Qaraqalpaq tilinń leksikası óziniń ishki múmkinshiliklerinen paydalanıw arqalı tilimizde burınnan qollanılıp júrgen sózlerden hár túrli jollar menen jańa sózlerdi payda etedi. Máselen:
a) túbir sózlerge sóz jasawshı qosımtalar qosıw arqalı. (suw-shı, balıq-shı, bas-shı-lıq, basla-ma,
baspa-xanah.t.b)
b) sózlerdiń birigiwi arqalı (jarǵanat, qolǵap, Xojeli, Qońrat, búgin, bıyıl, shegara t.b)
v) sózlerdiń juplasıwı arqalı (kiyim-kenshek, er-júwen, jıyın-terim, egin-tegin, pada-pada t.b)
g) sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı (millet aralıq, on jıllıq, awıl xojalıq,shaytan tawıq,bes jıllıq joba, qara úy)
2. a) burınnan qollanılıp júrgen túpkilikli sózlerdiń mánis keńeyip, jańa mánige iye boladı:miynet, awdarıspaq, qatnas, jarıs, gúres, baylanıs, bay (xojalıq), jol (suw jolı, hawa jolı) t.b.
b) burınnan qollanılıp kiyatırǵan sózlerimizdi termin retinde paydalanıw jolı menen: ses, túbir sóz, sóz dizbegi, baspaxana t.b
v) awdarma jasaw arqalı: shıǵarma (соченение) húrmet taxtası (доска почета), kúndelik (дневник) t.b
Qarım-qatnas nátiyjesinde basqa tillerdiń tásiri arqalı sózlik baylıq hám basqa da tarawlar
rawajlandı.Máslen, arab tilinen (maqluqat, jámiyet, násil t.b), parsı tilinen (zerger, dárt, úmit t.b) orıs tilinen (klass, partiya) awısqan sózler qaraqalpaq tilinde jiye qollanıladı.
Qaraqalpaq tili leksikasınıń tariyxıy shıǵısı boyınsha quramı
Qaraqalpaq tili leksikası tariyxıy shıǵısı boyınsha eki toparǵa bólinedi: 1) óz sózlik qatlam, 2) ózlesken sózlik qatlam.
Óz sózlik qatlamǵa hárqanday tildiń sózlik quramınıń tiykarın kórsetetuǵın sol tildiń óz sózleri jatadı. Qaraqalpaq tiliniń óz sózlik qatlamınıń negizin ulıwma túrkiy tillerinen ortaq sózler quraydı, óytkeni qaraqalpaq tili geneologiyalıq (tuwısqanlıq) jaqtan túrkiy tiller qatarına kiredi. Máslen, bas, kóz, kún, taw, jer, suw, eshki, sıyır, iyt, buzaw, quwanısh, jaqsı, jaman, kók, al, bar, kel, kesh, erte, sen, men, ol, ata, ana, qız, ul, bes, altı, júz usaǵan sózler óz sózlik qatlamına kiredi.
Dostları ilə paylaş: |
