ADĠLƏ NƏZƏrova

ĠNSAN  [ər.  ْآغٔإ]–  tarixi  prosesin,  Yer  üzərində  maddi  və 
mənəvi mədəniyyətin inkişafının subyekti, həyatın digər formaları 
ilə  genetik  bağlı  olan  və  bu  formalardan  əmək  alətləri  istehsal 
etmək  qabiliyyətinə  görə  seçilən,  aydın  nitqə,  təfəkkür  və  şüura 
malik olan biososial varlıq. 
ĠNSTĠNKT  [alm.  Instinkt;  fr.=ing.  Instinct;  lat.  Instinctus; 
osm. tr. sevkitabii; garize; insiyak;  ər lat. instinctus – oyanma] –
heyvan növünün bütün nümayəndələrində ortaya çıxan və həyatın 
mühafizə  edilməsinə  yarayan  şüursuz  fəaliyyətə  və  davranış 
formasına deyilir. Psixi fəaliyyətin forması, davranış. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
102 
ĠNTELĠGENSĠYA  [fr.Intelligence;  ing.  Intelligence;  lat. 
Intelligentia;tr.anlak] 1.Əqlin ruhu idarəedici təbəqəsi. 
ĠNTELLEKTUALĠZM  [lat.  intellectualis  –  zehni-əqli] 
intellekt vasitəsilə idrakı ilk plana çəkən və metafizikcəsinə hissi 
idrakdan və praktikadan ayıran fəlsəfi təlim. 
ĠNTENSĠONALLIQ  [lat.  intentio  –  səy,  cəhd]  şüurun 
predmetə istiqamətləndirilməsi [yönəldilməsi]. 
ĠNAN - İman, inanç, 2- qayda, əqidə 3- əmniyyət, ehtiyat. 
ĠNTERPRETASĠYA  [lat.  interpreitatio  –  şərh,  izah  etmə]  – 
istər  metariyaziyyatda  və  metaməntiqdə,  istərsədə  bütövlükdə 
Elmdə mühüm rol oynayan semantik anlayış. 
ĠNTĠBAH  [ər.  ٖآجزٔإ]  [fəlsəfədə]  –  feodalizmin  dağıldığı  və 
erkən  burjua  cəmiyyətinin  təşəkkülü  dövründə  Avropada 
[xüsusilə İtaliyada] inkişaf etmiş fəlsəfi və sosioloji təlim. 
ĠNTĠZAM  [ər.  َآضزٔإ]–  insanlar  arasında  ictimai  əlaqənin 
spesifik  forması;  maddi  istehsal  şəraitindən  obyektiv  surətdə 
meydana gəlir, birgə fəaliyyət üçün zəruri olan istehsal vasitələri 
üzərində  mülkiyyətin  müəyyən  tipi  və  sosial  münasibətlərin 
xarakteri ilə şərtlənir. 
ĠNTROYEKSĠYA  [lat.  intro  –  daxilə,  iectio  –  tullama]  – 
natruralist və seyrci [metafizik] materializmin şərhini və tənqidini 
vermək  üçün  Avenarius  bu  materializmin  əksinə  ―prinsipial 
koordinasiya‖ nəzəriyyəsini irəli sürür.  
ĠNTROSPEKSĠYA  [lat.  introspecto  –  içəriyə  baxıram]  – 
insanın  öz  daxili  psixi  hadisələrini  müşahidə  etməsi, 
özünümüşahidə. 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
103 
ĠNFORMASĠYA  [lat.  informatio  –  izahetmə,  şərhetmə]  – 
müəyyən xəbərlər, hər hansı məlumatların, biliklərin məcmusu. 
ĠNCƏSƏNƏT – ictimai şüurun və insan fəaliyyətinin spesifik 
forması,  gerçəkliyin  bədii  obrazlarda  əks  olunması,  inikası, 
aləmin mənimsənilməsinin mühüm üsullarından biri. 
ĠRADƏ [ər. حدآسإ]- insanın bu və ya digər hərəkətlərinin yerinə 
yetirilməsinə doğru yönəldilmiş şüurlu meyli. 
ĠRRASĠONAL  [alm.=ing.  Irrational;  fr.  Irrationnel;  osm.  tr. 
gayr-i  akli]  –  əqllə  qavranıla  bilməyən,  əsassız,  bəzən  də  ruhi, 
mənəvi olanlara deyilir. Zəka ilə, təfəkkürlə dərk edilə bilməyən, 
məntiqi anlayışlarda ifadə oluna bilməyən mənasını verən anlayış. 
ĠRIM - 1- Sehr, əfsun, 2- İçinden su axan torpaq, ərazi. 
ĠRTÜK – dəyər, qiymət. 
ĠRRASĠONALĠZM  [alm.  Irrationalismus;  fr.  Irrationalisme; 
ing.  Orrationalism;  lat.  irrationalis  –  düşüncəsiz,  şüursuz]  – 
Zəkanın, təfəkkürün idrakı imkanlarının məhdudluğunu israr edən 
və intuisiyanı, hissi, instinkti və s.-ni idrakın əsas növü kimi qəbul 
edən fəlsəfi təlim. 
ĠSBAT  [alm.  Beweis;  fr.  Preuve;  ing.  Proof;  lat.  Probare  – 
sınamaq,  göstərmək,  sübut  etmək;  tr.  Tanıt;  ər.  دبجعإ]  –  önə 
sürülən  bir  şeyin  həqiqətini  göstərməkdə  izlənilən  təfəkkür 
müddəti. Sübut etməkdə önə sürülən şey.  
ĠSLAM  [ər.  َﻼعلإأ]  –  itaət  etmə  -  dünyada  geniş  yayılmış 
monoteist dinlərdən biri. 
ĠSMAĠLĠLĠK  –  şiəlikdə  təriqət.  VIII  əsrdə  Xilafətdə  sinfi 
ziddiyyətlərin  kəskinləşməsi  nəticəsində  yaranmışdır.  İsmaililik, 
İslami müxalifət hərəkəti olan Əli  yandaşlıarının bir törəməsidir. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
104 
Hz.  Məhəmmədin  ölümündən  dərhal  sonra,  yeni  dinin  Batinilik 
tərəfdarı qrupu olan Hənifə, xəlifəliyə kürəkəni Əlinin seçilməsini 
istəmiş  ancaq  sünni  əksəriyyətin  qəbulu  ilə  Əbubəkr  xəlifə 
seçilmişdir.  Əli  tərəfdarları,  Ömər  və  Osmanın  xəlifəliyini  də 
qəbul  etməmiş,  Əlinin  qısa  davamlı  və  daxili  qarşıdurmalarla 
keçən  xəlifəlik  dövründən  sonra  oğullarının  qətli  ilə,  İslamiyyət 
günümüzə  qədər  sürən  bölünmə  və  qarşıdurmalara  süründür-
ülmüşdür.  İsmaililik  də,  Əlinin  qırğından  xilas  nəvəsi  Zeynela-
bidin'in  soyundan  gələn  Cəfər  Sadiqin  oğlu  İsmailin  imamlığını 
qəbul edən qrupun təşkilatı olmuşdur.  
ĠSTĠDLAL  [alm.  Schluss;  fr.  Inference;  ing.  Inference; 
illation;  lat.  Illation,  conclusio;  osm.  tr.  istidlal;  tr.  Çıkarım;  ər. 
يَذزعٳ]  –  Verilmiş  bir  və  ya  daha  çox  prinsipdən  nəticə  çıxarma 
fəaliyyəti.  Həqiqəti  naməlum  qalan  bir  prinsipin  doğru  olaraq 
qəbul edilmiş başqa prinsiplərlə əlaqəsinə əsaslanaraq doğru olanı 
ortaya çıxarma prosesi.  
ĠSTƏK [alm. Wille; fr. Valontè; ing. Will; lat. Voluntas; velle 
– istək; volo – istəmək; osm. tr. irade; ər. حدآسإ] – sövqedici qüvvə, 
müstəqilliyini də qoruyub saxlayan arzu etmə, diləmə.  
ĠUDAĠZM  əsasən  yəhudilər  arasında  yayılmış  din.  Qədim 
yəhudi  tayfalarının  bütpərəstlik  politeizmindən  [çoxallahlılığın-
dan]  meydana  gəlmiş  İudaizm  e.ə.  VII  əsrdən  başlayaraq 
monoteist dinə çevrilir.  İudaizm islam və xristianlıq kimi səmavi 
dinlərdən  hesab  olunur.  İudaizm  öz  adını  müqəddəs  İudanın 
adından  götürmüşdür.  İuda  adını  bəzi  tədqiqtçılar  Tanrı 
Yahovanın adı ilə eyniləşdirirlər.  

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
105 
ĠCMA  [ər.  عآّﺟإ]–  ibtidai-icma  quruluşunun  əsas  iqtisadi 
özəyi;  istehsal  vasitələri  üzərində  ictimai  mülkiyyətə,  kişilər  və 
qadınlar  arasında,  yaşlılar  və  uşaqlar  arasında  təbii  bölgüsü  ilə 
birlikdə  kollektiv  əməyə,  istehsal  edilən  məhsulun  birgə 
bölgüsünə  və  istehlakına  əsaslanaraq  yaranır.  Ġcma  sözünün  bir 
mənası  da  eyni  dövrdə  yaşayan islam  müctəhidlərinin şəriətə  aid 
hər hansı bir hökm və qaydanı müdafiə etmələridir.  
ĠġARƏ  [ər.  حسبشإ]-  idrakda  digər  predmetin,  hadisənin, 
hərəkətin,  subyektiv  törəmənin  işarəsi,  ifadəsi  və  nümunəsi  kimi 
çıxış edən hissən qavranılan maddi predmet, hadisə və ya hərəkət. 
İşarə sözü ərəbcədəki əşarə (سؤشأ) felindən əmələ gəlmişdir. Qadın 
cinsindədir, hərfi mənada nəyisə göstərmək, işarələmək deməkdir. 
İşarə  sözü  dilimizdə  bəzən  hansısa  mövzunun  anlaşılan  və  o 
mövzu ətrafında ətraflı bir  
ĠġRAQĠLĠK  [ər.  خٍلآششلإأ]  –  Orta  əsrlərdə  müsəlman 
ölkələrində yayılmış fəlsəfi cərəyan. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
106 
 
G 
 
GENESIZ [yun. Genesis – mənşə, yaranma] – ―G.‖ termini ilk 
dəfə qədim  yunan mifologiyasında işlənmişdir.sonralar fəlsəfədə, 
həmçinin təbiəətşünaslıqda yayılmışdır. 
GENETIKA  [yun.  Genetikos  –  mənşəyə  aid  olan]  – 
orqanizmlərin irsiyyəti və dəyişkənliyi haqqında təlim. 
GENERALIZM [alm. Generalisation;  fr. Gènèralisation;  ing. 
Generalization; lat. Generalis  – genel; osm. tr. tamim; ər. ٍُّر; tr. 
Genel]  tək  –  tək  yaxud  da  xüsusi  vəziyyıtlərdən  ümumi  bir 
qanunun, prinsipin çıxarılması.  
GEOPOLITIKA  [yun.  Ge  –  yer,  politike  –  dövləti  idarə 
etmək məharəti] – imperialist ekspansiyanın müxtəlif formalarına 
iqtisadi  və  siyasi  coğrafiyanın  məlumatlarına  saxta  istinadlarla 
haqq qazandıran konsepsiya.  
GƏLDƏÇ  –  türk  dilində  gələcək,  istiqbal  mənalarını 
verməkdədir.  
GÖK  –  1  –  Tanrı,  Tanrıdan.  Tanrısal,  müqəddəs  2  –  Mavi, 
Göyün  rengi  3  –  Yer  üstü,  göy  üzü  4  –  Əzəl-ebed,  başsızlıq  və 
sonsuzluq  5  –  Gözəllik,  göz  alıcılık,  üstünlük.  Əski  türkcədir. 
Əski  Türkcədə  Tanrıya  da  bəzən  Gök  Tenqri    -  yəni  Göy  Tanrı 
ifadəsi işlədilirdi.  
GERÇƏKLIK  –  real  mövcud  olub  inkişaf  edən,  özündə 
xüsusi  mahiyyət  və  qanunauyğunluq  olan,  həmçinin  xüsusi  təsir 
və inkişaf nəticələrinə malik şey. Reallıq, yaxud həqiqət. 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
107 
GƏLƏCƏK  –  zaman  çərçivəsində  və  məkan  hüdudlarında 
fantaziyanın  gizli  söylədiklərinin  hamısının  formasız  və  qeyri-
müəyyən baş verməsi.  
GÖZƏL [tr. Güzel; alm. Schön; fr. Beau; ing. Beauti+ful; yun. 
Kalos;  ər.  خٍٍّﺟ]  –  konkret  anlamda  görmə  zamanı  gözə  çox  xoş 
görünən,  göz  oxşayan.  Estetikada  geniş  istifadə  olunur. 
Dəyərləndirmədə tətbiq olunur. Bu kəlmənin fəlsəfəyə daxil edən 
Platon olmuşdur.  
GÖZƏLLĠK  –  ən  yüksək  estetik  məziyyətli  hadisələri 
səciyyələndirən estetik kateqoriya. 
GÖRÜNMƏ  –  obyektin,  yaxud  hadisənin  qavrayışında 
saxtalıq anını ifadə edən anlayış.  
GEOSENTRĠZM  [geocentrisme]  –  yerin  mərkəz  qəbul 
edilməsi: Dünyanı bütün aləmin mərkəzi qəbul edən görüş. 
GÜC [alm. Kraft; fr. Fo. Power; lat. Fortitudo; osm. tr. kuvvet; 
حسذمٌأ] – fiziki və əxlaqi olaraq təsir edə bilmə yaxud da bir təzyiqə 
qarşı  müqavimət  göstərə  bilmək  qabiliyyəti.  Güc  müxtəlif 
mənalarda  çoxçalarlılığı  ilə  fərqlənir:  qol  gücü,  ictimai  güc,  güc 
sahibi və s.  
 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
108 
 
H 
 
HAKĠMĠYYƏT  –  cəmiyyətin  siyasi  təşkilinin  əsas 
funksiyalarından biri, bir-birinə zidd fərdi və ya qrup mənafelərini 
əlaqələndirməklə  insanların  hərəkətini  idarə  etmək  üçün, 
inandırma və ya məcburiyyət vasitəsi ilə onları vahid idarəyə tabe 
etməkdə real imkana malik nüfuzlu qüvvə. 
HAQQ (ing. Real; ər. كمح) – sözünün lüğət mənası ―dəyişməz‖ 
deməkdir.  Termin  olaraq  mənası  isə  ―hər  şərt  altında  doğru  olan 
şey‖  deməkdir.  Məsələn,  iki  dəfə  ikinin  dörd  etdiyi  kimi.  Batil 
kəlməsinin  lüğət  mənası  ―səhv,  yanlış‖  deməkdir.  Termin  olaraq 
mənası  isə  ―hər  şərt  altında  yanlış  olan  şey‖  deməkdir.  Məsələn, 
iki  dəfə  iki  üç  edir,  iddiası  kimi.  Bu  günkü  Qərb  mədəniyyəti 
özlərinin  hər  zaman  ifadə  etdikləri  kimi  qədim  Roma  mədəniy-
yətinə,  qədim  Roma  mədəniyyəti  qədim  Yunan  mədəniyyətinə, 
qədim  Yunan  mədəniyyəti  də  qədim  Misir  mədəniyyətinə  yəni 
Fironlara  söykənməkdədir.  Fironlar  insanlara  zülm  edərkən  bu 
etdikləri zülmləri ―biz sizə zülm edirik‖ deyə etməzdilər. Etdikləri 
zülmləri ―bu bizim haqqımızdır‖ deyə edərlərdi. Səhvləri onların 
haqq anlayışının yanlış yəni batil olmasında idi. 
HARMONĠYA ahəngdarlıq. 
HEDONĠZM  [yun.  Hedone  –  həzz]  –  əxlaqi  tələblərin 
əsaslandırılması  prinsipi;  qədim  dövrdə  meydana  gəlmişdir; 
xeyirxahlıq [xeyir] həzz gətirən və iztirablardan azad edən, şər isə 
iztiraba səbəb kimi qiymətləndirilir. 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
109 
HERMENEVTĠKA  [yun.  Hermeneuo  –  aydınlaşdırıram]  – 
məqsədi  mətnin  obyektiv  [sözlərin  qramatik  mənaları  və  tarixən 
şərtlənmiş variantları] və subyektiv [müəlliflərin niyyəti] əsasları-
na görə mənasını müəyyən etmək olan şərh məharəti nəzəriyyəsi. 
HERMETĠZM [yun. Hermes – magiyanın hamisi hesab olu-
nan qədim yunan ticarət və gəlir alla-hı] – ellinizm mərhələsində 
və son aitik dövrdə təşəkkül tapmış dini-fəlsəfi təlim. 
HƏQĠQƏT  –  gerçəkliyin  fikirdə  doğru,  düzgün  inikası; 
meyarı  praktikadır.  Həqiqilik  xarakteristikası  şeylərin  özünə  və 
onları dillə ifadə etməyin vasitələrinə deyil, məhz fikirlərə aiddir. 
HERUSTĠKA  [alm.  Herustika;  fr.  Heruistique;  lat.  Ars;  tr. 
Bulgulama;  yun.  Heuruskein;  osm.  tr.  tekşif;  ər.  ءاشزخإ]  əslən 
yunan  mənşəlidir  heuruskein  –  tapmaq,  ortaya  çıxarmaq 
deməkdir. Fəlsəfədə herustika nəyisə, hansısa metodu tapıb ortaya 
çıxarmaq  mənasında  işlədilir.  Ərəb  dilli  fəlsəfədə  خٍضاشف  فٍشىر 
[təkşif-i fəraziyyə] istilahı çox işlədilir. Bu elə bir fərziyyə idi ki, 
onun  köməyilə  olanların  mahiyyətini  açmağa,  hadisələrin  arxa 
üzünü  aşkarlayıb  ortaya  çıxarmağa  vasitəçi  olurdu.  Buradakı 
Təkşif  sözü  [فٍشىر]  kəşəfə  ٌّ
َفَشَو felinin  II  babda  [kəşşəfə -  ٌَّفّشو] 
təf`il  [ًٍعفر]  babında  məsdəridir.  Fəraziyə  isə  fərziyyətun  –  fərz, 
nəzəriyyə  və  s.  sözünün  cəmidir.  Dilimizdə  VIII  babın  məsdəri 
olan ixtira sözü daha çox işlənir.  
HADĠS:  başlanğıcda  mövud  olmayıb,  sonradan  var  olan 
şeydir.  hadis  hallar  –  başlanğıcda  olmayıb  sonradan  baş  verən 
hallar, əslə aid olmayanlar.  

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
110 
HEDONĠZM[hedonisme]  –  Hazcilik-Zevkçilik:  ləzzət  və 
zövqü  həyatın  məqsədi  qəbul  edən  bütün  əxlaq  anlayışlarına 
verilən isim. 
HELĠOSANTRĠZM  [heliocentrisme]  –  Güneş  merkezcilik: 
Kopernik və Galileyin ortaya qoyduğu Günəş mərkəz görüşü. 
HOMOJEN [homogene] – Mütecanis-Ayni cinsten: Qisimləri, 
təbiət və mahiyyətləri baxımından bir-birinin eyni olan. 
HĠLEĠZM  [Hyleeisme]  –  Heyülaiyye:  Maddəyə  əzəli  və 
əbədi,  yaradılmamış  və  hər  cür  formu  qəbul  etməyə  hazır  və 
uyğun olaraq baxan görüş. 
HUDÜS:  Yoxdan  var  edilmiş,  yaradılmış  olmaq,  varlığı 
üzərindən bəlli bir zaman keçmiş olmaq, əvvəli olmaq. 
HƏYAT  [alm.  Leben;  fr.  Vie;  ing.  Life;  yun.  Bios;  lat.  Vita; 
osm.  tr.  hayat;  tr.  Yaşam;  ər.  دبٍد]  –  cansız  maddədən  və  ruhi 
varlıqdan da ayrı olaraq canlıların [orqanizmlərin] varlıq forması 
və varlıq məkanı. Canlıların ən birinci xüsusiyyəti. Əlamətləri öz-
özünə böyümə, inkişaf, dəyişmə, çevrilmə, təsir etmə, təsirlənmə, 
artıb çoxalmaq. Lakin elm və texnologiyanın ən modern imkanları 
ilə belə canlılar ilə cansızları ayırd etmək mümkün deyildir. Misal 
üçün  viruslar  ən  aşağı  dərəcədəki  canlı  varlıqlar,  yoxsa  kimyəvi 
maddədən  ibarət  olduğunu  sübut  etmək  mümkün  olmamışdır. 
Həyat bir növ ölümün antonimi mənasında da işlənir. Materiyanın 
hərəkət  forması;  fiziki  və  kimyəvi  hərəkət  formalarına  nisbətən 
keyfiyyətcə yüksək və onları ―bərtərəf‖ olunmuş formada özündə 
ehtiva edən forması. 
HƏYAT ENERJĠSĠ [alm. Erlebnis; fr. Expèrience vècue; ing. 
experience]  –  insanlığı  zənginləşdirdiyi  qəbul  edilən,  bir  mənası 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
111 
olan  bütün  yaşanmış  təcrübələr.  Özləri  vasitəsilə  mənin  şüuruna 
vardığı bütün mənəvi hadisələr.  
HƏNĠFĠLĠK – islam  dinin  yaranması  ərəfəsində Ərəbistanda 
bütpərəstliyə  qarşı  çıxıb,  təkallahlığı  təbliğ  edən  cərəyan. 
Hənifilik  islamdan  əvvəlki  Ərəbistanın  sosial  qurluşu  və  dini 
ideologiyasının böhranı nəticəsində meydana gəlmişdir. 
HAL  ərbabı  –  hal  əhli.  Hər  hansı  bir  məqama  sahib  olan 
kəslər.  
HAQQ  əl-yəqin  –  daxili  hiss  və  təcrübənin  verdiyi,  insanın 
özündə hiss etdiyi, özündə müşahidə etdiyi elmə deyilir.  
HARAM  – dinin  yerinə  yetirilməsini qadağan etdiyi  əməllərə 
deyilir. İnsan öldürmək, oğurluq etmək, ana-ataya qarşı çıxmaq və 
s. əməllər haram sayılır və yerinə yetirilməsi qadağandır.  
HARMONĠYA  –  [alm.=fr.  Harmonie;  ing.  Harmony;  yun. 
Harmonia  –  bağlam,  birlik,  uyğunluq.  Birlikdə  səs  verən  sistem; 
osm.  tr.  aheng;  ər.  كثبطر]  –  çoxluğun  və  qarışıqlığın  sistemli  bir 
birlik yaratması.  
HƏDƏS  –  islam  dini  etiqadına  görə,  müsəlmanın  ibadət 
etməsinə  mane  olan  və  dəstəmaz,  qüsul,  yaxud  təyəmmüm 
etmədikcə  bədəndə  qalıcı  xüsusiyyətə  malik  olan  maneə,  yaxud 
haldır.  
HƏDD [alm. Grenze; fr. Limite; ing. Limit; lat. Limitus; osm. 
tr.  had,  hudut]  –  tamamlama,  sona  çatma,  bir  şeyin  sona  çatdığı 
nöqtə. Varlıq yaxud da təsir dairəsinin xarici sərhəddi.  
HELM  –  yumşaq  xasiyyətlilik,  mülayimlik,  səbirli,  təmkinli 
olmaq. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
112 
HERMENEVTĠKA  [alm.  Hermeneutik;  fr.  Hermèneutique; 
ing.  Hermeneutics;  yun.  Hermeneutike;  hermeneuiein  –  yorum-
lamaq, tekhnè – sənət] – açıqlamaq, yorumlamaq, izah etmək. Bir 
mətni anlamağa yönələn, mətnin izahından bəhs edən təlim.  
HƏVAĠ  Ģeylər  –  boş  şeylər,  dünyanın  fani  ləzzətlərinə  meyl 
etmək. 
HƏVASAT-Ġ nəfsiyyə - nəfsin arzuları istəkləri. 
HEYBƏT – qorxu dolu həyəcan, dəhşət. 
HĠCAB – örtük, çarşab.  
HĠDAYƏT  –  doğru  yolda  olma,  Allah-təalaya  aparan  doğru 
yol, yaxud Allahın əmr və qadağalarına tabe olmaq. 
HÜCCƏT – dəlil. 
HÜDUS  –  yoxdan,  heçdən  var  edilmək.  Hüdus  Tanrıya  aid 
xarakterik  xüsusiyyətin  əməli  nəticəsi  olub,  mahiyyət  etibarı  ilə 
maddi,  yaxud  mənəvi  olmalarından  asılı  olmayaraq  Tanrıdan 
başqa  bütün  varlıqların  yaradılış  formasıdır.  Dini  məntiq 
varlıqların  yaradılış  formasını  Tanrının  ―Ol!‖  ifadəsinə  bağlı 
olduğunu  qeyd  edir.  Tanrı  varlıqları  yaratmaqda  hüç  bir  çətinlik 
bilməz. Hüdus, həm də varlıqların əzəli olmadıqlarını ifadə etmək 
üçün də işlədilir. Varlıqların əzəli olmamaları başlanğıcda onların 
başqa  bir  varlıq  tərəfindən  yaradılmış  olmasına  və  İlkin  səbəbə 
möhtac  olmaları  deməkdir.  Şərq  peripatetik  fəlsəfəsində 
varlıqların  bu  xüsusiyyətlərini  ifadə  etmək  üçün  vacib  varlıq  və 
mümkün 
varlıq 
terminləri 
işlədilmişdir. 
Vacib 
varlıq 
yaradılmamış  olub,  yaradanadır  və  yaradan  varlıqların  heç  bir 
xüsusiyyətini  Ona  aid  etmək  olmaz.  O,  əzəli  və  əbədidir.  Bu 
varlıq  Tanrının  özüdür.  Ondan  başqa  bütün  varlıqlar  isə  var  ola 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
113 
bilmələri üçün yaradıcıya möhtacdır. Var ola bilmələri üçün başqa 
varlığa ehtiyacı olan varlıqlar isə mümkün varlıqlar adlanır. 
HÜLUL  –  bəzi  inam  və  əqidə  sahiblərinə  görə,  ruhun  insan 
öldükdən  sonra  hər  hansı  bir  əşyaya,  cismə  yəni  maddi  olan 
şeylərə daxil olması. 
HUMANĠZM  [alm.  Humanismus;  fr.  Humanisme;  ing. 
Humanism;  ər.  خ
ٍّٔؤغٔإ  lat.  Humanus  –  insana  xas  olan,  insani]  – 
Bəşrəiyyətə,  insana  yaraşan  bir  həyatı  və  təfəkkürü  əldə  etmək 
üçün  cəhd  etmək.  Bu  mənada  məfhumun  ən  geniş  mənasında 
insanın  dəyər  və  hörmətinə,  insan  olmağa  və  insanlığa  olan  əqli 
inam.