Akrom abbasovich karimov, farxod rashidovich islomov, anvar ziyadullaevich avloqulov

Tasodifiy tanlash - 
Tasodifiy sonlar 
jadvali bo’yicha 
o’tkazilishi mumkin 
Sistematik tanlash - 
bunda
 
elementlar 
tasodifan tanlangan 
ma’lum bir sondan 
boshlab, har bir 
doimiy intervaldan 
tanlab olinadi 
Uyg’unlashgan 
tanlash -
tasodifiy va 
sistematik tanlash 
usullaridan tarkib 
topgan uyg’unlik 
ko’rinishida bo’ladi 
Ctatistik tanlash
usullari

---

247 
Auditorlik tashkiloti hisobvaraqlar bo’yicha saldo va operatsiyalarning aks 
ettirilishi to’g’riligini tekshirish yoki tekshirilayotgan jamlanmaning elementlari 
soni juda ham kamligidan statistik usullarning qo’llanishi to’la huquqli 
bo’lmaganligi sababli nazorat tizimi vositalarini yaxlit tarzda tekshirishi yoki agar 
auditorlik tanlashining qo’llanishi yaxlit tekshiruv o’tkazishdan ko’ra samarasizroq 
bo’lsa, tekshirishi mumkin. 
Yuqoridagi tartib, shuningdek, statistik usulda tuzilgan tanlashlarga nisbatan 
ham qo’llanadi. U auditorlik dalillarini to’plash uchun ishonchli imkoniyatlarni 
ifoda etishi lozim. 
Auditorlik tanlash tekshirilayotgan jamlanmaning 100 foizdan kam bo’lgan 
ob’ektlariga nisbatan auditorlik rusum-qoidalarini qo’llash maqsadida amalga 
oshiriladi. Bunday ob’ektlar deganda hisobvaraqlar saldosini tashkil etuvchi 
elementlar yoki butun tekshirilayotgan jamlanma haqida bir fikrga kelishga imkon 
beruvchi auditorlik dalillarini yig’ish uchun hisobvaraqlar bo’yicha aylanma 
(oborot)larni tashkil etuvchi operatsiyalar tushuniladi. Tanlashni tuzish uchun 
auditorlik tashkilotiga oid buxgalteriya hisobotining aniq, muayyan bo’limini 
tekshirish tartibini, tanlash o’tkazish amalga oshiriladigan, tekshirilayotgan 
jamlanmani va tanlash hajmini belgilab olishi kerak. 
Buxgalteriya hisobotining aniq, muayyan bo’limi tekshiruvini o’tkazishni 
ishlab chiqishda auditorlik tashkiloti tekshirish maqsadini va bu maqsadlarga 
erishishga yordam beruvchi auditorlik rusum-qoidalarini belgilab olishi kerak. 
Shundan so’ng auditor yuz berishi mumkin bo’lgan xatolarni aniqlashi, unga 
dalillar to’plashi va bu zarur dalillarni baholashi va shuning asosida ko’rilayotgan 
ma’lumotlar jamlanmasini belgilashi kerak. 
Auditorlik tashkiloti o’rgatilayotgan jamlanmani shu tarzda aniqlashi kerakki, 
u auditning maqsadiga muvofiq kelsin. Jamlanma muayyan tarzda identifikatsiya 
qilinadigan birliklar to’plamidan tashkil topishi kerak. Auditorlik tashkiloti 
jamlanma elementlar tanlashini unga o’z oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishishga 
imkon beruvchi samarali va tejamkorlik tarzida o’tkazadi. 

---

248 
Tanlashni o’tkazishda auditorlik tashkiloti o’rganilayotgan jamlanmani har 
birining elementlari o’xshash xususiyatlarga ega bo’lgan alohida guruhlarga 
("jamlanmaga tegishli") ajratishi mumkin. Jamlanmalarni ajratish mezonlari 
shunday bo’lishi kerakki, har qanday element bo’yicha, u qanday jamlanmaga 
tegishli guruhga oid ekanligini aniq ko’rsatish mumkin. Stratifikatsiya deb 
nomlanuvchi mazkur rusum-qoida, ma’lumotlar tarqoqligini (variatsiyani) 
kamaytirib, auditorlik tashkilotining ishini engillashtirishga imkon beradi. 
Jamlanmaning hajmi (o’lchamini) belgilashda auditorlik tashkiloti tanlash 
tavakkalchiligini, yo’l qo’yilgan va kutilayotgan xatolarni aniqlashi kerak. 
Tanlash shundan iborat bo’ladiki, auditorning tanlash ma’lumotlari asosida 
yuzaga kelgan, muayyan masalalar bo’yicha fikri, xuddi shu masalalar bo’yicha 
butun jamlanmani o’rganish asosida yuzaga kelgan fikrlardan farq qilishi mumkin. 
Tanlash tavakkalchiligi nazorat tizimi vositalarini testdan o’tkazishda ham, 
buxgalteriya hisobida hisobvaraqlar bo’yicha oborotlarni va saldolarning to’g’ri 
aks ettirilganligini tekshirishda ham mavjud bo’lishi mumkin. Auditorlik 
amaliyotida nazorat tizimi testlari va hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar hamda saldo 
to’g’riligini tekshirish uchun birinchi va ikkinchi tur tavakkalchiliklar farqlanadi. 
Nazorat vositalarini testdan o’tkazishda quyidagi tanlash tavak-kalchiliklari 
farqlanadi: 
– birinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi nazorat tizimining 
ishonchsizligini ko’rsatganda, aslida esa tizim haqiqatan ham ishonchli bo’lgani 
holda to’g’ri farazni rad etish tavakkalchiligi. 
– ikkinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tizimning ishonchsizligidan 
dalolat berib, aslida esa nazorat tizimi zaruriy ishonchlilikka ega bo’lmagan holda, 
noto’g’ri farazni qabul qilish tavakkalchiligi. 
Hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldoning buxgalteriya hisobida to’g’ri 
aks etganligini sinchiklab tekshirishda quyidagi tanlash tavakkalchiliklari 
farqlanadi: 

---

249 
– birinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tekshirilayotgan jamlanma 
jiddiy xatolarga ega ekanligidan dalolat berib, aslida esa jamlanma bunday 
xatolardan xoli bo’lgani holda to’g’ri farazni rad etish; 
– ikkinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tekshirilayotgan jamlanma 
jiddiy xatolarga ega emasligidan dalolat bersa, aslida esa jamlanma jiddiy xatoga 
ega bo’lgan holda noto’g’ri farazni qabul qilish tavakkalchiligi. 
To’g’ri farazni rad etish tavakkalchiligi auditorlik tashkiloti tomonidan yoki 
tanlash o’tkazish natijasida uning hisob-kitobida xato borligi aniqlangan xo’jalik 
yurituvchi sub’ekt tomonidan qo’shimcha ishlarni bajarishni talab etadi. Noto’g’ri 
farazni qabul qilish tavakkalchiligi auditorlik tashkiloti ishi natijalarini shubha 
ostiga oladi. 
Tanlashning o’lchami auditor tomonidan ijozatli deb hisoblanadigan xato 
miqdori bilan aniqlanadi. Uning miqdori qanchalik kichik bo’lsa, tanlashning 
zaruriy o’lchami shunchalik katta bo’ladi. 
Yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xatolar auditor tomonidan tanlangan 
muhimlilik darajasiga muvofiq ravishda auditni rejalashtirish bosqichida 
aniqlanadi. Yo’l qo’yiladigan xatoning hajmi qancha kam bo’lsa, auditorlik 
tanlashning hajmi shuncha katta bo’lishi kerak. Nazorat tizimi vositalarini testdan 
o’tkazishda xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan belgilangan va auditorlik 
tashkiloti rejalashtirish bosqichida aniqlangan nazorat rusum-qoidalaridan yuqori 
darajada ochish xato hisoblanadi. Hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldo 
to’g’riligini tekshirishda saldoda yoki provodkalarning muayyan toifasidagi eng 
katta xato, yo’l qo’yiladigan xato hisoblanadi. Bunday xatolarning butun audit 
jarayoniga jamlanma ta’siri, buxgalgeriya hisobotlari jiddiy xatolardan xoli 
ekanligini ishonchlilikning etarli darajasida tasdiqlashga imkon berishi uchun 
auditorlik tashkiloti bunga yo’l qo’yishi mumkin. 
Agar auditor tekshirilayotgan jamlanmada xato mavjud deb hisoblasa, bunday 
xatolarning umumiy miqdori yo’l qo’yiladigan xato o’lchamidan oshmasligini 
tekshirish uchun katta miqdordagi tanlashni amalga oshirishi kerak. Agar auditor 
tanlash xatolardan xoli deb hisoblasa, kichik o’lchamdagi tanlashdan foydalanadi. 

---

250 
Har qanday tanlash uchun auditorlik tashkilotining majburiyatlari 
quyidagilardan iborat: 
– tanlashga kirib qolgan har qanday xatoni tahlil etish; 
– tanlashni amalga oshirishda olingan natijalarni butun tek-shirilayotgan 
jamlanmaga ekstrapolyatsiyalash, ya’ni tatbiq etish; 
– tanlash tavakkalchiliklarini baholash. 
Tanlashga kirib qolgan xatolarni tahlil qilishda auditorlik tashkiloti birinchi 
navbatda tanlashga kirib qolgan xatolarning tabiatini aniqlashi lozim. 
Tanlashni 
shakllantirishda 
u 
qanday 
aniq 
maqsadlarni 
ko’zlab 
o’tkazilayotganini ta’riflash va tanlashda aniqlangan xatolarni shu maqsadlarga 
muvofiq ravishda baholash lozim. Agar ko’zlangan tekshiruv maqsadlariga tanlash 
tekshiruvlari yordamida erishilmagan bo’lsa, unda auditorlik tashkiloti muqobil 
auditorlik rusum-qoidalarini o’tkazishi mumkin. 
Auditorlik tashkiloti xatolarning sifat jihatini, ya’ni ularning mohiyati va 
ularni yuzaga keltirgan sabablarni baholashi, shuningdek, ularning auditning 
boshqa uchastkalariga ta’sirini aniqlashi mumkin. 
Aniqlangan xatolarni tahlil qilib, auditorlik tashkiloti ularning operatsiya 
turlari, ishlab chiqarish birliklari, xatolar aynan o’shalar uchun topilgan 
bo’linmalar, xatolarning kelib chiqish vaqti va hokazolar bilan bog’liq bo’lgan 
umumiy belgilarga egaligi to’g’risida xulosaga kelishi mumkin. Bu holda 
auditorlik tashkiloti tekshirilayotgan jamlanmani, muvofiq belgilariga ko’ra unga 
tegishli guruhlarga bo’lishi va aniqroq natijalarga erishishiga imkon berishini 
hisobga olgan holda ularning har birini alohida tek-shirishi mumkin. 
Auditorlik tashkiloti tanlashlar bo’yicha olingan natijalarni butun 
tekshiriladigan jamlanmalarga tatbiq etishi shart. Tanlash natijalarini butun 
jamlanmalarga tatbiq etish usullari turlicha bo’lishi mumkin, lekin ular doimo 
tanlashni tuzish usullariga muvofiq kelishi lozim. Agar jamlanma jamlanmaga 
tegishli guruhlarga ajratilgan bo’lsa, uni tatbiq etish ham ularning har biriga 
nisbatan amalga oshirilishi kerak. 

---

251 
Auditor tekshiriladigan jamlanmadagi xato yo’l qo’yiladigan miqdordan ortiq 
emasligiga ishonch hosil qilishi kerak. Buning uchun auditor tatbiq etish vositasida 
olingan jamlanma xatolarini yo’l qo’yiladigan xato bilan solishtiradi. Agar birinchi 
xato yo’l qo’yilganidan ortiq bo’lsa, auditorlik tashkiloti tanlash xatolarini takroran 
baholashi lozim. Agar ularni nomaqbul deb topsa, u holda auditorlik rusum-
qoidalari doirasini kengaytirishi yoki o’tkazilganlariga muqobil bo’lgan auditorlik 
rusumlarini qo’lla-gani ma’qul. 
Auditorlik tashkiloti auditorlik tanlashning barcha bosqichlarini va uning 
natijasi tahlilini majburiy tartibda ish hujjatlarida aks ettirishi shart.