Adabiy tanqid nazariyasi

1.0‘zbek sovet adabiy tanqidining vujudga keiishi va ilk qadamlari (1917-1932).
2. 0 ‘zbek sovet adabiy tanqidi sotsiaiistik realizm estetikasi bilan qurollanish yo'lida (1932—1941).
3.Ulug‘ Vatan urushi davri o ‘zbek adabiy tanqidi (1941—1945).
4. Ulug‘ Vatan urushidan keyingi davr o'zbek adabiy tanqidchiligi (1945-1956).
5. Adabiy tanqid tarixida yangi bosqichning boshlanishi (1956-1961).
6. Adabiy tanqidning tez va keng rivojlanish yo‘liga kirishi (1962-1972).
7. O‘zbek adabiy tanqidi yangi bosqichda (1972—1980).
Ko‘rinadiki, bunday davrlashtirishga sohadagi o`ziga xosliklar emas, mamlakat tarixi, yoxud shu tarixdagi o‘ziga xosliklar asos qilib oiingan. U esa o ‘zbek adabiy tanqidining chinakam ilmiy tarixini — rivojlanish yo'lidagi haqiqiy manzarasini aks ettirmagan. Unda adabiy tanqidda kcchgar. jarayonlai sho‘ro tarixi va mafkurasiga moslashtirib talqin etilgan. 30-yillarning boshlaridan rus adabiyoti milliy adabiyotlarning rahnamosi, o‘rnak univcrsitetiga aylantirildi. Badiiy adabiyot, adabiy tanqid sohasida shaxsiy adovat, yomonotlik qilish tamoyili kuchaydi. Sotsiaiistik realizmning sho'ro adabiyoti, tanqidchiligining asosiy metodi sifatida tasdiqlanishi sho'ro adabiyotining inqirozini belgilab berdi. Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi 60-yiilar arafasigacha bo‘lgan davrni qamrab oluvchi uch bosqich esa aslida, o‘zbek adabiy tanqidchiligining shiddat biian izlanishi adabiy-tanqidiy tafakkurda o‘zgarishlar ro‘v berishi, yangi-yangi shakllaming o‘zlashtirilishi va realizm uchun kurash yillari bo'ldi. Albatta, bu jarayon ham sho'ro va partiyaviy maflairaga to‘yingan holda kechgan esa-da, shaxsga sig‘inish oqibatlannmg tugatila boshlashi tufayli, har qalay adabiy tanqidda ham hur fikming uyg‘onayotganidan ayrim mujdalar berdi. Adabiy tanqid stalincha qatag‘on quibonlari ijodini qayta baholashga kirishdi, lirika, badiiy mahoratni 0‘rganishda estetik tahiilda ayrim yangi qadamiar tashlandi. Ayniqsa, tarixiy asariarda o ‘zlikni angtash va erk tuyg‘ularinmg jamiyatui uyg‘otuvchi mohiyatini idrok etishga urinish kuchaydi.
Qolaversa, adabiy jarayonda yuz berayotgan xilma-xil izlanishlar — ijodiy metod va janrlar rang-barangligi hodisalari mohiyatini, qiynala-qiynala bo‘lsa-da, idrok eta bordi va estetik bahosini berishga, umumlashtirishga hamda ulardan tegishli xulosalar chiqarishga harakat qildi, qisman ma’lum natijaiarga erishdi. A.Rasulov va N.Xudoyberganovlar o ‘zbek tanqidini tarixan ikki davrga bo`lib o‘rganishni tavsiya etadilar. Ular fikricha: 1. 1917—1955-yillami o'z ichiga oluvchi bosqichda yangi o‘zbek tanqidchiligining tug‘ilishi, shakllanishi va maxsus fan sifatida tarkib topishi sodir bo‘ldi. 2. 1956-yildan to 1990-yilgacha kechgan va kechayotgan vaqtni qamtab oladi. Bu davrda o'zbek tanqidchiligi fan va san’at uyg‘unligidan tashkil topgan maxsus adabiy hodisa tarzida rivojlanib. Ilmiy estetik kamolotga erishish jarayonini boshdan kechiradi. Tabiiyki, mualliflar o‘zbek adabiy tanqidi tarixini bu tarzda ikki davrga bo‘lib o'rganish ham nihoyatda shartlidir.
Chunki bunday davrlashtirishda salkam bir asr davomidagi o‘zbek tanqidchiligida kechgan o ‘zgarishlar, yangilanishlar, ayrim tanazzul va boshqa holatlami ilg‘ash, anglash hamda ulaming sabablarini aniqlash ko‘rinmay qoladi. Jarayondagi murakkabliklaming deyarli bir tekisiikka tushib qolishi ushub davrlashtirishning eng kemtik nuqtalaridan biridir. Mustaqillik davrida yaratilgan o ‘quv qo‘Uanmalarida ham davrlashtirish masalasiga e ’tibor qaratilgan. B.Rahmonov XX asr o ‘zbek adabiy tanqidchiligining taraqqiyotini uchga, ya’ni «jadidchilik davri», «sho‘ro davri» va undan keyingi villar singari katta bosqichlarga bo`ladi.
O‘zbek adabiy tanqidchiligi. Bu davrlashtirishni munaqqid S. Sodiq tanqid qiladi- Sho'ro davri tanqidchiligi tarixini 20-yillar, 30-yillar, urush davri. undan so'nggi davr 1956- hamda 1972-yildan keyingi bosqichlar tarzida kichikkichik etapiaiga taqsinilaganini to‘g‘ri emas deb hisoblaydi. Bu davrlashtirihshda muallif, asosan, bitta prinsipga, ya’ni jamiyat rivoji xususiyatlarini ko'proq inobatga olish tamoyiliga amal qilgan deb qaraydi. S. Sodiq davrlashiirish inasalasida o ‘zining ushbu taklifini o'rtaga
tashlaydi:
1. O‘zbek adabiy tanqidchiligining shakllanish davri (1914-1932)