
Yaxındakı bir qəhvəxanaya girdiyimiz zaman müdhiş bir yağmura tutulduq. 
Başdan ayağa qədər islandıq. Qəhvəxanaya girdik. 
Ətrafı  yonulmamış,  rənglənməmiş  taxta  yapıdan,  siqara  ve  afyon 
tüstüsündən qaralmış, qoxumuş qəhvəxananın qaranlıq bir guşəsində birisi, kirli bir 
yorğana bürünmüş yatırdı. 

 
203 
Bundan başqa bir kaç adam daha vardı. Kimisi çay, kimisi qəlyan (Nargile) 
içirdi, kimisi də afyon çəkirdi. Qapının ağzında, bir tərəfdə oturduq. Qəhvəçi bizə 
yaxınlaşaraq, kileklərə məxsus yastı bir şivə ilə: 
- Ərbab… Çayı içək… ya qəlyan istəyirsiniz… - deyə sordu. Biz çay istədik. 
Verdi.  Fəqət  məqsədimiz  bir  an  əvvəl  dışarı  fırlamaqdı.  Gözümüz  dışarda  idi. 
Yağmur daha fazla şiddətlənmişdi. Arkadaşım mənə baxaraq: 
- Keçər… indi keçər… - dedi, buludun arxası boş idi… 
Birdən  qəhvəxananın  qaranlıq  bucağından  ağlar,  titrək,  tutqun  və  qırıq  bir 
səslə söylənən türkcə (Azəri türkcəsiylə) bir şarkı eşitdim. 
 
 
 
Qafqazlıyam… Ay…rılmışım… 
 
 
 
 
 
 
      e…limdən… 
 
 
 
Qafqazlıyam… Ayy…rılmışım… 
 
 
 
 
 
 
      elimdən… 
 
 
 
Qorxum bu qədərdir… 
 
 
 
 
Vətən için… ölümdən… 
 
Səs susdu… Sonra yenə bir takım qırıq, kəsik, rabitəsiz parçalar eşidilməyə 
başladı. Arkadaşım qəhvəçiyə döndü və kilekcə «Ey kimdir?» mənasına gələn: 
- İnkiyu? – deyə sordu. Qəhvəçi güldü: 
- Qafqazlı… Mühacir… Merizdir burada… - dedi. 
Maraqlandıq.  Artıq  mən  boğucu  qaz  yuvasından  ibarət  bulunan 
qəhvəxanadan çıxmaq istəmirdim. Hətta, dışarda hava daha açılmaq üzrə idi. Yenə 
otururdum. 
- Onu görmək və konuşmak istərdim, - dedim. Qəhvəçi yenə gülərək: 
-  Əylən…  Əylən  keçər…  Qızdırmadır…  -  dedi.  Doğrudan  da  on  dəqiqə 
sonra qafqazlı mühacir tərpəndi, qalxdı. 
- Birer… yek çayı fiden…  - dedi. Qəhvəçi ona yaxınlaşaraq nə isə söylədi. 
Mühacir yerindən qalxdı və bizə tərəf yönəldi. 
-  Aaa…  Rəşid  sənmisən,  - deyə  qucaqlaşdıq…  O saat tanıdım. Bu, məktəb 
arkadaşlarımdan  biri  idi.  İyi  tanıyırdım.  O  da  məni  tanımış,  həyəcandan  gözləri 
yaşarmışdı. Əynində İran əsgəri əlbisəsi vardı. Oturdu. Əhvalını sordum. 
-  İran  ordusundayım,  -  dedi…  Ah!  Başıma  çox  fəlakətlər  gəldi,  deməklə 
bitirmək olmaz… Sən buralara nasıl gəldin? 
Bir  kaç  kəlmə  ilə  anlatdım.  O  yenə  sözünə  devam  etdi.  Gəncə  üsyanında 
olmuş, sonra bir növ ilə xilas olaraq, Lənkərana gəlmiş, orada yaxalanmış, Gilana 
sürmüşlər…  Burada  Kiçik  xan  ordusuna  firar  etmiş,  nəhayət,  Kiçik  xanın  məhvi 
üzərinə  bir  il  İran  zindanında  qalmış…  İndi  də  İran  ordusunda  «Naip» 
rütbəsindədir. Hekayəsini bitirdikdən sonra mənə döndü: 
- İndi söylə baxaq, vətəndə nə var? Kimlər sağdır, kimlər ölmüş? 
- Ölən ölmüş, qalan qalmışdır, - dedim. 
- General Səlimov sağmıdır? 
- Öldürdülər… 
- Ah… qatillər!.. Peki, General İbrahim Ağa? 
- Onu da… 

 
204 
- Kayda başı? 
- Onu da öldürdülər… 
- General Haşım bəy nerede? 
- Onu da qətl etdilər… 
- General Delhas? 
- Onu da… 
- Süleyman paşa? 
- Onu da… onu da… 
Bir az susdu… Dərin-dərin nəfəs alırdı… Sonra yenə müraciət etdi: 
- Nəsir bəy nerede? 
- Belli deyil… 
- Həsən bəy, Fətəli xan?.. 
- Öldürmüşler. 
O qızdı: 
- Hep öldürmüşler. Nə var öldürmüşlər… O halda kim qaldı!.. 
Üzünə baxdım, qızdırmadan solmuş yanaqlarında göz yaşı vardı. 
- Sağ qalan, - dedim, - çoxdur… 
- Bütün rəisləri məhv etmişlər, bir kimsə ki, qalmamış!.. 
- Xeyr, qalmışdır… 
- Kim?.. 
- Onları yetişdirən Millət… Milləti yaşadan Vətən!.. 
İndi hamımız susurduq. Hamımızı hıçqırıq boğurdu. Artıq bir-birimizə baxa 
bilmirdik.  Hər  kəs  bir  nöqtə  bularaq  oraya  dalmışdı…  Sonra  Rəşidin  tutuq  səsi 
eşidildi: 
- Əvət, dedi, Vətən!.. Yalnız vətən qaldı!.. 
Dışarda  yenə  günəş  çıxmışdı.  Bulud  keçmiş,  yağmur  bitmiş,  ətraf  yenə 
aydınlanmış, bahara dönmüşdü… 
Biz çıxdıq. Rəşid hələ düşünürdü. Birdən-birə Rəşid, bilaixtiyar: 
- Əvət, yalnız Vətən qaldı!.. İstila bu bulud kimi keçicidir. Madam ki, Vətən 
qalmışdır, İstiqlal ümidi də qalmışdır!.. – deyə mənə döndü. 
Gözlərində həzin bir təbəssüm sezilirdi… 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mirzə Bala 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Amerikadan gəlirəm 
 
Mühacir mətbuatının hər səhifəsində, sətrində bir qərib ürəyi çırpınır, Vətən 
eşqi  həsrətilə  döyünür.  Həmvətənlərimiz  uzun  illər  boyu  xarici  ölkələrdə 
Azərbaycanın  istiqlalı  uğrunda  ideoloji  mübarizə  aparmaqla  bərabər,  həm  də 
ədəbi-mədəni  irsimizi  yeni  parlaq  nümunələrlə  zənginləşdirmişlər.  Mühacir 
mətbuatında  yüzlərlə  əsərlər  çap  olunmuşdur  ki,  həm  məzmun,  mövzu,  həm  də 
sənətkarlıq baxımından böyük maraq doğurur. «Mücahid» jurnalında dərc olunan 

 
205 
bir  oçerk  də  («Mücahid»,  Ankara,  1961-ci  il  noyabr-dekabr,  №  43-44)  bu 
baxımdan diqqət çəkəndir.  
«Amerikadan  gəlirəm»  adlanan  bu  irihəcmli  səyahət  oçerkini  ixtisarla 
oxucuların diqqətinə təqdim edirəm. 
Şiddətli fırtınaların hökm sürdüyü gecədən bir saat otuz dəqiqə keçmişdir ki, 
dünyanın ən böyük sərnişin gəmilərindən biri olan səksən min tonluq «Qeen Mari» 
adlı  Transatlantik  Fransanın  Şetburq  limanından  Amerika  istiqamətində  hərəkətə 
başladı. Qoca Atlantikin iki gün davam edən fırtınası gəmi  yolçuları arasında bir 
xeyli  həyəcan  yaratmışdır.  Dağlar  boyda  fırtınaları  dəf  edərək  Qeen  Mari  üç  gün 
üzdü.  Yolçular  sevinc  içində  idi.  Gəminin  üzgüçülük  hovuzları,  kino,  rəqs  və 
konsert salonları sərnişinlərlə dolu idi. İnsana sonsuz kimi görünən bu nəşəli həyat, 
nəhayət, sona yetdi. Gəmi Nyu-York limanına yanaşırdı. 
…Dünya  səyahətinə  dair  xatirələrini  İstanbul  qəzetlərində  həyəcanla 
oxuduğumuz,  məmləkətimizin tanınmış qəzetçisi Faruk Feniklə qarşılaşdıq. O an 
nə  qədər  məmnun  olduğumu  sözlərlə  ifadə  edə  bilmirəm.  Çox  sevdiyim  bu 
dostumla qucaqlaşdıq. 
Faruk: «Bu yeni dünyaya xoş gəldin. Tam iki saatdır ki, səni gözləyirəm» - 
dedi. Qısa bir qarşılıqlı xətir sorusundan sonra, «Təkmisən?» - soruşdum. «Bəli» - 
deyə cavab verdi və davam etdi: «Dostumuz Şükrü Dursunəl sənin gəlişini gözləyə 
bilmədi və dünən Bostona hərəkət etmək məcburiyyətində qaldı. Bilirsən də, Şükrü 
Bostonun  ən  böyük  fabriklərindən  birində  mühəndis  işləyir.  Təcili  olaraq  fabrikə 
dönməli idi». 
Faruk: - Amerikada bütün azərbaycanlıların sevgi və hörmətini qazanmış bir 
Əhməd İbrahim adlı həmvətənimiz var. Buradakı bütün azərbaycanlılar ona «dayı» 
deyirlər.  O  da  səni  qarşılamağa  gəlməli  idi.  Mən  ona  «sən  onu  şəxsən 
tanıyırsanmı» deyə sual etdikdə Faruk gülərək: 
-  Yox.  Lakin  Şükrü  mənə  dedi  ki,  o  azərbaycanlıdır.  Sən  onu  minlərcə 
insanın  içində  görsən,  yenə  tanıyarsan.  Şükrünün  çoxmənalı  sözünə  xeyli 
gülüşdük, sonra dedim: Farukcuğum, mən də Əhməd İbrahimi şəxsən tanımıram. 
Amma 3 ildir ki, onunla məktublaşırıq. Mən də ona «dayı»  deyə xitab edirəm, o, 
məktublarında mənə «bacıoğlu» yazaraq müraciət edir… 
…Bir  neçə  gün  Nyu-Yorkda  qaldıqdan  sonra  şəhərlərarası  avtobusla 
Bostona  yola  düşdüm.  Avtovağzalda  məni  Şükrü  Dursunəl  şəxsi  avtomobilində 
qarşıladı. Burada Şükrünün dostları ilə tanış oldum. Bunlar Musa Yıldız və onun 
kiçik qardaşı Asim  Yıldız idi. Qarsda dünyaya göz açan bu qardaşlar Amerikada 
mühəndislik  təhsilinə  yiyələnmişlər.  Əslən  azərbaycanlıdırlar.  Bu  iki  qardaşın  nə 
Qarsda dünyaya gəlməsi, nə də Amerikanın könül və göz açıcı möhtəşəm həyatı, 
onların  qəlbində  kök  salmış  Azərbaycan  sevgisini  zərrə  qədər  azaltmamışdır.  İki 
qardaşı  bizdən  ayıran,  diqqətəşayan  fərqi  budur.  Onlar  yalnız  ata-babalarından 
duymuş olduqları Azərbaycanın heyranıdırlar, heç görmədikləri bir ölkəyə sonsuz 
sevgi  bəsləməkdədirlər.  Tanrı  Azərbaycan  torpağına  elə  bir  qüdrət,  elə  bir  cazibə 
bəxş  etmişdir  ki,  onun  torpağında  yaşamış,  suyundan  içmiş  və  havası  ilə  nəfəs 
almış  olanların  yalnız  özləri  deyil,  onlardan  sonra  gələn  nəsillər  də  bu  torpağa 
sevgi və həsrətlə yaşayırlar. Bax, Musa ilə Asim bunun canlı misallarıdır. 

 
206 
Bu  il  Amerikada  «The  Sabresof  Paradise»  adlı  bir  kitab  çap  olunmuş  və 
ölkədə  böyük  əks-səda  doğurmuşdu.  Kitab  25  il  rus  ordusuyla  döyüşən  Şeyx 
Şamilin həyatına həsr edilmişdir. Kitabın müəllifi Leslek Blanş əsərinin əvvəlində 
Qafqaz xalqları arasında «Azərbaycanlıların ən yaraşıqlı» xalq olduğunu yazır. 34 
yaşlı yaraşıqlı Asim Yıldız da bu sətirləri mənə qürurla oxudu. 
…O gecə azərbaycanlıların hamısı daim gülərüz, mərd təbiətli və sönməz bir 
imanın  sahibi  olan  «dayı»ları  Əhməd  İbrahimin  evində  toplandılar.  İlk  dəfə 
gördüyüm  bu  həmvətənlərlə  dərindən  tanış  olduqca  diqqət  etdim  ki,  Vətən 
həsrətinin  verdiyi  iztirablar  onların  simasında  necə  iz  qoyub!  Hamısının  baxış  və 
çöhrələrində azərbaycanlılara xas bir qürurun da ifadəsi oxunurdu. …vətənimizin 
bu qartallarını sizə də təqdim edirəm. 
Bir dəqiqə! …Onları sizə tanıtmazdan əvvəl xatirimdə ikən bunu söyləyim: 
onlar  məndən  Avropada  və  Türkiyədə  yaşayan  Azərbaycanlı  qardaşlarını 
soruşdular. Onları təmin edən cavablar verdiyimi ümid edirəm. 
İçərilərində  ən  yaşlısı  Əhməd  İbrahim  Amerikada  qurulan  cəmiyyətin 
başkanıdır.  Bu  isim  Azərbaycanlılar  arasında  böyük  mənəvi  qüvvət  ifadə 
etməkdədir. O, sevgi, alicənablıq, maddi və mənəvi yardım simvoludur… 
Əcaba,  albay  İsrafil  ismini  tanımayan  bir azərbaycanlı  varmı? Buna  imkan 
yox!  Bu  isim  gələcək  nəsillər  üçün  belə  qürurun,  qəhrəmanlığın,  cəsarətin, 
hürriyyətin və böyük vətənsevərliyin timsalıdır. Komandir İsrafil bəy İkinci Dünya 
Müharibəsi zamanı Azərbaycanın hürriyyəti uğrunda kommunizmə qarşı qanlı bir 
mücadiləyə  girmişdi.  Hərbdən  sonra  SSRİ-yə  qarşı  döyüşənləri  Stalin  tələb  etdi. 
Bu xəbəri eşidən İsrafil bəy bildirmişdi: «Mən yaşadığım müddətdə heç bir qüvvə 
mənim  komandanlığım  altında  döyüşənləri  Barbar  rejimə  təslim  edə  bilməz.  Ya 
birlikdə  Hürriyyətə  qovuşacağıq,  ya  da  bərabər  öləcəyik».  O  zaman  Qərb  yalnız 
İsrafil  bəyin  həyatı  üçün  təminat  aldı,  yəni  İsrafil  bəy  kommunistlərə  iadə 
edilməyəcək  və  Hürr  Dünyaya  qovuşacaqdır.  Lakin  İsrafil  bəy  ona  təminat  alan 
Qərb  komandanlığına  bildirdi:  «Mənim  döyüşçülərim  əsir  Vətənimizin  azadlığı 
uğrunda  çarpışmış  və  gözlərimin  önündə  on  minlərcə  qurban  vermişlər.  Mən  bir 
komandan olaraq onları təkbaşına kommunizmin qanlı pəncəsinə necə təslim edə 
bilərəm?  Mən  öz  övladlarımı  yalnız  buraxa  bilmərəm.  Onlarla  birlikdə  ölmək 
mənim üçün ən böyük şərəfdir». Beləliklə, cəsur komandan öz əsgərləri ilə birlikdə 
bolşeviklərin qanlı əlinə təslim edildi… 
O gecə Azərbaycanın əbədi iftixarı olan albay İsrafil bəyin qardaşı Hidayət 
İsrafillə Əhməd İbrahimin evində yanaşı oturmuşduq. İki uşaq atası olan Hidayət 
İsrafilin  «Azərbaycan»  kəlməsini  dediyi  zaman,  səsinin  titrədiyini  hiss  etməmək 
mümkün  deyil.  Onun  yanında  əyləşən  Azərbaycan  ziyalısı  Oğuz  Ödər 
Amerikadakı Azərbaycan Cəmiyyətinin Nizamnaməsini hazırlamışdır. 
Mənimlə  üzbəüz  üç  uşaq  atası  Ənvər  Sultanzadə  əyləşib.  İstiqanlı,  gülərüz 
və səxavətlidir. 
Sol  tərəfimdə  ağdamlı  Yusif  Qənizadənin  damadı  Muxtar  Fazilov 
oturmuşdu. 
Əziz Özəri tanıyırsınız? Yəqin ki, hə! Çünki o, illərcə Ankara və İstanbulda 
Azərbaycan  gecələrində  göstərilən  «İblis»,  «O  olmasın,  bu  olsun»,  «Arşın  mal 
alan» əsərlərində rollar oynamışdır. 

 
207 
4  uşaq  atası  Rəhim  Babaoğlu  böyük  mağaza  sahibidir.  İsmayıl  Yılmaz,  üç 
uşaq  atası  Bəylər  Verdini,  4  uşaq  atası  Ələkbər  Qəhrəmanzadə,  bir  uşaq  atası 
Mehmet  Quluzadə,  Kərim  Berlant,  Şükri  Qaya,  Nəsrullah  Murtuz,  İsmayılzadə 
Hacıağa,  Əhməd  Səmədoğlu,  Dadaş  Manaflı  da  Azərbaycanın  vətənpərvər 
övladlarıdır və cəmiyyətin işində fəal iştirak edirlər. 
O  gecə  ümumi  tanışlıqdan  sonra  «Amerikada  Azərbaycan  Kültür 
Cəmiyyəti»nin təsis olunması ilə bağlı məsələ müzakirə olundu. 
Müsbət və praktik təkliflər irəli sürüldü, qərarlar hazırlandı. 
Vətən sevgisinin və Vətən həsrətinin bu bir ovuc Azərbaycanlının qəlbində 
yaratmış olduğu atəşi söndürə biləcək heç bir qüvvənin mövcudluğuna inanmıram. 
Qəhbə  tarixin  və  qədərin  dönən  çarxına  baxın!..  Bir  zaman  dünyaya  meydan 
sulayan Turanın indi bağrı yanıq, lakin mənəviyyatlı, məğrur övladları Amerikanın 
bir küncündə öz vətənləri üçün hər cür fədakarlığa qatılmaq üçün and içirlər… 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mehmet ALTUNAY 
 
 
 
 
 
 
 
«Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 
 
 
 
 
 
 
 
 
     8 noyabr 2001 
 
 
 
Məmləkət duyğularına tərcüman  
 
Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyətinin  mövcud  olduğu  70  il  ərzində 
mühacirətdəki  mətbu  orqanların  başlıca  mövzusu  bolşevizmə,  rus  imperiyasına 
qarşı  ideoloji  mübarizə,  Azərbaycanın  istiqlalı  uğrunda  mücadilə  olsa  da,  onun 
səhifələrində tariximizlə, ədəbiyyat və mədəniyyətimizlə bağlı materiallar da geniş 
yer  tutur.  Sovet  Azərbaycanında  bədnam  Türkmənçay,  Gülüstan  müqavilələri 
məhd  olunanda,  ermənilərin  Bakıda  və  ölkəmizin  əksər  bölgələrində  1918-ci  il 
mart-aprel  aylarında  törətdiyi  vəhşilikləri  başqa  ad  altında  ört-basdır  ediləndə, 
dünya ədəbiyyatının şah əsərlərindən sayılan «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı «xalq 
düşməni»  elan  ediləndə  mühacirət  mətbuatı  həqiqəti  yazırdı.  Əhməd  Cavad, 
Mikayıl  Müşfiq,  Salman  Mümtaz,  Vəli  Xuluflu,  Hacı  Kərim  Sanılı,  Qantəmir 
(Qafur Əfəndiyev), Hüseyn Cavid, Əliabbas Müznib, Hənəfi Zeynallı, Yusif Vəzir 
Çəmənzəminli, Bəkir Çobanzadə, Əmin Abid, Ömər Faiq Nemanzadə və onlarca 
bu cür digər qüdrətli sənətkar, tədqiqatçılar Sibirə sürgün ediləndə, güllələnəndə, 
edam  olunanda  mühacir  nəşrlər  onların  irsinə  müraciət  edir,  onları  təbliğ  edirdi. 
Mühacirət mətbuatı Sovet hakimiyyəti illərində bütün çərçivələrə, senzuraya, rejim 
və  ideologiyanın  tələblərinə  baxmayaraq,  öz  əsərləri  ilə  xalqına  xidmət  edən 
sənətkarların  həyat-yaradıcılığına  da  müraciət  etmişdir.  15-20  il  bundan  əvvəl 
«Azərbaycan»  jurnalının  (Ankara,  1952-ci  il)  50-ci  illər  nömrələrini  araşdıranda 
nəşrin  1952-ci  il  tarixli  2-3-cü  nömrəsində  dərc  olunmuş  bir  şeir  diqqətimi  cəlb 
etdi.  Bu,  nəğməkar  şair  İslam  Səfərlinin  «Ana  dili»  şeiri  idi.  Jurnal  oxucularına 
əsəri belə təqdim etmişdir: 
«Əziz  oxucular!  Aşağıda  nəzərinizdən  keçəcək  şeir  Bakıda  yayınlanan 
«Azərbaycan»  dərgisinin  1958-ci  il  tarixli  7-ci  nömrəsində  çıxmışdır.  Məmləkət 

 
208 
duyğularına tərcüman olunduğu üçün eynən çap edirik». Yeri gəlmişkən qeyd edim 
ki,  jurnalın  50  il  bundan  əvvəl  buraxılan  həmin  nömrəsi  xüsusi  mövzuya  – 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulmasının 40 illiyinə həsr olunmuşdu və nəşrin 
baş  məqaləsi bu  sözlərlə  başlayır:  «Bir  millətin  həyatında  hürriyyətə,  istiqlala  və 
milli azadlığa yetişdiyi gün ən əziz, ən xoşbəxt və ən müqəddəs bir gündür. Bu gün 
günlərin əfəndisidir. Ən ülvi qayələrin, yüksək idealların gerçəkləşdiyi bir gündür. 
İstibdad zəncirinin, köləlik bağlarının çözüldüyü gündür». 
Jurnalda  «Azərbaycan»  qəzetinin  1918-1919-cu  il  nömrələrində  dərc 
olunmuş  Azərbaycanın  istiqlala  qovuşması  ilə  bağlı  tarixi  sənədlər, 
M.Ə.Rəsulzadənin  «Nə  böyük  bayram»,  N.Yusifbəylərin  «Azərbaycan  Milli 
Hökumətinin bəyannaməsi» («Azərbaycan» qəzeti, 28 may 1919), eləcə də Mirzə 
Balanın  irihəcmli  «Qafqaz  ölkələrində  istiqlal  elanının  40-cı  ildönümü 
münasibətilə»,  Süleyman  Təkinərin  «İdeallar,  ideologiyalar,  ideoloqlar»,  Əhəd 
Uralın,  şair  Gültəkinin  «Sən  bizimsən,  bizimsən  durduqca  bədəndə  can,  Yaşa, 
yaşa,  ey  şanlı  Azərbaycan»  misraları  ilə  başlayan  «Şanlı  bir  bayram»,  Nağı 
Keykurun  (Şeyxzamanlı)  «Xatirə  dəftərindən  bir  yarpaq»,  Əli  Volkanın  «İstiqlal 
həyatımızdan  bir  xatirə»  adlı  məqalələr,  28  May  münasibətilə  Ankarada, 
Münhendə,  Vaşinqton  və  Nyu-Yorkda  keçirilən  tədbirlərdən  xəbərlər,  Türkiyədə 
və  İngiltərədə  nəşr  edilən  qəzet  və  kitablardakı  Azərbaycanla  bağlı  materialların 
icmalı  və  s.  verilmişdir.  Jurnal  Teymur  Atəşlinin  istiqlal  bayramı  münasibətilə 
«Bizim bağçamız» və «Üsyan» adlı şeirlərini də dərc etmişdir. 
Sonda İslam Səfərlinin vaxtilə iki «Azərbaycan» jurnalında dərc olunmuş və 
heç vaxt aktuallığını itirməyəcək «Ana dili» şeirindən bir bəndi verməklə fevralın 
12-də anadan olmasının 85 illiyini qeyd edəcəyimiz şairin əziz xatirəsini hörmətlə 
yad edirik: 
 
 
 
Dilim – bir dağ çeşməsidir, 
 
 
 
Ürəyimdən dodağıma süzülür… 
 
 
 
O çeşmənin gözünü gözüm qədər sevirəm, 
 
 
 
Onun hər damlasını, özüm qədər sevirəm. 
 
Əlbəttə,  şair-dramaturq  İ.Səfərlinin  bu  gözəl  əsərinin  «dəmir  pərdə»dən  – 
SSRİ-dən sızaraq Türkiyəyə çatdırılması və orada mühacirlər tərəfindən sevə-sevə 
dərc  edilməsi  faktı  da  bir  daha  Azərbaycanın  istiqlalı  uğrunda  mübarizə  aparan 
mücahidlərin fədakarlığına parlaq nümunədir.