Adabiy tanqid nazariyasi

2. Tahlil ko'lamining kengayishi bosqichi (1932 -1 9 6 1 ).
3. Umumlashmaiar tomon burilish pallasi (1961-1991).
4 Talqinlaming yangilanish bosqichi (1991-yildan hozirgi kunga
qadar).
Bunday davrlashtirishda ham munozarali o‘rinlar yo‘q emas. Garchand S. Sodiq adabiyot rivojining o'ziga xosligi va tanqidchilikning ichki taraqqiyot qonuniyatlarini inobatga olish tamoyiliga tayangan , tasnifda jarayon tadrijiga belgilarining yetakchi xususiyatlari ko‘rinmay qoladi. Aslida yangi o (zbek adabiy tanqidchuigi XX asr hosiiasi, u asr boshida jadidchihk bosnlagan miUiy uyg‘onish g ‘oyalaridan suv ichib
bunyodga keldi va shakllanish jarayoniga kirdi. Sho'ro zamonida sotsrealizm bayrog‘i ostida mafkuraviy quroiga aylandi, nihoyat istiqlol arafasida asi o ‘zaniga qaytib, xolis yangi taraqqiyot yo‘lini tutdi. Shu mantiqqa tayanilsa, XX asrda kechgan ijtimoiy-estetik jarayonlarga daxldorlik holatida o'zbek adabiy ianqidchihgi tarixining taraqqiyot y o‘lini quyidagi bosqichlarga bo‘libo igamsh ma’qul: uchinchi bosqich ~ yangi o ‘zbek adabiy tanqidchiligining paydo bo'hshi va shakllanishi (1900—1927).
Ikkinchi bosqich - o ‘zbek adabiy tanqidi mafkuraviylashtirish va realizm uchun kurash jarayonida (1928-1961). Uchinchi bosqich - tanqidda badiiyat va mahoratga e’tiborning kuchayishi (1962-1991). To‘rtinchi bosqich - o ‘zbek tanqidchiligida istiqlol davri (XX asrmng 90-yillaridan keyingi davr).
1XX asr o‘zbek tanqidchiligi tarixining bunday davrlashtirish sabablari quyidagilardan iborat:
1. Asr boshidan tanqidiy tafakkurda badiiy adabiyot ya u orqali jadidchilik maqsadlarini ilgari suruvchi qarashlar paydo boldi. Sho ro to‘ntaruvi bo‘lgani bilan uning g‘oyalari boshda tanqidchihkka fool ta’sir ko‘rsatganicha yo‘q. Taxminan 1927-yilgacha tanqidchilikda jadid maqsadlari ham, sho'roviy maqsadlar ham aralash-quralash iilgari surilib keldi. XX asming birinchi choragi tugash aratalanda Oyobekiston tanqidchiligida sho'ro siyosati kuchli hujumga o tdi va tanqidchilikda yildan yilga o ‘z manfaatiga mos 0 zgansh ar yasay boshladi. Istiqlol, ozodlik g‘oyaiari aks etgan asarlarga keskin xuruj b SShunga qaramay, bu bosqich o ‘zbek tanqidchiligining yuzini ko‘rsatuvchi V.Mahmudning bir qator maqolalan Oybeknmg «Cho'lpon. Shoirni qanday tekshirish kerak?» (1927) kabi program ahamiyatga ega maqolalar paydo bo‘1di.
2 Dastlabki bosqich tugashi arafalaridayoq sho ro siyosati va mafkurasini tanqidchilikda ham asta-sckin hukmronlikni o‘z qo`liga oldi. 1928-yildan tanqidchilikda sinfiylik va dunyoqarash masalasida, nihoyatda zararli va xato fikriar ilgari surila boshladi. Bunday fikrlar partiyaviy hujjatlar bilan mustahkamlandi 1934-yildagi:G‘ozuvch «laming 1-syezdi sotsialistik realizm qonumyatlarmi asoslab berdi. Tanqidchiligi mana shu jarayon ta’sirida qolishiga q a r am a y , sotsialistik realizm uchun kurashishiga qaramay, o'zimng ilg`or vakil.an qarashan misolida, umuman, realism prinsiplanm aniqlash va l a s h >0 had jddiy izlanishlar olib bordi. Bu izlanishlammg samaralan 30, 40 50-yillar maqolalari va adqiqotlaridagi muvaffaqiyatlar va xatolarda aniq namoyon bo‘ladi.
3. 50-yillarning ikkinchi yarmidan boshlangan tarixiy va adabiymadaniy sharoitlarda o ‘zbek anqidchiligiga O.Sharafiddinov,M.Qo‘shjonov L.Qayumov,H. Abdusamatov, S.Mamajonov, N. Karimov.U.Normatov, N.Xudoyberganov kabi yangi kuchlar kinb keldi. Besh-olti yil mobaynida ular tanqidchilikning sifat jihatdan yangilanishiga opining samarali hissalanm qo'sha boshladilar. Bu hoi ayniqsa, 60-yillarning awaliga kelib, nashr etilgan 0 . Sharafiddinovning «Zamon. Qalb. Poeziya» nomli maqolalar to plami hamda M.Qo'shjonovning «Abdulla Qodiriyning tasvirlash san`ati» nomli tadqiqotlarida yorqin namoyon bo`ldi. Ushbu manbalarda o zbe tanqidchiligi badiiylik va mahorat muammolanm jiddiy va maxsus o rganishga kirishilganini ko‘rsatgani bois, ular yaratilgan davrni o‘zbek tanqidchiligining burilish nuqtalaridan biri – tanqidchilikda yangi bosqich boshlangani sifatida e ’tirof etish to ‘g‘ri bo‘ladi. Bu borada turli yo ‘nalishdagi izlanishlar istiqlol aratasigacha davom etdi.
4 .Va nihoyat 1990-yil awali - Mustaqillik davridan boshlab o zbck tanqidchiligi barcha yo‘nalishlarda o‘zining yangi va istiqbolli taraqqiyot bosqichiga kirdi.Adabiy jarayon va lining xususiyatlarini ochib berish tanqidchilik iuradi. Badiiy ijod haqidagi fikr-mulohazalar ilmiy-estetik tahhlda haqqoniy o ‘z ifodasini topishi kerak. Bugun istiqlol mafkurasi har bir hodisaga xolis baho berishni talab qilyapti. Lekin afsuski, XX asr ozb ek adabiyoti, shu bilan birga. o ‘zbek adabiy tanqidi o ‘z rivojini 20-yillardan., aniqrog‘i, to‘ntarish ta'sirida boshladi. Dcgan qarash aynm darslik, qo‘llanma. turli tadqiqotlarda hamon uchrab lurdi. Bu to‘g‘ri emas, yoki eng kamida, eskirgan fikr. Ayniqsa, istiqlolgacha chop etilgan ishlarda shunday mulohazalarga duch kelgan hozirg! talabalar bu narsani e ’tiborda tutishlari iozim boladi. O‘zbek adabiyoti va tanqidchiligini tarixi endi sho‘rodan avvalgi va keying! davrlaiga bo‘lib o'rganish eskirdi. XX a sr o ‘zbek adabiyoti V-r tarixga bir butun adabiy hodisa deb, yaxlit tizimsifatida yondoshuy Iozim. Taraqqiyot va ichki imkoniyatlami namoyon eta ohshj masalasidan k.clib chiqib hamda undagi sifat o'zgarishlaming nazarda tutilgani, shartli ravishda asr mobaynidagi ulaming tarixiy yo lini turli davr va bosqichlarga bo‘lib o'rganish maqsadga muvofiq ko‘nnadi. XX asrmng, ayniqsa, birinchi choragida faol ijod etgan, 30-yi!!arda ham qator yetuk asarlar yaratgan, munawar fikrlami ilgari surgan,o mi kelganda ba zan yanglishgan, lekin miliatga sadoqatini yo‘qotmagan Kamiy, Ajziy, Ibrat, Munawarqori Abdurashidxonov’ Mahmudxo ja Behbudiy, Abdulla Avioniy, Abdulhamid Majidiy, SoTtzoda. Sidqiy-Xondayhqiy, Tavallo, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘)pon, uJ "u , Shim’ Vadud Mahmud> Abdurahmon Sa’diy, Sotti Husayn va boshqalar faohyati, mcrosini, o ‘rganish, shuningdek, alohida ilmiy tarixiy masalalami qayta ko‘rib chiqish va baholash borasida qator ishlar amalga oshinldi. Bu xususda «Milliy uvg‘onish davri o ‘zbek adabiyoti» (B.Qosimov, Sh.Yusupov, U.DoIimov, Sh.Rizayev, S.Ahmedov) kabi darsiiklar, dissenatsiyalar yozildi, ilmiy risolalar va to‘plamiar,adabiy-tanqidiy maqolalar e ’lon qilindi. Bular-ku muhim va 0‘rinli ishlar, davr adabiyotini butunicha olib tekshirish shu yo‘! bilan uning tarixiy taraqqiyot jarayonida tutgan o mini belgilashga xizmat qiladigan izlanishlar, biroq bular bali o ‘sha davr V y o t im va adabiy-tanqidiy fikrini o ‘rgamsh sohasida amalga oshinlishi kerak bo'lgan ishlarning hanunasi emas. . .
XX asr boshlaridagi adabiy hayot o'zbek adabiycti tarixiy taraqqaiyotida qanday o ‘rin tutishi, boshqabosqichlardagi taraqqiyotjarayenidan qavsi va qanday xususiyatlari bilan tarq qilib turishi jahon xalqlari adabiyotining shu davri bilan qiyosan xota, i miy j.hatdan aniq va tiniq ochilsa, ko‘p chigal muammolar jumladan, >ozug‘chi, shoirlar ijodini bor salobati va salmog‘i bilar, baholash lmkomtug ila : binobarin adabiy tanqidga doir qator muamrnolarmng yechimi ham istiqbolli yo‘nalish oigan bo‘lar edi.XX asr o ‘zbek tanqidchiligidagi adabiy-tanqidiy maqola va taarizlar dastlab «TVG» («Turkiston viloyatimng gazeti»)da bosilgan deyilsa-da, uning ayrim namunalari XIX asming oxirlandan chop etila boshlanganini kuzatish mumkin.XX *sr tongida Bchbudiyning «Padarkush» dramasimng paydo boiishi o ‘zbek teatr tanqidchiligining tug‘ilishiga oiib keldi. Mirmuhsin Shermuhammedov, Hoji Muirikabi teatr t a r d a n yutotab chiqdi. «Osiyo» gazelasida, «Teatr», «Oyina* jurnalida «Teatr nadur» «Turkiston viloyatining gazeti»da «Teatr foydasi* kabi maqola taqlShu vaqtgacha, asosan, tatar, ozarbayjon, rus dramalari haqida ayrim fikrlar bUdirib kelingan bolsa, endi o'zbek mualufming drama ik asari haqida, o'zbek hayoti va millat muammolari bilan bog liq ravLhda muhim qarashlar aytila boshlandi. Tatar, turk o rbavjon rus adabiyoti va san’atlari ta’sirida o‘zbek milliy adabiyotida yo taassurotlaridan iborat ocherk, feleton, hikoya q.ss kab, ianrlaming ilk namunalari paydo bo la boshladi. M. shermu hammedov, Hamza, S.Ayniy, A.Qodiriy, Cho'lpon kabi ijod!korla bu ianrlardagi ilk milliy asarlarning mualliflari. Bu yo nalishdag yangiliklar, o ‘z navbatida, tanqidchilikmng ham jonlamshiga fao U SMa’rifatparvarlik jadid adabiyotining yetakchi tamoyiliga aylanarekan bu xususiyat shakllana boshlagan o'zbek milliy tanqidchiligining ham’yetakchi xus siyatlaridan biri sifatida bo‘y kci rsatoi. paydo bo'lgan ayrim demokratik talablar asta-qekm ozbek milliy adabiyotidagi demokratik yo‘nalish shakllanishimng faollashuviga ta sir eta bordi. Tanqidda davming mavjud ijtimoiy tartibini tanqid qilish davr adabiyoti, ayniqsa, she’riyatidagi realistik unsurlaming chuqurlashuvida inuayyan roi o‘ynadi. Davr talabi va undagi tanqid ko'zining ochiia borishi bois xalq orzularini har tomonlama aks ettirish adabiyotda asosiy mavzuga aylandi. Ammo davr adabiyotiga toMiq va yetarli balio berishga o'sha zamondagi adabiy tanqidning kuchi yetmas edi. Adabiy tanqid bu vaqtda hali san’at, mnsiqa, til, madamvat, ijtimoiyot. tarix muammolari xususidagi mulohazalar doirasida qorishiq holda kechdi. 20-yillarnmg ikkinchi yarmidan adabiy tanqid ancha jonlandi.
30-yiliardan adabiyot butunlay mafkuralasha borgani sari tanqidning ham ko-plab imkoniyatlari qo'ldan ketdi. To‘g‘ri, bu davrda ham qator go7aI asarlar yaratildi, lekin bundan qat’i nazar «Sovet tuzumi unmg arkschaenincha mafkurasi, shubhasiz, adabiyotimizning kamoliga katta zarar keltirdi»1. anqidchilik bu davrda katta iztiroblar bilan aynm haqiqatjarni so ‘zlashga intiisa-da, asar mohiyatini, badiiyatini io g ri ochishga harakat qilsa-da, kundan kunga adabiyotshunoslikilmida jadid adabiyoti va uning namoyandalari hayoti, ijodichetlab o tila boshlandi. Aksar hollarda esa, ularning hayoti, dunyoqarashi, ijodi buzib ko‘rsatildi. Partiyaviylik va sinfiylik degan talab tanqid va adabiyot boshiga tushgan balo bo‘ldi.
Natijada XX asrboshlarigacha o zbek adabiyoti bilan undan keyingi davrdagi adabiyoto ‘rtasida katta o ‘piriIishlar va uzilish yuzaga keldi; sho‘roni uluglovchi asarlargina ko kka ko‘tarila boshlandi. Shunday ekan, bu davr adabiyotini,tanqidchiligini barcha murakkabliklari bilan yoritish. Barcha ijodkorlaming badiiyiik mezonlariga javob beradigan asarlarini chop ctish, o ‘zbek mumtoz adabiyotiga tutashtiruvchi ko‘prikni tiklash zarur edi. Xuddi shu boradagi xayrli ishlarni E.Karimov va B Qosimov Kabi adabiyotsliunosiar boshlab berdilar.O zbek adabiy lanqidining shakllanishitia matbuotning roli.Tanqidning muhim xususiyatlaridan biri uning publitsistik mhi yokipubiitsistika bilan chambarchas aloqasidir. Adabiy jarayon hodisalari va shu kunning ayrim asarlarini tahlil etib, qimmatli fazilatlarini keng ommaga tushuntirib berish asosida uning estetik didini tarbiyalashga mo ijallangan tanqid o ‘z o ‘quvchisiga, asosan, matbuot — gazeta va jumallar orqali murojaat ctadi. V. Belinskiy o ‘z davridayoq: Karimov A. Ma'naviy boylikka ehtiyoj G‘ G‘ Jahon adabiyoti. 1998 N» «Tanqid allaqachon bizning omnianing ehtiyoji bo‘hb qoldi. Hechbir jumal yoki gazeta tanqid va bibliografia boMimisiz yashay olmaydi», deb yozgan edi. . .
XIX asrning so'nggi choragi va XX asr boshlanda lurkistondao ‘zbek rnilliy vaqtli matbuoti tug‘ildi va tez sur’atlar bilan nvojlana bordi. Vaqtli matbuotning tug‘ilishi, rivoj topishi bilan o amizningdastlabki milliy jumalistlarimiz yetishib chiqa boshladi. 1883-yildanchop etila boshlangan «Tarjumon» gazelasi jumladan o zbek madaniyatisan’ati, adabiyoti bilan birga, tanqidchilikning yuzaga kehshidamuhim o'rin tutadi. Shu o ‘rinda «Turkiston viloyati gazetaswmng vetakchi belgilari haqida to‘xtalinish joizdir. Unda «O sh shahn xususidagi risola» haqida bosilgan taqriz, aytish mumkinki, shu janrning bizdagi dastlabki namunalaridan biridir. Gazeta isyonkor o ‘zbek shoiri Boborahim Mashrab ijodiyotiga oid maqola bilan malbuot sahifalaridagi o‘zbek adabiyotshunosligiruknini boshladi. 1907-yildan unda M.Behbudiyning maqola va ocherklari nashr etildi.
Gazeta XIX asrning oxjrgi choragida o zbek demokrat shoirlari Furqat va ttorxonni. Muqimiy, Nodim, Rojiy, Ibrat, Behbudiy, Hoji Muin, Vashy, Ibrohim avron M.Shermuhammedov, M.So‘fizoda, Tavalio, A.Zohiriy,A. Qodiriy (Julqunboy) kabi ijodkorlarni to‘pladi. Ularningaksan tanqidchilik bilan ham shugHillanib, adabiy jarayonda faoihk ko rsatdi.Garchi missionerlik maqsadi asosida ish koTsa-da. muhamr N.P Ustroumovo ‘zbek adabiyoti namunalari va ular haqidagi maqolalargamuavyan sahifalar ajraldi. Chunonchi, «Padarkush» dramasi sahnalashtiriiishi munosabati bilan 1914-yilda o‘zbek leatnga sahna asarlarigabag‘ishlangan qator taqrizlar e’ion qihndi. Bu jihatdan Muinning «Yangi asar* nomli maqolasi diqqatni tortadi.
Unda «Padarkush» fojeasi kitob holida bosmadan chiqqanhgi aytihb, asar mazmuni bayon qilinadi. Taqrizda Behbudiy asan o zbek dramasining qaldirgloch namunasi sifauda baholanar ekan, unmg xalqmadaniy, ma’rifiy tafakkuri rivojiga ahamiyati ta’kidlanadh M. Shermuhammeduv ham maqolalarimng binda bu fojia haqida iiobiy fikrlar bildiradi, xalqni «Padarkush»m o ‘qishga chorlaydi. TVG»ning 1914-yil 71 -sonida Mirmuhsmmng «Sabzazor risolasi*nomli maqolasi e ’ion qilinadi. Undato‘plam mundanjasi, qatnashgan shoirlar, larning davr adabiy arayomda tutgan o mi haqida ma lumotlarbcriladi. Vasliy ijodiga bag‘ishlangan maqola Mirn-.uhsinning tanqidchilik ste’dodidan darak beradi. Lekin «T g‘ G» aohyatidavomida o zbek adabiyoti, madaniyati, tanqidini yoritishga ahamiyatbetsa-da, chor hukumatiga sodiqligini unutmadi. Undagi aksar she’rva maqolalar Ostroumov «buyurtma»si bilan yozilib bosildi.Bu davrga kelib, Turkistonda bir qator o ‘zbekcha gazetalar nashrctila boshlandi. «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat»,»Sadoi Turkiston»kabi gazetalaming paydo bo‘lishida M.Behbudiyiiing ustozi, jadidchilikharakatining asoschisi I.G‘aspirali tashkil etgan «Taijumon» gazetasining ta’siri beqiyosdir.MAHMUDXO‘JA BEHBUDIY (1 8 7 5 -1919).
Mahmudxo‘ja Behbudiy o ‘z davrining ijtimoiy-siyosiy harakatlarida faol qatnashgan eng yirik namoyandasi, yangi zamon o ‘zbekmadaniyatining asoschisi edi. Turkiston jadidlarining yo'lboshchisi, «mustaqil jumhuriyat g‘oyasining yalovbardori, yangi maktab goyasining nazariyotch'si va amaliyotchisi» (B. Qosimov),birinchi dramaturg, munaqqid, teatr-,. shunos. noshir va jumalist, o ‘tkir publitsist edi. «Mahmudxo‘ja Bchbudiy uyg‘onish davri o*zbek adabiyotida birinchi o ‘rinni olurga loyiq zotdur», deb yozadi Hoji Muin ibn Shukruuo Mahmudxo ja Behbudiy 1875-yilning 19-yauvarida Samarqand yaqimdagi Baxshitcpa qishlog‘ida ruhoniy oilasida dunyoga keladi Otas» Behbudxo'ja Solihxo‘ja o ‘g ‘li turkistonlik, Ahmad Yassaviyning avlodlaridan, ona tomondan bobosi Niyozxo‘ja urcanchlik bo‘lib,
amir Shohmurod zamonida Samarqanaga kelib qolgan. 1894-yiida otasi vaibtidan kevin tog‘asi qozi Muhammad Siddiqning tarbiyasida o stb voyaga yetadi.
Arab tilini o'rganadi, maktab, madrasada o ‘qiydi yosfcdan qozixonada mirzoiik qiia boshlaydi. Samarqand, Buxoro madrasalarida yaxshigina tahsil ko‘rgan yosh Mahmudxo‘ja dunyoqarashming shakllanishida jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek G‘aspiralining xizmati katta bo‘lgan. 1899-1900-yillarda Behbudiy buxorolik do‘sti Hoji Baqo bilan haj sa.ariga chiqadi. Bir qancha mamlakatlarda bo‘lib, u yerdagi maktablaming o ‘qitish usullari bilan tanishadi. Bu tanishuv izsiz kctmaydi, umng yangi maktab haqidagi qarashlarini mustahkamlaydi. Natyada Behbudiy tashabbusi va g ‘ayrati bilan 1903-yilda Samarqand atrofdagi qishloqlarda yangi maktablar tashkil topadi. Adib ushbu maktablar uchun darsliklar tuza boshlaydi. Ma’nfat uchun birgma maktab kifoya qilmasdi. Zamon va dunyo voqealar bilan timshib borish miliat va Vatanning ahvolidan, hayotidan ogoh bo hsn kerak edi Mana shu ehtiyoj va zarurat Behbudiyni teatr va matbuot sariboshladi.»Padarkush» dramasi shu tariqa maydonga keldi.1913-yildan Behbudiy matbuot ishlari bilan shug‘ullanadi. Unmg say’-harakati bilan «Samarqand» gazetasi nashr etildi. Unda «Sayyohi hindi» asarining fors tilidan rus va o ‘zbek tillariga taijima qilinganhgi,tez orada kitob holida nashrdan chiqishi haqida e ’ion-maqola benldi Maqolada Fitratning bu asarini rus tiliga fors-tojik tihm yaxshi biigan polkovnik A.Kondratov, ma’rifatparvar shoir va dramaturg Hoii Muin o ‘zbek tiliga o ‘girgani ma’lum qihnadi. Shu yilning 20-avgustidan u «Oyina* jurnalini chtqara boshlaydi.Bu suratli haftalik jurnal bo'lib, asosan, ‘zbek tilida unda ixcham forsiv she’r, maqolalar, ruscha e ’ionlar ham berib bonlardi. Behbudiy shu yiUari nashr ishlari bilan qizg‘in shuglullandi.
«Nashriyoti Behbudiya « nomi bilan o‘z xususiy nashriyotim ochdi. Fitratning «Sayyohi hindi» asarini nashr etdi. Turkiston xaritasini tuzib bosmadan chiqardi.Kutubxonani yo‘lga qo'ydi. «Oyina» jurnali ma’rifat va madaniyat tarqatishdajuda katta xizmataildi. Unda iliat va uning haq- huquqi, tarixi, til-adabiyot masalalan, dunyo ahvoliga doii qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan. A>rmqsa, til masalalari muharriming hamisha diqqat markazida bo‘lgan. Masalan, jumalning birinchi sonidayoq u «Ikki emas, to'rt «il team» degan maqola bilan chiqqan edi. Behbudiy adabiy tanqidga katta e tibor berdi Bir necha asrlik sukunatdan keyin bu sohanmg o ziga xos xususiyatlarini tayin eub, adabiyotda uning teng huquqligi masalasini o'rtaga qo‘ydi- «Tanqid saralamoqdur» (1914) deb nomlangan jiddiy maqolalaridan biri shu mavzuga bag‘ishJangan edi. «Oyina» jumalining 32-sonida chiqqan bu maqola tanqidnmg o shadavrdagi ahvoli to‘g‘risida ma’lumot beradi: « 0 ‘qilgan kitobiami ma nantaftish etib, undagi nuqsonlami bayon etmak tanqiddur, va dushmanlik emas. Bizni Turkistonda yangi maktablar ancha bordur,yangi risolalar xiyla bosilib turibdur, jandalarda maqola va ash orlar o'qilib turibdur, ammo hanuz tanqid davriga etushgammiz yo q».
Behbudiy gazeta va jurnallarning asosiy xususiyati tanq'dda, yanisaralamoqda deb hisoblaydi. Carronar aqchani, tujjorlar matom saralaganidek, muharrirlar ham umumiy hol va maishatg a taalluq tnrin G‘T sarateydurki, boshqa so‘z ila «tanqid» atalur» Behbuditanqidning mohiyatim juda to‘g‘ri tushungan holda, hali biz tanaid avnga yetishganimiz yo‘q deb afsuslanadi, tanqidning shaxsiv va jtimoiy turlanm ko‘rsatadi: «Ammo bir muallim yo mudarris va muharrirni ishidan, shaxsiyatidan xaloyiqg‘a zarar kelsa andan ham e td Z -Zrh'Hlaqtf b’ nS la’ ‘ahrir Va maslakimizn> bir kishi tanqid r H Ch,day,0l? r iZ' qqat ila munaqq'd so'zini tinglamaymiz»' Behbudiyning bu fikrlari bugungi kunda ham cskirmagan va Z m a " ni yo qotmaganligi yaqqol ko'rinib turibdi.Vaqtli matbuot milliy adabiyot bilan birga o'zbek tanaidrh.lioi nvoji uchun ham o'ziga xos m inbarga aylana bordi Kashr etilgan badiiy va tarjima axarlarga vaqtli matbuot o ‘z sahifalarida taarizlar bera boshladi; bu taqrizlar adabiy tanqidning rivojiga y o ‘l ochdi Bundan shunday xulosaga kelish mumkin: hozi i adabiy tano dni Eeng ommav,y, eng ko‘p tarqalgan janrlaridan b.rUaqrizrnn ug Xnvoj amshi bevos.ta liyuyg‘onish davri bilan bogl.q T a q S m in « Hboriidir a"q,d# mkni S,ida Ch P etila oshlagani ham Vaqtli matbuot o'z sahifalarida adabiy tanqid,uning ahamivati roli hi HSa lj bly ta’siri' umuman, adabiyotning taraqqiyotidagi ol haqida qirnmath ,lmiy maqolalar chop eta bordi, C h u n o S kfrih VpTU ! 1* -anq'd 'Stll0hi va Uning adab'y t sohasiga ilk bor kinb kelayotganhg, xususida Ahlullo maqolasida berilgan sharhni eslatah mumkm. Maqola muallifi bu davrga kelib, «tanqid. Istilohining butunlay yangi ma no kasb etganligini aytish bilan birga adabiyotning kelgusi taraqqiyoti bevosita vaqtli matbuot va adabiy tanqidga bog‘iiaLgin. qayta-qayta ta’kidlaydi. Xulosa qilib aytganda- I MOM lardag, o'zbek vaqtli matbuot, yang? adabiy“ ning ™keltshi va shakllanishida muhim ro! o ‘ynadi.O‘zbek adabiy tanqidchiligining ilk mustaqil qadamlari «ButunJ3m,yatl,niG‘- iarixi adabiyotimiz larixi kabi tanqidchilf miz ta I 1 Behbuaiy Mahmudxo'ja. Tanlangan asarfer. — Ma'naviyai 19994 —T -3 I-1 0 ham bag‘oyat murakkab bo'lgan, uning har lahzasi ljodiy tikr bilan dogmatizm, haqiqat bilan yolg‘on, vijdomylik bilan murosasozlik o'rtasidagi kurashga to‘U*. - deb yozadi O.Sharaf.ddmov varatilajak tanqid tarixi ana shu kurashm, nvojlamsh yo llandag murakkablikni yumshatmay, bo'yamay, ro y‘ r f t tTnaid darkor Shu mantiqqa suyangan holda asr boshidagi adabiy tanqi z a ru , Bu silsilada H.Boltaboyevning Fitrat adabiy-tanqidiy qarashiariga bag‘ishlangan qator maqoiaarivaFiUat ilmiy merosi tadqiq etilgan doktorlik ishi; I. Yoqubov, U. Sultono%, B. Karimov. G‘. mrzoqov, U. Jo'raqulov, R. Tojibev sub «Otajon Hoshimning adabiy-tanqidiy faoliyati» ,»C h o Iponmng adabiy-tanqidiy qarashlari», «Vadud Mahmudnmg M-yillar adabiy tanqidchiligidagi o ‘rni», «G‘ozi Yunusnmg ijodiy y o li» , «rrtratnmg tadqiqotchilik mahorati», «O‘zbck adabiy tanqidi tanxidan» debnomlangan nomzodlik dissertatsiyalarida qimmatli kuzatish va xulosalar mavjudligini ta’kidlash o rinlidir. .
Adabiy tanqid XX asr boshlarida muhim yutuqlarga jiddiy nuqsonlarga bam yo‘l qo‘ydi. Bu haqda fikr yun a n oldin asr boshlarida paydo bo'lgan turli Ushbioilar va uUrmng adabiyot hamda adabiy munosabatmi ko satib o tish joiz.Zero XX asr 20-yillar adabiy jarayoni uchun mushtarak xususiydt-|a ™an bir-biriga o'xshamagan turli adabiy tashkilotlaming mavjudligi. edi Buning natijasida ijodkorlami proletar va dehqon yozuvch s.inqilobiy yozuvchi va «poputchik» (voMovchi) kabi toifalarga ajratish odatga aylangan edi. Jumladan, o'sha davrdagi adabiy-tanqidiy maqolalarda G ayratiy, U.Ismoilov, G‘.G ‘ulom - proletary yozuvchiiari. H.Olimjon, Oydin, h.Sulaymon, S.Abdulla- mq.lob.y yo vch .Elbek va Oybek -»poputchiklar» - deb baholangan edi. Bu davrdaei adabiy tanqid: 1) adabiy tanqidiy janrlar xususidagi izlamshlar! 2) mumtoz merosga munosabat; 3) yangi mson qiyo.asim yaratishkahi vo'nalishda ish olib borganini kuzatish mumkin.Adabiy tanqid shakllanish bosqichida ilk qadamlanm asosan taqrizdan boshlashini ta’kidlash joiz. Taqrizlar awa t f j c k ta k lla r xususida so‘ng turli badiiy asarlar yoki, alohida to plamlar h»qida yozila boshladi. Bunga «Za-nay» imzoli muall.fn.ng «XaW farang»,»Cho‘1 bolasi» taxallusli muallifning «Yer yulduzlan», S Aymy qissa ' Sharafiddinnv O. Adabiyot mangu yashaydi G‘ G‘ Jahon adabiyoti.yani llmiShdagI «odk riar va zamondosh adiblar hayoti faoliyatiga bag ishlangan maqolalar yuzaga kela boshladi To g ruining «Eski shoirlarimizdan Muqimiy», L.Olimiynine «Unutil (MGtia "G380 kaO‘ ada PonAScSS’ Fitratn mg «Muqaddi matul-adab», Cho'lponning «Tagor va tagorshunoslik «, «500-yil» maqolalarida mumtoz badiiy xazina o ‘z qlmtnmnnl UO q0:maBf 1?1 va unln» y!lnSi avlodga xizmat qila oladigan omonlan, yangi adabiy hodisalarning ayrim xususiyatlari ochib beriladi Yozuvchi va tanqidchilarnmg ko'pi yangi o ‘zbck adabiyotining dolzarb masalalan haqida o ‘z mulohazalarini bildirdilar. Fitrat i Q t ly’ A.Sa’diy, Elbek, yoshlardan H.Olimion G ‘ G ‘u lom, M.rtemir Olim Sharofiddinov, Botu, Sh.SulTm™ Sotti Husayn, A.Qahhor, Oltoy, O.Hoshimlartanqidiy, ilmiy-ma’rifiy ishlari bOan matbuot sahifalarida tez-tez ko'rinib turdilar. Ula o‘ zbek adabiyotmmg shakllanishi haqida, o'zbek adabiyotidgi yangi fazilatlarta rin g i Za,n ayn,m adably muammolar “ «‘'da bahs yuritdilar Shuko rinib turdi * shak»anish jarayonida quyidagi ikki xususiyata '«2 Yigirmanchi yillarga kelib, matbuotda «Tanqid va adabiv mubohasa1 , «Fanmy tekshirishiar», «Matbuot vaadabiyot», «Sanoi nafisa olamida» kab. yangi ruknlar ochildi, ularda badiiy to‘plamlar sahna asarian, darsliklarga oid taqrizlar e ’lon qilindi obzor va“ : G aG 08' ; Adabiy jari,y n8a. o'zbek adabiyotiga oir d |r bu Xildagi maqolalar, taqrizlar qatorida qardosh xalqiar adab'yo i, ularning san'atkorlariga oid maqolalar harn yoritila boshladi Sharq va G arb san’ati haqida, go'zallik masalalari xususida shunmgdek, V.Belinskiy, N.Chernishevskiy, V.PIexanov, A. Luna-m Gn 'UT 8k e5 e,,k qar?shlanEa bag‘ishlangan maqolalar yozildi. Ayni aqtda adabiyot va san atni siyosat yo'liga bo‘ysundirish bilan bog‘liq ko rsatmalami kengroq yoyish harakati boshlandi.O zbek adabiy tanqidi shaklianishida ozarbayjon publitsisti N Narimonov,tatar adibi O.Ibrohimov ilmiy-nazariyqarashiarilg t a i r I etilarii boldi. O sha davr o ‘zoek matbuolida ularning maqolalari bosilishi ijobiy hodisa edi. Ayni zamonda turli adabiy tur va janrlardagi asarlarni baholash zarurati adabiy-tanqidiy fikrning jonlamshiga sczilarli ta’sir ko‘rsatdi. , . CVzbekistonda yashagan professional munaqqidlardan tasnqantanqidchilikda Cholpon, Qodiriy, Oybck, H.Olimjon kabi adiblarmng faol ishtiroki o ‘zbek adabiy tanqidi shakllanishida muhim rol 0‘ynadi. XX asr avvalida adabiy tanqid vujudga kelishi va shakllanishi jarayonidabir-biridan tubdan farq qiluvchi ikki tamoyil ko‘zga tashlanadi: I Badiiy adabiyot mohiyatini to‘g‘ri anglash yo ‘lidagi xolts izlanishlar. Bu silsUaga Fitrat, Cho'lpon, SAyniy, V.Mahmud L.Olimiy,Olim Sharafiddinov, O.Hoshim kabi tanqidchi va adabiyoshunoslar hamda ular qatorida endigina tanqidchilik faoliyatim boshlagan Ovbek, H.Yoqubov, Sh.Sulaymon izlanishlari kiradi. 2. Vulgar sottsiologizm asosidagi ochishlar: Bu guruhga mansubtanqidchi va adabiyotshunoslar madaniy merosga nigilistik munosabatda bo‘lib, talqin uchun faqat ijtimoiyotni asos qilib oldilar.Zmonaviy adabiy jarayon va asarlar haqida fikr yuritganda, hukmron maikuraga tayanib, sinfiylik va dunyoqarash masalasim badny ijodmngbosh mezonlari sifatida noto‘g‘ri tushundilar. Masalan, tanqidchi S.Husayn o‘zbek adabiyotining yosh xodimlarini tarbiyalashda, iste -dodlami adabiyotga olib kinshda yaxshi tashabbus ko‘rsatdi. AmmoA.Qodiriy ijodini vulgar sotsiologizm nuqtayi nazaridan biryoqlamava xato tahlil qildi. Bunday nuqsonlar Miyon Buzruk Sohhov, ZiyoSaid, Umaijon Ismoilov, Yunus Latif, J.BoyboMatov kabi tanqidchilarijodida ko‘p ko‘zga tashlandi.0 ‘z davrining ziyoli kishilaridan biri, shoir. nosir, pedagog hlbek tanqidchilik sohasida ham samarali qalam tcbratdi. Uning tanqidhaqidagi qator fikrlari V.Belinskiydan ko‘p narsam o'rgangamni ko‘rsatib turadi. U tanqid deganda, yaratilgan asarlardagi yutuq va kamchiliklami shaxsiy g‘araz yoki maqtovlarsiz, xolislik bilan aytilishi, to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq ko‘rsatilishni nazarda tutadi. «Tanqid demak. birishda yo bir narsada bo‘laturg‘on kamchiliklami shul ishning ishlovchilariga ko‘rsatib, tuzatdiruv va to'ldiruv uchun aytiladurg on so zdemakdur»1,
Ne’mat Hakim esa tanqidning: fanniy (ilmiy), satink, adabiybadiiy kabi turlari haqida gapirarkan, ilk bor uning ichki tasmfimamalga oshirishga harakat qiladi va ularning har binga xos farqli '• 0 ‘G‘bek sovet adabiy tanqidi tarixi.-T.: xususiyatlarini tushuntiradi, shu tariqa adabiy tanqid xususidagi tushunchalarmkengaytiradi.U tanqidchilar orasida A.Sa’diy faoliyatini ma qullaydi. Qator vulgar sotsiologik xatolai a y o ‘l qo‘ygan bo‘lsa-U chindan ham jiddiy masalalar haqida birinchilardan bo lib filer yuntadi.XX asr boshi adabiy tanqidchiligida: a) tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagi kuzatishlari; b) yozuvchining badiiy asarlarga bahosiy y zuvchi tanqidi; d)tanqidchining tanqidchilar maqolalariga munosabati singan uch yo'nalish ko'zga tashlanadi. Har uchala yo'nalishdagi tanqidiy ishlar orasida ilmiy xolis mulohazalar qatorida ba’zan ur-kaltakchilik dalillar noprofcssional noxolis, ba’zida mafkura domiga atamom sh o ‘n g ‘ib ketganmu ohazalar ham uchraydiki, bunday hoi adabiy tanqidning tug‘ilishi shakllamshi va qarortopishi birtekisemas, og‘ir, murakkab, izlanishli’topish va yo‘qotishli mashaqqatli yoldan borganligini ko‘rsatadi! Lekin, eng asosiysi, xolis va adabiyotning mohiyatidan kelib chiqib aytilgan fikrlar, mulohazalar, shu yo'nalishdagi maqolalar tanqidchilikning kelajagi uchun asos bo‘ldi. O‘tgan asming 20-yiIIaridan e ’tiboran adabiyot va adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi — ularning muhim xususiyatidir.
Bunga Cho`lpon asarian yuzasidan olib borilgan jiddiy munozaralarni ko'rsatishning o'zi kifoya. ChoMpon ijodi yuzasidanadabiy jarayondagi munozaralarda asosan ikki y o ‘nalish ko‘zga tashlanadi. Birinchisida shoir ijodiga xolis, poeziyaning ichki mohiyatidan kelib chiqib to‘g‘ri baho berildi. Bunga A. Qodiriy V Mahmud, A.Alaviya, qisman Z. Bashir va Oybeklaming taqriz, maqoialarini ko rsatish mumkin. Ikkinchisiga Ayn, Usmonxon, Miyonbuzruk Solihcv, A.Sa’diy va boshqaiar yozgan taqriz, maqolalar mansub bo‘iib, ularda Cholpon jjodiga so f «markscha-lenincha» estetika nuqtayi nazaridan baho nidi, bu yo‘nalish shoir qismatiningfojeaga giriftor ctilishini tczlashtirishga sabab b o id i1.Afsuski, o ‘zbek adabiyoti va tanqidchiligining tug‘ilishi hamda shakllamshi jarayonida, aniqrog‘i, XX asrning 20—30-yil!arida iste-dodlarga shunday yondashish qaror topa boshlagan edi va buning bosh sababchisi tuzum va mafkura edi, albatta. Badiiy ijodda g ‘ova-1 Bu haqda qarang: Sharafiddinov O.Cho'iponni anglash - T • Cho‘1-pon. 1994.viylik bilan badiiylik bir-biriga uzviy birlashib, uyg‘unlashib ketgandagina chinakam san’at asari paydo bo‘ladi. Ulaming birini ikkinchisidan uzib, yuqori qo‘yish, badiiy ijod mohiyatini ijtimoiyot qonuniyatidangina kelib chiqib tushuntirish, talqin etish vulgar sotsiologizmga
olib keladi, adabiy-badiiy, ilmiy-estetik tafakkur ravnaqiga putur yetkazadi.