Akademiya

Zardushtiylik ta’limoti va marosimlari

Zardushtiylik ta’limotiga binoan, borliq yorug‘lik va zulmat, hayot va o‘lim, adolat va adolatsizliklar kabi qarama-qarshiliklardan tashkil topgan. Bu qarama-qarshiliklar tabiat va jamiyatda turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Tabiatda ular hayot va o‘lim, issiqlik va sovuqlik, yorug‘lik va zulmat kuchlarini ifoda etadi. Ijtimoiy hayotda ular adolat va adolatsizlik, qonunga itoatkorlik va qonunlarga bo‘ysunmaslik singari ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi.
Qarama-qarshiliklar voqea va hodisalarning manbaidir. Yaxshilik va yomonlik, issiqlik va sovuqlik kabi kuchlar o‘rtasida to‘xtovsiz kurash boradi. Bu kurash xudolar darajasida ham mavjud. Donishmand xudo Ahura Mazda – ezgulik va yaxshilik timsoli. Ahura Mazdani Avestoda yigirma sifatga ega iloh deb ta’riflanadi. Bu Ahura Mazdaning go‘zal ismlaridir.
Ahura Mazda borliqni yaratuvchi va hamma narsani biladigan oliy xudodir. U o‘zini yaxshi ishi va yaxshi so‘zlari bilan namoyon qiladi. Ahura Mazda odamlarga yomonlik qilmaydi, ularni faqat ezgu ishlarga da’vat etadi. Zardushtning talqinida Ahura Mazda oliy ibtido bo‘lib, uning turmushi odamlarnikidan farq qiladi. Uni hech kim yaratmagan, oilasi yo‘q, dunyodagi barcha voqea-hodisalardan xabardor, ular Ahura Mazdaning xohishi bilan sodir bo‘ladi.
Ahura Mazdaga dunyodagi barcha yomonliklarning timsoli – Axriman (yovuz ruh) qarshi turadi. Ahura Mazda Axriman (Anxra Maynyu)ni odamlarning ibrat olishlari uchun o‘z jismidan yaratgan. Shu bois u Ahura Mazdaga qarshi turadi, dunyoda yomonlik, zulm va zulmatning yaxshilik va yorug‘lik ustidan g‘alaba qilishi uchun kurashadi. Donishmand xudo dunyo va undagi hayotni, yorug‘likni, umuman, barcha ijobiy voqeliklarni
yaratgan bo‘lsa, yovuz ruh o‘lim, zulmat, sovuqlik va odamlarga ziyon- zahmat yetkazuvchi jonzodlarni yaratgan.
Ezgulik ilohi Ahura Mazda va yovuzlik ruhi Axriman o‘rtasidagi kurash faqat ularning o‘zlariga xos emas. Bu kurashda ularning yordamchilari ham ishtirok etadi. Ahura Mazda avvalo olti nafar eng yaqin yordamchilariga tayanadi. Jumladan, Voxu Manah (ezgu fikr) poda va chorvani, Asha Vahishita (yuksak haqiqat) olovni, Hashatra Varya (munosib qudrat, hokimiyat) ma’danlarni, Sienta Armati (muqaddas itoat) yerni, Ameretat (mangulik) o‘simliklar dunyosini boshqargan. Shuningdek, u o‘ziga yo‘ldosh ilohlarni yaratgan. Ular Mitra, Anahita, Saroshi (itoatkorlik, intizom), Ashi (taqdirni belgilovchi xudo) va boshqalardan iborat bo‘lib, Ahura Mazdaning yovuzlikka qarshi kurashida unga yordam bergan. Ahura Mazda yaratgan xudolarning ayrimlari keyinchalik diniy tizimda katta nufuzga ega bo‘lgan. Masalan, Mitra (quyosh xudosi) odamlarning himoyachisi sifatida Eronda Ahura Mazdaning o‘rnini egallagan. U zardushtiylikdan tashqari boshqa dinlarda ham qabul qilingan. Masalan, Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rimda Mitra keng tarqalgan.
Yovuz ruh Axriman ham Ahura Mazdaga qarshi kurashda yolg‘iz emas. Unga yovuz ruhlar (devlar), sehrgarlar, yomon hukmdorlar yordam beradi. Ular tabiatning to‘rt unsuri – olov, yer, suv, va osmon (havo)ga za- rar yetkazadilar. Yovuz hukmdorlar birovni ko‘rolmaslik, yalqovlik, yol- g‘on, nifoq singari boshqa illatlarni jamiyatda mustahkamlashga, kishilarga tarqatishga intiladi.
Zardushtiylik ta’limotida axloqqa katta e’tibor beriladi, kishining ma’naviy barkamolligi qadrlanadi, odamlarni imon-e’tiqodli bo‘lishga da’vat etiladi. Faqat imonli odam ezgulikni yovuzlikdan farqlay oladi. Zardushtiylik imoni fikrlarning sofligi, so‘zning sobitligi, amallarning insoniyligiga asoslanadi.
Odamlar tozalikka va tartib-intizomga qat’iy rioya qilishlari kerak. Kishilardagi mehr-shafqat, ota-ona, oila va Vatanga muhabbat, minnatdorlik his-tuyg‘ulari ulug‘lanadi. Ota-onadan farzand oldidagi burchini bajarishlari talab qilinadi. Bitta dinga e’tiqod qiladigan odamlar bir-birlariga yordam berishlari, hamjihatlikda va ahillikda yashashlari lozim. Ahura Mazda odamlarni mehnatni sevish, yerga ishlov berish va chorvani ko‘paytirishga da’vat etadi. Dunyoda moddiy boyliklarning ko‘payishi zulm va yovuzlikning yo‘qolishiga xizmat qiladi.
Zardushtiylik ta’limotida ma’naviy qadriyatlarni jamiyatda qaror toptirish muammosi alohida ahamiyatga ega. Din kishilarni halol
yashashga da’vat etsa-da, o‘z hayot yo‘llarini erkin tanlashlariga to‘sqinlik qilmaydi. Odamlar axloqiy tanlov erkinligiga ega. Xudolar darajasida yaxshilik va yomonlik tarafdorlari o‘rtasidagi kurashning natijasiga odamlarning qaysi tarafni tanlashlari ham ta’sir etadi. Zardushtiylikda insonlar xudolar o‘rtasidagi kurashning ojiz kuzatuvchisi emas, balki bu jarayonning muhim ishtirokchilari bo‘ladi. Har bir kishi hayot yo‘lini mustaqil tanlaydi va axloqiy tanlovi uchun narigi dunyoda va oxiratda shaxsan javobgar bo‘ladi. Odam hayot yo‘lini erkin tanlasa-da, uning taqdiri azaldan belgilangan.
Diniy aqidalarda g‘ayridinlar va ularni ta’qib qilish yoki qilmaslik to‘g‘risida ham hech nima deyilmagan. Diniy e’tiqodi turlicha bo‘lgan odamlarning tinch-totuv yashashlari rag‘batlantirilgan. Jamiyatda diniy murosa va hamkorlik hukmronlik qilgan.
Diniy ta’limotda dunyoning tuzilishi to‘g‘risidagi qarashlar katta ahamiyatga ega. Insoniyat tarixi 12 ming yildan iborat va to‘rt bosqichga bo‘linadi. Ularning har biri 3 ming yil davom etgan.
Birinchi bosqichda ruh, g‘oya va narsalar bo‘lmagan. Asta-sekin ib- tidoiy bo‘shliqdan keyinchalik yerda yuzaga kelgan narsa va hodisalarning dastlabki belgilari shakllangan.
Ikkinchi bosqichda Donishmand xudo (Ahura Mazda) osmon, yulduz, oy, quyosh, tabiat, Odam Ato (Yima) va birinchi muqaddas buqa (Geush urvan) kabilarni yaratgan. Yima (Firdavsiyning «Shohnoma» dostonida Jamshid deb atalgan) xudo Ahura Mazdani ilk bora tan olgan kishi. Yima insoniyatning ajdodi bo‘lib, barcha odamlar undan tarqalgan. Muqaddas buqadan hayvonot dunyosi vujudga kelgan. Axriman ham Ahura Mazdaga qarama-qarshi koinotda planetalar va kometalarni, yerda cho‘llar, vahshiy hayvonlar, kasallik qo‘zg‘atuvchi jonzodlarni yaratgan. Qarama- qarshiliklarning koinotdagi va yerdagi to‘qnashuvidan butun borliq harakatga kelgan.
Uchinchi bosqichda Avestoda qayd etilgan personajlarning faoliyati boshlangan. Yima odamlar va chorvani olamning suv bosishi falokatidan qutqargan hamda Ahura Mazda yordamida odamlarga rahbarlik qilgan. Dunyoda yaxshilikning tantanasiga xizmat qilgan. Yima podsholigida odamlar sharaf uyi (jannat)da yomonlik, adolatsizlik, yovuzlik, kasallik va o‘limning nima ekanligini bilmay, baxtli hayot kechirganlar. Shu bois Yimaning hukmronlik davri Avestoda «oltin asr» deb ataladi. Yima davrida odamlar yer haydab, dehqonchilik qilganlar va chorva urchitganlar.
Vaqt o‘tishi bilan Yima odamlarga ko‘rsatgan yaxshiliklaridan g‘ururlanib, manmanlik, o‘zgalar dardiga befarqlik yo‘liga kirgan. Mansabparastlik va o‘z imkoniyatlariga ortiqcha baho berishi oqibatida Ahura Mazdaning nasihatlarini bajarmay qo‘ygan. Oqil xudo man etgan muqaddas buqani ov qilib, uning go‘shtidan taom tayyorlashni buyurgan. Manmanlik, o‘zboshimchalik va man etilgan ishlarni sodir etganligi uchun Ahura Mazda Yima va uning avlodlarini jazolangan. Odamlar jannatdan chiqarilgan, tirikchilik tashvishlari, yeb-ichish zarurati, kasalliklarga duchor etilganlar, boqiylik imtiyozidan mahrum qilinganlar. Uchinchi bosqichning oxirlarida Zardushtning faoliyati boshlangan va Zardushtning vafotidan keyin uchinchi bosqich tugagan.
To‘rtinchi bosqichning har ming yilida dunyoga uchta xaloskor (payg‘ambar) keladi. Ularning oxirgisi – Oso‘shyant oxiratda dunyoga kelib, barcha imonlilarning ruhlarini bihishtga yetaklaydi, gunohkor bandalar uchun xudo Axura Mazdadan mag‘firat so‘raydi. Oxiratda yovuz ruh yengilib, yaxshilik yomonlikning ustidan uzil-kesil g‘alaba qiladi. Dunyo eritilgan temir bilan soflanib qayta quriladi. Yerdagi hayot tubdan o‘zgaradi. Yaxshilik tantana qiladi, yomonlik va o‘lim yo‘qoladi. Gunohkorlar o‘zlarining sodir etgan yomonliklari uchun pushaymon bo‘lib, xudodan kechirim so‘raydilar. Yangilangan dunyoda yomonlik yo‘q qilinganligi sababli gunohkorlar kechiriladi, abadiy rohat-farog‘at jamiyati barpo etiladi.
Oxiratda ziddiyatlarga to‘la olam yo‘q qilinsa ham odamlar undan qo‘rqmasliklari kerak. Zero, oxiratda kishilarning azaliy orzu-istagi hisoblanuvchi baxt, adolat, tinchlik va tenglikka asoslangan jamiyat quriladi. Dunyo tamoman o‘zgaradi va undan yomonliklar butunlay yo‘qoladi.
Zardushtiylik ta’limotida hayot va o‘limga munosabat to‘g‘risidagi qarashlar ta’sirida o‘ziga xos ko‘mish marosimi vujudga kelgan. Diniy aqidalarda qayd etilishiga ko‘ra, odamning vafot etishi yovuz kuchlarning ezgulikdan ustun kelganligi oqibatidir. Shu bois tanani yovuzlikdan xalos qilish kerak. Yomonliklar tananing chirishi jarayonida yo‘qoladi. Yomonliklardan xalos bo‘lmagan tanani muqaddas tabiat unsurlari sanaluvchi yerga, olovga va suvga tashlash mumkin emas. Marhumni so‘nggi manziliga qo‘yishdan oldin soflanish (ko‘mish) marosimi o‘tkazilgan. Diniy rivoyatlarga ko‘ra, odam vafot etganidan to‘rt kun o‘tgach uning ruhi tanani tark etib, yosh ayol qiyofasidagi farishtaning kuzatuvida narigi dunyoga o‘tadi. Ko‘mish marosimi ham shuncha vaqt o‘tganidan keyin bajarilgan. Marhumning jasadi erta tongda quyosh
chiqmasdan oldin temir zambilga ortilib kohin va yaqin qarindoshlarining kuzatuvida Indamaslar minorasi deb ataladigan mozorga olib borilgan. Indamaslar minorasi uncha katta bo‘lmagan bino bo‘lib, balandligi 4,5 metrni tashkil etgan. Binoning poli marhumni ko‘mish maydoni vazifasini bajargan. Maydon yosh bolalar, ayollar va erkaklarning jasadi qo‘yiladigan qismlardan iborat bo‘lgan. Marhumning jasadi ma’lum muddatga shu yerga qo‘yilgan. Jasadning soflanishi (chirishi) jarayonini tezlashtirish maqsadida yirtqich hayvonlar (asosan itlar)dan foydalanilgan. Yirtqich hayvonlar jasadni g‘ajib bo‘lganidan keyin qolgan suyaklar yig‘ib olinib, minoraning o‘rtasida qurilgan quduqqa tashlangan yoki sopol idish (assuariy)ga solinib, nauslar deb ataladigan yer ostida qurilgan inshoatlarga ko‘milgan.
Zardushtiylikda tabiat unsurlari tuproq, suv, havo va olov muqad- daslashtirilgan. Ularni ifloslantirish kechirilmaydigan gunoh sanalgan. Muqaddas tabiat unsurlari qatorida olov alohida o‘ringa ega. Ahura Mazdaning ramziy belgisi ham olov bo‘lgan. Shu bois zardushtiylar ba’zan otashparastlar deb atalgan.
Zardushtiylar ibodatxonalarida muqaddas olov yonib turgan. Ibo- datxonada muqaddas olov uchun ikki metr balandlikdagi, to‘rt pog‘onali supa qurilgan. Olov supaning markazida misdan quyilgan o‘choqda yoqilar edi. Supadagi olov doimo yonib turishini kohinlar nazorat qilib turgan. Kohin oq matodan tikilgan ko‘ylak, bosh kiyim, buruni va og‘zini yopib turadigan niqob taqib (hozirgi jarroh shifokorlarning muolaja vaqtida kiyadigan kiyimiga o‘xshash) olovning oldiga yaqinlashishi mumkin edi. Ibodatxonaga sig‘inishga kelgan dindorlar muqaddas olovni ko‘rish imkoniyatiga ega emas edi. Ular muqaddas olovning aksini yoki shu’lasini ko‘rishi mumkin bo‘lgan. Muqaddas olov avvalo shahar ibodatxonalariga, ulardan qishloq ibodatxonalariga va undan keyin dindorlarga berilgan. Ibodatxonalardagi olovlar ahamiyati jihatidan farq qilgan. Har qaysi hukmdor o‘zining oloviga ega bo‘lgan.
Muqaddas olovning juda ko‘p turlari bo‘lib, Eronda adolat ilohi Varaxram (Bahrom)ning olovi alohida ulug‘langan. Bu olov jamiyatning turli tabaqalari vakillarining o‘chog‘i va boshqa manbalar (o‘n olti olovdan)dan to‘plangan. Olovning eng qadrlisi yashin tegib yongan daraxtdan olingani hisoblangan.
Tabiat unsurlari qatorida olov bilan birga suvga katta e’tibor berilgan. Suvning hayot manbai ekanligi aholisi asosan sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi mintaqamiz uchun alohida ahamiyat va mazmunga ega edi. Shu bois suvni e’zozlash va undan
tejamkorlik bilan foydalanishga ilohiy tus berilgan. Suvni ifloslantirish, ya’ni unga turli (notoza) narsalarni tashlash, behudaga isrof qilish og‘ir gunoh sanalgan. Yomg‘ir yog‘ayotgan vaqtda odamlarning yerni va suvni iflos qilmasliklari uchun hatto uydan tashqariga chiqishlari taqiqlangan.
Zardushtiylikda o‘ziga xos ibodat qilish marosimi shakllangan. Dindorlar Ahura Mazdaga bir kunda besh marta sig‘inganlar. Ibodat janub tomonga qarab, toza joyda va yomon yerlardan yiroqda bajarilgan. Zardushtiylar erta tongda, uydan chiqish va kirish vaqtida, soflanish, kechki uyqudan oldin hamda diniy marosimlarni bajarish vaqtlarida ibodat qilganlar.
Zardushtiylikda tozalikka e’tibor diniy aqida darajasiga ko‘tarilgan. Tozalik ham jismoniy, ham ma’naviy ahamiyatga ega bo‘lgan. Ma’naviy tozalik kishining ichki madaniyati, adolat, haqiqatni so‘zlash, insonparvarlik, mehr-shafqatlilik singari umuminsoniy axloq normalaridan iborat. Jismoniy tozalik deganda pokiza, toza va orasta yashash bilan birga, muqaddas narsalarni ham ifloslantirmaslik tushunilgan. Notoza (yovuzlik timsoli) deb qabul qilingan o‘simliklar, hayvonlar va hasharotlarga, o‘lgan odamning mayyitiga tegishish gunoh hisoblangan. Bunga yo‘l qo‘ygan kishi murakkab soflanish marosimidan o‘tkazilgan. Notoza ishlarni bajaradigan kishilar jamiyatda eng past tabaqani tashkil etganlar. Ular o‘lgan odamning mayyitini yuvish, tobutni qabrga ko‘tarib borish kabi «notoza» ishlarni bajarganlar. Mazkur tabaqa vakillari boshqa guruhlardan alohida yashaganlar. Ularning jamoat foydalanadigan suv manbalariga yaqin kelishlari va hatto soyalari tushishiga ham yo‘l qo‘yil- magan.
Zarushtiylar jonzodlarni ham notoza va toza turlarga ajratganlar. Notoza deb qabul qilingan hayvonlarga yaqinlashgan kishi soflanish marosimidan o‘tkazilgan. Toza hayvonlardan xo‘jalikda foydalanilgan. Qoni oqizib yuborilgan toza hayvonlarning go‘shti iste’mol qilingan.
Jamiyatda tabaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy ijtimoiy va huquqiy tengsizlikka qaramasdan xotin-qizlar uning to‘la huquqli a’zosi hi- soblangan. Tarixiy manbalarda qayd etilishiga ko‘ra, xotin-qizlar erkaklar bilan bir xil huquq va erkinliklarga ega va oilada o‘z mulkini erining xohishidan qat’i nazar mustaqil meros sifatida qoldirishi mumkin bo‘lgan. Zardushtiylik ayollarning erkaklar bilan teng huquqligini mustahkamlagan. Zardushtiylikka e’tiqod qiluvchilar juda ko‘p diniy marosimlarni bajarishgan. Diniy marosimlarga esa kohinlar rahbarlik qilgan. Marosimlarning ko‘pligi kohinlarning moddiy jihatdan muhtojlikni bilmay yashashlariga imkon bergan. Kohinlarning jamiyatdagi mavqei juda baland
bo‘lib, ular alohida tabaqani tashkil etgan. Shuning uchun kohinlik otadan farzandga meros bo‘lib o‘tgan. Kohin o‘z farzandini yoshligidan bo‘lg‘usi kasbga tayyorlab borsa-da, nomzod uzoq vaqt o‘qitilgan va bir necha bosqichdagi sinovlar hamda poklanish marosimlaridan o‘tkazilgan. Faqat ko‘p bosqichli sinovlardan muvaffaqiyat bilan o‘tgan kasbga da’vogarlargina kohinlik martabasiga muyassar bo‘lgan.
Diniy marosimlar ibodatxonalar, ochiq maydonlar va dindorlarning uylarida o‘tkazilgan. Zardushtiylik vujudga kelgan dastlabki davrlarda ommaviy diniy marosimlar ochiq maydonlarda va dindorlarning uylarida o‘tkazilgan. Dastlab ibodatxonalarning qurilishi Ahmoniylar imperiyasi davridan boshlangan. Ibodatxonalar «olov uylari» deb atalgan. Ularning rejasi bir xil bo‘lib, tosh yoki paxsadan qurilgan. Binoning ichki va tashqi qismidagi devorlari suvoqlangan. Binolarda qimmatbaho bezaklarning yo‘qligi sababli ko‘rinishi boshqa jamoat binolaridan deyarli farqlanmagan. Ibodatxonaning markazida doimo olov yonib turadigan hujra bo‘lgan.
Ahmoniylar davrigacha zardushtiylikda xudolarning tasviri aks ettirilmagan. Aynan shu vaqtdan boshlab xudo Ahura Mazdaning qiyofasi Ossuriya davlatining bosh xudosi ko‘rinishida tasvirlangan. Ibodatxonalarda Ahura Mazdadan tashqari boshqa xudolar va hukmdorlarning haykallari qo‘yilgan. Ahmoniylar podshosi Artakserks II (miloddan avvalgi 404–359) hukmronligi davrida suv va hosildorlik ma’budasi Anaxitaga bag‘ishlangan ibodatxonalar qurilgan va ularga ma’buda haykallari joylashtirilgan.
Zardushtiylik Markaziy Osiyoda boshqa dinlar bilan uzoq davom etgan raqobatlarga bardosh bergan. Bu borada muvaffaqiyatga erishgan bo‘lsa-da, boshqa diniy e’tiqodlarni mintaqadan to‘liq siqib chiqarib, o‘z hukmronligini o‘rnatishga intilmagan. Ishlab chiqarish kuchlari rivojlanish darajasining pastligi, viloyatlarning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jihatdan biqiqligi bunga imkon bermagan. Odamlar yangi dinni qabul qilish bilan birga o‘zlarining an’anaviy e’tiqodini ham saqlab qolganlar. Muayyan mintaqada zardushtiylik keng tarqalgan bo‘lsa-da, boshqa diniy e’tiqodlar ham saqlanib qolgan.
Diniy e’tiqoddagi xilma-xillik hukmdorlarning muayyan dinni tanlashdagi erkinliklarida ham kuzatilgan. Makedoniyalik Iskandar va uning vorislari mintaqamizda Olimpiya xudolariga sig‘inishni qo‘llagan bo‘lsalar, Kushon davlati hukmdorlari buddaviylikni qabul qilib, uni mamlakat hududida keng yoyishga harakat qilganlar. Sosoniylar davlati hukmdorlari zardushtiylikni har taraflama qo‘llab quvvatlaganlar. Butun mamlakat hududida ko‘plab olov uylari qurilgan. Milodiy VIII asrning
boshlarida Markaziy Osiyoning bir qismini bosib olgan Arab xalifaligi davlati islomlashtirish siyosatini olib borgan. Islomdan tashqari barcha diniy e’tiqodlar taqiqlangan. Zardushtiylar ibodatxonalari buzib tashlangan yoki masjidlarga aylantirilgan. Zardushtiylik e’tiqodini saqlab qolganlar
«kofirlar» deb e’lon qilingan. Ularning fuqaroviy huquq va erkinliklari cheklangan, maxsus soliq olingan va majburiyatlari talab qilingan.
Zardushtiylik islom siquvida katta talafot ko‘rsa-da, yo‘qolib ketmagan. Zardushtiylikka sodiq dindorlar jamoalari yashash uchun noqulay joylar (dasht va cho‘llar)ga, boshqa mamlakatlarga ko‘chirilgan. Eronda hozir ham unga sig‘inadigan urug‘lar mavjud. Minglab zardushtiylar Hindistonga ko‘chib o‘tganlar. Hindistonlik zardushtiylar forslar deb atalgan. Vaqt o‘tishi bilan ular mahalliy aholi bilan qo‘shilib ketganlar. Faqat kohinlar diniy e’tiqodlariga sodiqlikni saqlab qolganlar.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, zardushtiylik nafaqat jamiyatda sog‘lom turmush tarzini qaror toptirishga, balki Sharq davlatlarida axloqiy qadriyatlarni keng yoyishga xizmat qilgan. Odamlarning ma’naviy qadriyatlarga amal qilib yashashlari, jannat va do‘zax, qiyomat, odamning qayta tirilishi va ilohiy davlatning yaratilishi singari g‘oyalari keyinchalik xristianlik va islom dini ta’limotlarining ishlab chiqilishida muhim manba vazifasini o‘tagan.