AdigöZƏl bəy qarabağnamə

 
BU TARİX KİTABININ HANSI İLDƏ YAZILMASI 
HAQQINDADIR 
Əsrlər, illər və aylar keçdi, hicri tarix 1261-ci ilə
2
, rus tarixi isə 1845-ci ilə 
çatdı... 
(Bu ildə həmin əsəri yazmağa başladıq.)  
                                                 
1
   
Burada və başqa yerlərdə qoyulan nöqtələr tarixi əhəmiyyəti olmayan hissələrin mətndən çıxarıldığını göstərir. 
2 
  
Hicri 1261-ci il, 1845-ci il yanvarın 10-da başlanmış, dekabrın 29-da qurtarmışdır
 
34 

 
BİRİNCİ FƏSİL 
İRANIN TƏNƏZZÜL DÖVRÜNDƏN, NADİR ŞAHIN 
TAXTA ÇIXMASINDAN VƏ ƏMƏLƏ GƏLƏN BAŞQA 
HADİSƏLƏRDƏN BƏHS EDİR 
Tərsinə dolanan fələkin... hərəkəti nəticəsində  Səfəvi padşahlarının dövlət 
günəşi batmağa başladı. Bu dövlətin... ayı axıra çatıb, puç və yox olmağın son 
gecəsinə girdi (batdı)...  İran  ətrafdakı zalımların  əlilə talan edildi və yağıların 
ayaqları altında paymal olurdu. (Onun) hər mülkünə bir hökmdar müstəqil olaraq 
yiyələndi. Hər vilayətində calal sahibi, uca mərtəbəli bir vali hökmran oldu. 
Onların zülm və  əziyyətlərinin küləyi, cövr və inadlarının isti yeli, cənnətə 
bənzəyən o gülşəni əkinsiz bir çölə döndərdi. 
Axırda, Qırxlı Nadir şah  Əfşarın dövlət və  rəşadətinin küləyi... Xorasan 
vilayətindən olan... Əbivərd tərəfindən  əsməyə başladı... (Bir çox 
müharibələrdən sonra, Nadir şah
1
) geniş bir səhradan ibarət olan Muğan çölündə 
qışlaq binasını qoydu. İmarət və otaqlar bina etdirdi. 1148-ci ildə
2
 dövlət 
binasının möhkəm rüknü və hökumət sarayının mətanətli sütunu olan vilayətin 
böyük adamlarını, dövlət  ərkanını  və  məmləkətin  əyanlarını öz qulluğuna 
çağırdı. Yüz min nəfərə yaxın böyük fəzilətli adamlar və əmirlərin başçıları cəm 
olub qurultay açıldı. O zaman ruzgarın saqisi hələ  Şah Təhmasibin həyat 
piyaləsini acı ölüm şərbətilə doldurmamışdı. Dörd yaşlı oğlu Abbas Mirzə də... 
həyat beşiyində istirahət yuxusu ilə məst idi. 
Bu zaman Nadir şah aşağıdakı sözləri mirvari danələri kimi ipə düzərək, 
böyük hökumət adamlarına üzünü rutub dedi: 
-  İşıqlı günəşdən və ondörd gecəlik aydan daha aydın və  aşkardır ki, İran 
ərsəsinin hər bir xanəsində  məst bir fil yatmışdı.  İran sahəsinə  hər bir tərəfdən 
adsız-sansız üsyançılar piyada əsgər kimi üz qoymuşdular. (Onlar) səltənət 
meydanının baş süvarisini bütün dünya əhli qarşısında məsxərə edərək,  İranın 
şahlıq taxtına oturmaq iddiasında idilər. Uca dövlət ərkanını və Səfəvi sülaləsinin 
böyük           
                                                 
1
  
1736-cı ildə Muğanda  şah elan edilmiş  Təhmasibqulu xan nəzərdə tutulur. Təhmasibqulu xan şahlığı  qəbul 
edəndən sonra Nadir şah adı ilə adlandırılmışdır.
2 Hicri 1148-ci il, 1735-ci il mayın 24-də başlanmış, 1736-cı il mayın 11-də qurtarmışdır. 
 
 
35 

adamlarını mat qoyub, tədbir və siyasət sahibi olmuşdular. Himmət və qeyrətimin 
mahir nərdçisi bunu qəbul etmədi. Mal ilə canımın iki zərlərini təvəkkül və 
etimad pəncəsinə aldım, dörd ünsürdən
1 
ibarət olan dünyanın çöl və biyabanını 
gəzdim. Yüz oyun və min hiylə ilə bədməst hərifi siyasətin şahmat oyununda mat 
və heyran qoydum. Axırda, muradımızın nəqşəsi varlıq səhifəsində görünməyə 
başladı.  İndi isə, xaraba qalmış  İran məmləkətini düşmənlərin təcavüzündən xilas 
etmişəm. Səfəvi  Şah Təhmasib ilə  oğlu Abbas Mirzə  hər ikisi nəcabət səmasının 
günəşləri və  səltənət fəzasının səadət ulduzlarıdırlar. Onlardan hər hansını 
padşahlıq və hökmranlıq taxtına layiq bilsəniz, mən də sizinlə birlikdə dinməz-
söyləməz onun qulluğunda durub, itaət halqasını qulağıma asaram. Mən onun 
qulluğunu yerinə yetirmək üçün canımdan keçərəm.  İtaətində hazır olub, əmrini 
yerinə yetirərəm. Hətta icrası vacib olan fərmanını həyata keçirməkdə sədaqətlə 
gözətçi olaram... 
Nadir şah padşahlıq və hökmranlıq taxtına özündən başqasını layiq görmədi və 
səltənət taxtına oturdu... 
Gəncə xanları  əslən Qacar nəslindən olub, onlara Ziyadoğlu adı da verirdilər... 
Onlar yalnız bəylərbəyi deyil, bəlkə səlahiyyətli sərdar da olmuşdular. (Bu isə bütün) 
aləmə aydın və  aşkardır. Gəncə xanlığı ilə Gürcüstan arasındakı  sərhəd Sınıq 
körpüdən yuxarı olan Suridaşa qədər uzanırdı. (Cənubi) Azərbaycanda Gəncə 
xanlığı arasındakı  sərhəd isə Xudafərin körpüsünə yetişirdi. Bəzi vaxt Gəncə 
xanlarının hökmranlıq bayrağı Darüssürur
2
 (Tiflis) sahəsinə  də  əmin-amanlıq 
kölgəsi salardı. Tiflisin bütün əhalisi bunların hökmünə tabe olardı. Bunlar Muğan 
qurultayında, gizlin və aşkar olaraq, son dərəcə çalışdılar ki, səfəvilərdən başqa bir 
kimsə padşah olmasın və özgə bir şəxs səltənət balışına söykənməsin. Demə ki, 
bunların bütün fikirlərini Nadir şaha xəbər aparıb və bütün sözlərini onun hüzuruna 
çatdırırlarmış... Ziyad oğlanları  qədim bir ocaq və böyük bir dudman olduqlarına 
görə, Nadir şah onlara özgə bir cəza və başqa bir siyasəti rəva görmədi. Qazax və 
Borçalı ellərini öz xanları ilə  bərabər Gürcüstan əmirlərinə  və uca mərtəbəli 
valinin hökmünə tabe etdi. Cavanşir, Otuziki və Kəbirlidən ibarət  
                                                 
1 Torpaq, su, od və hava nəzərdə tutulur. 
2 Şadlıq evi 
 
36 

olan Qarabağ elləri haqqında da, icrası vacib olan fərman çıxdı ki, onları köçürüb 
Xorasanın Sərəxs torpağına aparsınlar. Onlara orada yer və məskən təyin etsinlər. 
Xəmsə  məliklərinə  də  əmr verdi ki, Gəncə xanlarının itaət zəncirini mənim 
möhkəm hökmüm vasitəsilə xas və avam camaatın boynundan kənar edin. Özünüzü 
tamamilə azad sayın. Bütün ərizələrinizi və vacibli işlərinizi yazıb mənim... 
hüzuruma göndərin. 
Beləliklə, Gəncə xanlarının ixtiyarları tamamilə  əllərindən çıxdı. Səlahiyyətləri 
alındığından qol-qanadları sındı və çox pərişan oldular. 
İKİNCİ FƏSİL 
MƏRHUM PƏNAH XANIN NƏSLİNDƏN VƏ ƏHVALATINDAN 
BƏHS EDİR 
Pənahəli bəy əslən Sarıcalı tayfasındandır... Gəncə vilayəti xanlarının işi tərəqqidə 
olduğu zaman o, Gəncə tərəfinə gedib onların (Gəncə xanlarının) hüzurunda xidmət 
etdi. Uca himmət sahibi olan Pənahəli bəy qulluq etməyi özünə layiq görmədi. O, 
Qarabağ vilayətinin Cavanşir oymağına
1
 gəldi. Şir qüvvətli cavan bəxti ona yar olub, 
çox varlandı. Evləndi,  əziz və xoşbəxt bir oğlu oldu. O, yüksəklik səması parlaq 
ulduzunun adını Əli qoydu. Onun aləmi işıqlandıran sarı  bənizi ata-anasının ürəyini, 
kəhrəba samanı çəkən kimi, özünə cəlb edirdi. Buna görə, onu "Sarıca Əli" deyə 
çağırırdılar. 
Çox dövlət və nüfuz sahibi olduğuna görə, onun başına bir çox gəlib-keçən, 
naxırçı, muzdur, xidmətkar, çoban və ilxıçı toplandı  və böyük bir oba oldu. O 
obanın adı isə "Sarıcalı" qaldı... Bu dövlət və nüfuz İbrahimxəlil ağanın ixtiyarına 
keçdiyi zaman daha da artdı. O, böyük dövlət sahibi olduğundan adı dillərə düşüb 
məşhur oldu. Onun Ağdamdakı bağı  və hasar divarı, Arasbar və Araz kənarındakı 
mülkü, mal-qarasının otlaq və yataqları, yaylaqda "İbrahimxəlil qalağı" adı ilə məşhur 
olan bir imarəti onun varlı və böyük calal sahibi olmasına adil bir şahiddir.  
 
                                                 
1
 
Oymaq – qəbilənin tərkibinə daxil olan tayfalardan hər birinin ümumi adıdır. Həmçinin hər hansı bir tayfanın 
tutduğu sahəyə də deyilir. 
 
 
37 

Nadir  şah Cavanşirdən qoşun yığdığı zaman, İbrahimxəlil ağanın rəşid və 
böyük oğlu Fəzləli bəyi özünə naib
1
 etdi. Eşikağası
2 
mənsəbini ona münasib 
gördü və bu qulluğu o mərhumə verdi. Zirəkliyin nuru onun alnında parlayır və 
nəcabət asarının günəşi mübarək üzündə görünürdü. Allahın qəzavü qədərindən 
və ruzgarın gərdişindən o rəhmətlik öldürüldü. O səadət bürcünün xoşbəxtlik 
ulduzu batdı. Nadir şah onun kiçik qardaşı Pənahəli bəyi hüzuruna çağırıb, əlinə 
çomaq verdi, əynini qiymətli eşikağası  xələtilə  bəzədi və böyük qardaşının 
mənsəbini ona verdi. O, tapşırılan işləri bir neçə gün lazımi dərəcədə sədaqətlə 
yerinə yetirdi. Lakin Nadir şahın ona olan qorxunc baxışından və qərəzkarlıqla 
etdiyi rəftarından başa düşdü ki, o (şah) mütləq belə bir zirəkmaddə cavanın 
kökünü kəsməkdə  səhlənkarlıq və belə bir igid şəxsin vücudunu aradan 
qaldırmaqda kahallıq etməyəcəkdir. 
Həm də  əlinə çomaq alaraq, qarşıda durmağı  və yasavullarla həmsöhbət 
olmağı (özünə) ar bilib, qaçmağı qərara aldı. O, Qarabağa gəlib öz uca nəslinə 
mənsub bir neçə  nəfəri özünə yoldaş etdi. Dövlətinin aləmi işıqlandıran 
günəşinin doğmasına müntəzir və riyasət gözəlinin vüsalına çatmağı aramsız 
gözləyərək gəzib-dolanırdı. Onun hünər və igidliyinin səsi, heybət və 
mətanətinin sədası bir dərəcədə xalqın ürəyinə  lərzə, xas və avam camaatın 
canına qorxu salmışdı ki, əgər kaftar xasiyyətli düşmənləri onun şirtək heybətli, 
aslan kimi dəhşətli vücudunu yuxuda görsəydilər, gözləri dovşan kimi rahatlıq 
yuxusuna həsrət qalardı.  Əgər, məsələn, Zal oğlu Rüstəm onunla hərb etmək 
məqsədilə  hərəkət kəmərini belinə bağlasaydı, onun oxunun və qaniçən 
qılıncının zərbindən qalxan salardı. 
Şeir 
Nəqqaş onun surətini görüncə,  
Rəsmlərini əlindən salardı. 
Nadir şah Azərbaycan və Şirvan xanlarına qəzavü qədər kimi nüfuzlu olan 
qələmilə çoxlu hökmlər yazdı. Bu hökmləri sürətli çaparlar vasitəsilə göndərdi 
ki, Pənahəlini tutub onun hüzuruna göndərsinlər. Lakin o rəşadət səmasının qızıl 
quşunu tora salıb tutmaq  
                                                 
1 
 
N a i b - burada xüsusi tapşınqları icra edən saray məmuru mənasında işlənmişdir. 
2 
 
Eşikağası – hökmdarın sarayını idarə edən nazir. 
 
38 

mümkün və müyəssər olmadı. O, gah Şirvan çəmənliklərində ovla, gah da 
Qarabağ ovlaqlarında  şikarla məşğul idi. İşi gündən-günə  tərəqqi edirdi. Bu 
qayda ilə güzəran etməkdə ikən, ittifaq belə düşdü ki, nifaqla dolu olan fələkin 
hərəkətləri nəticəsində, 1160-cı ilin cəmadiyəlaxır ayında
1
 Nadir şahı Xorasan 
torpağında öldürdülər. 
Bu xəbər hər tərəfə yayılıb camaatın dilinə, ağzına düşdü. Allahın himayəsinə 
sığınan mərhum Pənahəli bəy bundan sonra qızmış bir şirə  və coşqun bir 
əjdəhaya döndü. Onun zərbə  və hücumlarının  şiddətli küləyi hər tərəfə  əsdisə, 
düşmənin vücudunu çör-çöp kimi puç etdi. Qüvvət və əzəmətinin səsi, heybət və 
qüdrətinin sədası düşmənləri məğlub etdi. O kimə hücum edirdisə, qabağında 
dura bilməyib məhv olurdu. Cavanşir, Kəbirli, Otuziki və Gürcüstan ellərini 
Nadir  şah Xorasana sürgün etmişdi. "Vətəni sevmək də imandandır" sözünün 
məzmununca, onlar vətən və yurdlarının eşq və arzusu ilə Xorasandan qayıdıb 
gəldilər. Bu vaxtadək Pənahəli bəyin güzəranı yuxarıda göstərildiyi kimi keçdi. 
Elat gəldikdən sonra o, gələnlərə yurd, mənzil və məskən mərhəmət etdi, onları 
mehribanlıq qanadı altına aldı və ehtiyaclarını təmin etdi. 
Bu qayda ilə cəmiyyət quruldu və o öz istedadını göstərdi. Sonra bu səs tam 
ixtiyar və  səlahiyyət sahibi sərdar  Əmir Aslan xana yetişdi. O, Əliqulu  şahın 
sərdarı idi. Əliqulu  şah da, Nadir şahın qardaşı  İbrahim xanın oğlu idi. Nadir 
şahdan sonra taxta oturmuş  və Adil şah adilə sikkə  və  mənbərləri 
zinətləndirmişdi. 
Əmir Aslan xan Pənahəli bəyi görmək arzusu ilə  gəlib onunla görüşdü. 
Haman gecə Pənahəli bəyə sultanlıq
2
 və sabahı gün xanlıq mərhəmət etdi. Adil 
şaha itaət etməyi ona təklif etdi. Pənahəli xan da razılıq verib, vaxtın məsləhəti 
üçün boyun qoydu. Əmir Aslan xan bunu Adil şaha xəbər verdi. Adil şah da 
Pənah xana xanlıq fərmanilə qiymətli xələt, cavahiratla bəzədilmiş xəncər və sair 
bir çox hədiyyələr göndərdi. Xanlıq rütbəsi mərhum Pənah xana Adil şah 
tərəfindən verilmişdir. Axırda Nadir şahın nəvəsi  Şahrux Mirzə taxta oturub, 
Adil  şahı öldürdü. Qaracadağ hakimi Kazım xan da Əmir Aslan sərdarı tutub 
həbs etdi.                       
                                                 
1
 
Hicri 1160-cı ilin cəmadiyelaxır ayı 1747-ci il iyunun 10-da başlanmış, iyulun 8-də qurtarmışdır. 
2  Sultan - XVIII esrdə rütbə etibarilə xanlardan aşağı olan feodallara verilən ləqəbdir. 
 
 
39 

ÜÇÜNCÜ FƏSİL 
 
BAYAT QALASININ BİNA EDİLMƏSİNDƏN VƏ BAŞ 
VERƏN SAİR HADİSƏLƏRDƏN BƏHS EDİR 
Mərhum Pənah xan xanlıq adı almağı çox arzu edir və həmişə o ali mənsəbə 
rəğbət bəsləyirdi. Ruzgarın dərzisi gecə-gündüzün gərdişi nəticəsində onun 
ləyaqətli vücudunu o qiymətli xələtlə  bəzədi. Beləliklə, xan öz məqsədinə nail 
oldu. O, oturub öz-özünə düşündü ki, haldan-hala girən fələkin hərəkatına heç 
vaxt inanmaq, xoşbəxtliyə və dövlətin artmasına qətiyyən bel bağlamaq olmaz. 
Hər an dəyişməkdə olan fələkin qoca qurdunun hiyləgərliyindən, rəngdən-rəngə 
girən çarxın alçaqlığından qafil olmaq ağıllı və bilikli adamlara yaramaz. Bundan 
sonra çöllərdə vaxt keçirməklə istənilən məqsədə çatmaq olmaz. Yaxşısı  və 
münasibi budur ki, möhkəm bir bina və qala tikilsin. Bir hadisə üz verdiyi zaman 
ora məskən, tənglik və bolluq vaxtında isə aman evi olsun; çünki şir nə  qədər 
heybətli olsa da, ona bir hin lazımdır. Qızılquş quşların padşahıdır. Bütün quşlar 
onun çəngəli qarşısında acizdirlər. Lakin o da bir yuvada yerləşməlidir ki, bir 
hadisə üz verdiyi zaman bəla kəməndinin halqasından və düşmən  əzabı 
duzağından asudə olsun. 
Buna görə, gedib Bayatda 1161-ci ildə
1
 bir qala, səngər, sığnaq və qərargah 
saldırdı. Sonra, palçıqları kin və  həsəd suyu ilə yoğrulmuş olan Cavanşir və 
Otuziki  əhalisinin ürəklərində  ədavət alovu şölələndi və beyinlərinə kin havası 
hücum etdi. Onlar həmişə bu dövlətin yox olması uğrunda son dərəcədə səy və 
qeyrət edirdilər. Onlar Xəmsə
2
  məliklərini də özlərinə  həmməslək və müttəfiq 
etmişdilər. O zaman bütün Şirvanatda əbədi ixtiyar sahibi və hökmran olan Hacı 
Çələbiyə ərizələr yazdılar. Ona bildirdilər ki, Pənah xan burada taxta çıxmış, qala 
və səngər tikdirmişdir. Əgər dəfində bir qədər təxir edilsə, sonra onun qarşısında 
durmaq mümkün olmayacaqdır. 
                                                 
1  
 
Hicri 1161-ci il 1748-ci il yanvarın 2-də başlanmış, noyabrın 22-də qurtarmışdır. 
2
  
X ə m s ə - beş mahal deməkdir, bunların adları müəllif tərəfindən aşağıda
 
çəkilir. 
 
 
40 

 
Şeir 
Bir ağac ki, yeni dirçəlir, (o) 
Bir adamın gücü ilə yerindən qopar. 
Əgər onu bir zaman özbaşına buraxsan, (sonra) 
Kotanla da onu kökündən qopara bilməzsən. 
Hacı  Çələbi də bu hiyləyə aldanıb fitnəkarlığa başladı. Dərbənd, Car və 
Balakənədək bütün Şirvanat qoşunu cəm etdi; bilmədi ki: 
Şeir 
Bir çırağı ki, Allah yandıra, 
Onu kim söndürmək istəsə, saqqalı yanar. 
Saysız əsgər və hesabsız qoşunla, tam bir calal və vəsfəgəlməz bir dəbdəbə 
ilə gəlib Bayat qalasını dörd bir tərəfdən mühasirəyə aldı. 
Pənah xan da qabaqcadan bütün elata bu əhvalatı bildirmiş və hamısını yığıb 
səngərə dolduraraq sığnaq etmişdi. Hacı  Çələbi gəldi və mühasirə ilə  məşğul 
oldu. Hər gün mübahisə edir, didişib-döyüşməkdən əl çəkmirdilər. Axırda Hacı 
Çələbi məqsədinə çatmadan, külli zərərlə qayıtmaq təblini vurdurdu. O, yolda 
gedərkən dedi: "Pənah xan bu vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi, biz gəldik, ona 
sikkə vurduq və qayıtdıq". Bu söz xalqın dilində və camaatın ağzında bir məsəl 
olaraq qalmışdır. 
Bundan sonra Pənah xan düşündü ki, mən təzəbinə bir adamam. Cavanşir və 
Otuziki elatı yağı, Xəmsə məlikləri də mənə düşməndirlər. Mən gərək möhkəm 
bir yerdə məskən və mənzil salam. Düşməni dəf etməkdə kahallıq və fəsad əhli 
ilə mübarizədə səhlənkarlıq etməyəm. Buna görə Bayat şəhərini dağıtdı və gəlib 
bir təpənin ətəyində, Şahbulaq adı ilə məşhur olan Tərnəkütdə bir qala bina etdi. 
Daş və əhəngdən məscidlər, evlər, çarsu və hamamlar tikdirdi. Bu işləri 1165-ci 
ildə
1
 bitirərək oranı özünə məskən etdi. 
O, Çiləbörd və Talış  məlikləri
2
 arasındakı  çəkişmənin artmasına səy və 
qeyrət etdi. Günbəgün onların ittifaqını pərişan və bir-       
                                                 
1
 
Hicri 1165-ci il 1751-ci il noyabrın 20-də başlanrmş, 1752-ci il noyabrın 7-də qurtarmışdır.
2
 
Talış  məlikləri, Talış  kəndində yaşadıqları üçün bu adla adlanırdılar. Sonralar isə onlara Gülüstan məlikləri 
deyirdilər. 
 
 
41 

liklərinin (tifaqlarının) binasını viran etməklə  məşğul oldu. Bu zaman, 
hökmranlıq gözəlinin xumarlı gözlərinə vurulan və  məlikliyin gümüş baldırlı 
saqisi ilə qol-boyun olmaq fikrinə düşən Vərəndə  məliki Məlik  Şahnəzər, öz 
əmisi Məlik Hüsünü fəna piyaləsindən sərməst etdi (öldürdü). Məliklik sədası ilə 
cahana səs saldı  və  məliklik taxtında oturdu. Xəmsə  məlikləri bu hadisəni 
eşitdikdə birləşərək Məlik  Şahnəzərlə düşmənçilik etməyi qəti olaraq qərara 
aldılar. Onlar "sən nə üçün itaəti vacib olan əminə ağ olmusan" - deyib birlikdə 
onu cəzalandırmağa getdilər. Bu dörd məlik gəlincə, Məlik  Şahnəzər də 
Çanaqçıda qala düzəldib, oraya çəkildi. 
Xəmsə məlikləri gəlib bütün Vərəndə mahalını qarət etdilər. Qalanı almaqdan 
aciz qalaraq, məqsədlərinə çatmadan böyük peşmanlıqla geri qayıtdılar. Onlar 
(öz aralarında) belə əhd etdilər ki, bahar fəsli gəlib qalanı da alsınlar. 
Məlik  Şahnəzər özünü zəif və qol-qanadını  sınmış gördü. O, gələcəyi 
gördüyündən, niyaz üzünü qul bəsləyən xanın kandarına sürtdü, itaət sırğasını 
qulağına asdı  və xidmət kəmərini belinə bağladı. Xanın hüzurunda lazımi 
dərəcədə canfəşanlıq etdi və son dərəcə mehribanlıq göstərdi.  İndiki  Şuşa 
şəhərinin yerini mərhum xanın yadına salıb, ona tərif etdi. Sonra uca şanlı xanı 
gətirib bu yeri ona göstərdi. O da bu yeri bəyənmiş olduğundan, həmin şəhərin 
binasını qoyub orada məskən etdi. Bu qalanı və möhkəm binanı düzəldib ölkənin 
mərkəzi etdi. Meqri, Güney mahallarını  Bərgüşada qədər Qaradağ hakiminin 
əlindən alıb özünə tabe etdi. Tatef və Sisyan mahallarını Naxçıvan hakimindən, 
Zəngəzur və Qapan mahallarını  Təbriz bəylərbəyisindən aldı. Kolanıların 
məskəni olub, Uşacıq kəndindən Göyçə  sərhədinə  qədər uzanan Tərtər çayı 
sahilindəki yerləri İrəvan hakimindən aldı. Gəncə hakimlərinə aid və Xudafərin 
körpüsündən Kürək çayına qədər olan yerləri də öz əlinə keçirdi. 
Bundan başqa, Naxçıvan elindən olub bir minbaşıya tabe Kəngərli eli, 
Gürcüstandakı Dəmirçi Həsənlilərdən olub, bayraq sahibi və bir minbaşıya tabe 
Dəmirçi Həsənli eli, yenə bir minbaşıdan asılı olan və Gürcüstanın məşhur 
elatından sayılan Cinni tayfası  mərhum Pənah xanın  ədalət,  şövkət və 
təntənəsinin sədasını  eşidərək öz xahişlərilə onun möhkəm bünövrəli, Allah 
vergisi olan dövlətinə pənah gətirdilər. Qarabağda yurd və məskən rutaraq böyük 
bir səda- 
 
42 

qət və son dərəcə  səmimiyyətlə  Pənah xana itaət etdilər. Gözəl sədaqət və 
qabiliyyətlərinə görə, uca mərtəbəli xandan son dərəcədə hörmət, izzət və 
mərhəmət gördülər. 
Bunlar tərəfindən heç bir xəyanət tozu uca xasiyyətli xanın qəlbinin aynasına 
oturmamışdı. Hallarında qətiyyən üsyan əsəri görünməmişdi. 
Qarabağ vilayətinin  əsil elatı, kənd  əhalisindən başqa, Cavanşir, Otuziki və 
Kəbirlilərdir. Kəbirlilər də tam bir səmimiyyət və  tərifəgəlməz bir sədaqətlə 
behiştlik xana xidmət etmişlər. 
Axırda Cavanşir və Otuziki ellərindən bəzən elə hallar baş verdi ki, böyük 
olan xanın ürəyində onlara qarşı şübhə oyandı. 
Xəmsə adı ilə  məşhur olan beş mahalın hər birinin ayrı adı vardır. Bu 
mahalların sayı beş olduğundan, onlara Xəmsə adı verirlər; çünki ərəb dilində 
beş ədədinə xəmsə deyirlər. 
Bu mahalların biri -  Dizaqdır. Məlikləri Məlik Yegan adlanır. O, Loridən 
qaçıb gəlmiş, Nadir şahın səltənəti dövründə  və onun əmrilə  məliklik taxtında 
oturub hörmət qazanmışdır. 
İkincisi - Vərəndədir. Məlikləri Məlik Şahnəzərlilər olmuşdur. Onlardan daha 
qədim bir nəslə  mənsub və daha çox etibar sahibidirlər.  Əsilləri də Göyçə 
əsilzadələrindəndir. Sonra oradan qaçaraq gəlib Qarabağda Vərəndə mahalının 
məliklik camından sərxoş olmuşlar. 
Üçüncü - Xaçındır. Məlikləri Həsən Cəlalyan övladıdır. (Onlar) riyasət 
gəlininə gözəllik verib, (hökmdar olmuşlar). Bu ailə  məliklik mənsəbindən 
məhrum olduqdan sonra, bu mahalın müstəqil bir məliki olmamışdır. Buna görə, 
məliklik pərisi hər an bir şəxsin məclisinin saqisi olmuş  və  hər vaxt bir hərifi 
sərxoş etmişdir. Axırda, mərhum Pənah xan Cavanşirin dövlət günəşi və şövkət 
bayrağı riyasət üfüqündən baş vurub Qarabağ vilayətinin bütün sahəsini calal və 
dəbdəbə ilə işıqlandırdı. Bu zaman xınzırıstanlı Məlik Mirzə xan özünün gözəl 
iradə və sədaqətli əqidəsinə görə, bu əbədi dövlət məmurlarının əmrilə məliklik 
sikkəsini gümüş kimi saf olan adına kəsdirdi. Ondan sonra da oğlu Məlik 
Allahverdi və nəvəsi Məlik Qəhrəman "Hər kəsin növbəti beş gündür" misrasının 
məzmununca, məliklik bayrağını göylərə qaldırdılar. 
Dördüncü  - Çiləbörd mahalıdır. Məlikləri Məlik Allahquludur. Əsilləri 
Mağavizdən gəlmədir. Bunlar gəlib Çiləbörddə  məlik olmuş, Tərtər çayının 
ortasında vaqe ən möhkəm bir məmləkətdə yerləş- 
 
43 

mişlər. Çox çətin bir yolu olan Cermux
1
 qalasını özlərinə  məskən, sığınaq və 
mənzil etmişlər. Çiləbördə müstəqil olaraq yiyələnmiş  və böyük bir şöhrət 
qazanmışlar. Nadir şahla osmanlı sərəskəri Köprülü oğlu Abdullah paşa arasında 
olan müharibədə, Məlik Allahqulu çox şücaət və igidlik göstərdi. Nadir şah da 
məliklik xələtini onun qabiliyyətli vücuduna layiq görmədi, ona sultanlıq rütbəsi 
və xələti verdi. O (Nadir şah), əmr etdi ki, bundan sonra xas və avam camaat ona 
məlik deyil, sultan desin. Doğrudan da onlar dəbdəbəli qədim bir ocağa (ailəyə) 
mənsub imişlər. 
Beşinci - Talış mahalıdır. Məlikləri Məlik Usubdur. Əsilləri  Şirvandan 
gəlmədir. Bir müddət Talış kəndində sakin olmuşlar. Onlardan bir çoxu dəfələrlə 
məliklik etmişdi. Sonralar Məlik Usub Gülüstan qalasını  zəbt edib orada sakin 
olmuşdu. 
Mərhum Pənah xanın ilk hakimiyyət dövrlərində, Məlik Yegan övladından 
olan Dizaq məliki ona düşmən oldu və Allah vergisi olan o dövlətə qarşı üsyan 
etdi
2
. Uzun zaman müharibə oldu və qırğın alovu aralarında şölələndi. Axırda, 
Allahın tövfiqi və  pərvərdigarın köməyilə, mərhum Pənah xan qalib gəlib o 
nəsildən bir neçə  nəfərini öldürdü... Onların qol-qanadları  sındı  və  pərişan 
oldular. 
Vərəndə  məliklərindən Məlik  Şahnəzər nəcib və böyük bir ailəyə  mənsub 
olub çox varlı idi. Fəsahətli barmaqlarımız  ənbər saçan qələm vasitəsilə onun 
əhvalatını yuxarıda zikr və  bəyan etdi. Mərhum Pənah xan və  İbrahim xanın 
mehribanlıq nəzəri, hörmət və  mərhəmət gözü həmişə  Məlik  Şahnəzər və  oğlu 
Məlik Cəmşidin üstündə olmuşdur. Məlik  Şahnəzərin bir qızı  İbrahim xanın 
arvadı olduğundan, aralarında qohumluq da əmələ gəlmişdi. Lakin nəvəsi Məlik 
Ulubab Xaçında müxtəlif kəndlərdən və ayrı-ayrı  qəsəbələrdən qoşun adı ilə 
dələduzları cəm etdi. Ballıqayanı səngər edərək mərhum Pənah xana qarşı üsyan 
qaldırdı. Behiştlik mərhum Pənah xan bu əhvalatı  eşidincə, böyük bir sürət və 
əzəmətlə hərəkət 
etdi. 
   
                                                 
1 Cermux - Çiləbördün müxtəsər adıdır.
2
 
Pənah xanın üç Qarabağ məlikinə qarşı mübarizəsi, onun hakimiyyət uğrunda apardığı daxili feodal müharibəsi 
idi. Ən güclü hakim təkid və silah gücü ilə öz hakimiyyətini Qarabağ ərazisində olan kiçik hakimlərə tanıtmaq istəyirdi. 
Mübarizə aparan qüvvələrin qruplaşdırılmasına və  Pənah xanın ona itaət etməyən məlikləri kənar edərək yerlərinə daha 
itaətkar olan qohumlarını  təyin etməsi faktına diqqətlə baxdıqda, yuxarıda qeyd edilən xarakteristikanın doğru olduğunu 
təsdiq etmək olar. 
 
 
44 

O möhkəm səngəri və  sığınağı nifaq əhlinin ittifaqı  və ixtilaf əhlinin ürəyi 
kimi pozub dağıtdı... Bundan sonra, Xaçın əhli itaət halqasını qulaqlarına taxıb, 
sədaqət xələtini çiyinlərinə saldılar.  İtaətin aman evinə  qədəm qoyub bir daha 
düşmənçilikdən dəm vurmadılar. 
Behiştlik mərhum Pənah xanın ilk hakimiyyəti dövrlərində, Ağoğlanda 
yaşayan Çiləbörd məliki Allahqulu sultan, onunla görüşmək üçün hüzuruna 
gəldi. Bu zaman Naxçıvan hakimi Heydərqulu xan da mərhum Pənah xana qonaq 
idi. O, Allahqulu xanın calal, şövkət və  dəbdəbəsini gördükdə, Pənah xana 
xatırlatdı ki, belə bir sultan sənə itaət etməz və iki calal sahibi bir şəhərdə 
(ölkədə) yola getməz. Vaxtın məsləhəti budur ki, xəncərin susuz ağzı onun 
boğazının qanından su içsin. Ağoğlanın lalə rəngli güllərini onun gül rəngli qanı 
ilə boyasın və dünyanı onun nəzərində tar etsin. Mərhum Pənah xan Heydərqulu 
xanın məsləhətini tamamilə düzgün və etirazsız bir məsələ hesab edib Allahqulu 
sultanı öldürtdü. Qardaşı Məlik Hətəm, Çiləbördün məliklik mülkünə sahib oldu. 
Talışlı  Məlik Usub bu məlikin (Məlik Hətəmin) köməkliyilə öz əmisini 
öldürərək məliklik taxtına oturdu. Bunların hər ikisi ittifaq edib ziddiyyət və 
nifaq bayrağını qaldırdılar. Cermux qalasına
1 
çəkilərək uzun müddət dava-
döyüşdə kahıllıq etməyib qırğın və talandan əl çəkmədilər. Pənah xan da 
dəfələrlə hücum etdi və onlara bir çox tələfat verdi. Qalaları möhkəm olduğuna 
görə Pənah xan məqsədinə çatmadan geri qayıtdı. Lakin dağdan aşağı rast gəldiyi 
əkin məhsullarını  zəbt və ordu atlarının ayaqları altında məhv etdi. Onları  ağır 
bir vəziyyətdə qoydu. Onlar bu kimi ağır hallar qarşısında dörd il daha möhkəm 
və ruh yüksəkliyi ilə durdular. Bu müddət içərisində fitnə  və  fəsad yolu ilə 
gedərək inad və  ədavət mülkünə hökmran oldular. Hər bir tərəfdən mərhum 
Pənah xanın  əleyhinə döyüşə  gələn xanların  əsgərlərinə başçılıq etməkdə, 
qoşunlarının pişdarı olmaqda bir an süstlük və səhlənkarlıq etmirdilər. 
Axırda, Pənah xan bunlara mübarizə meydanını o dərəcə  təng etdi ki, 
qaçmağı  qərara aldılar. Vətəndən ayrı düşməyi xoşbəxtlik sanıb öz elat və 
təbəələrilə  hərəkət yükünü məğlubiyyət dəvəsinə yükləyərək Gəncə  tərəfə 
getdilər, Şəmkir mahalında yeddi il çox zillət və son dərəcə çətinliklə dolandılar.   
 
                                                 
1  Çiləbörd qalası 
 
45 

DÖRDÜNCÜ FƏSİL