Avropada reformasiyanın nəticələri
Reformasiyanın qalib gəldiyi ölkələr
Niderland
Fransa
İsveçrə
Fransada protestant qırğını törətdi
İsa cəmiyyəti və Yezutilər ordenini yaratdı
Əlehrarlarına qarşı kütləvi qırğınlar həyata keçirdi
Papaya qarşı çıxanlar terrora məruz qaldı
Roma papasının Reformasiyaya qarşı həyata keçirdiyi tədbirlər
141
Hollandiya Burjua inqilabı
XVI əsrin əvvəllərində Hollandiyanın sosial,
iqtisadi və siyasi vəziyyəti
XVI əsrin əvvəllərində Hollandiyanın sosial, iqtisadi və
siyasi vəziyyəti aşağıdakı kimi idi:
Şəhər və kəndlərdə manufakturalar meydana gəldi.
Kənd təsərrüfatında kapitalist istehsalı yarandı.
Balıqçılıq və dənizçilik inkişaf etməkdə idi.
Şimal dənizi vasitəsilə İngiltərə və Skandinaviya
ölkələri ilə əlaqə saxlayırdı.
Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində dəniz ticarəti
genişlənmişdi.
Böyük coğrafi kəşflərdən sonra Antverpen Avropada
dünya ticarətinin birinci mərkəzi olmuşdu.
İspaniya kralı Niderland tacirlərinə Amerikadakı
müstəmləkələri ilə ticarət etməyi qadağan etmişdi.
İspaniyanın müstəmləkəsi olaraq qalırdı.
Ölkənin cənub-şərq torpaqlarında feodal qaydaları
başqa yerlərə nisbətən güclü idi.
İspan zülümünə və katolik kilsəsinə qarşı çıxışlar baş
verirdi.
Siyasi vəziyyəti
Sosial və iqtisadi vəziyyəti
İspaniyanın müstəmləkəsi idi.
İspaniya kralının canişin və onun yanında yaradılan
gizli şura tərəfindən idarə olunurdu.
İspan və katolik kilsəsinə qarşı çıxışlar baş verdi.
İspaniya kralı II Filipp inkvizisyaı tətbiq etdi.
Şəhər və kəndlərdə manufakturalar meydana gəldi.
Təsərrüfatında kapitalist istehsalı yarandı.
Antverpen şəhəri dünya ticarətinin mərkəzi oldu.
İspaniya kralı holland tacirlərinə Amerikadakı
müstəmləkələri ilə ticarət etməyi qadağan etmişdi.
Niderlandda ispan zülmü
XVI əsrin ortalarında İspaniya dünyada ən geniş müstəmləkəsi olan ölkə idi. Niderland isə feodal İspaniyasının
ən zəngin müstəmləkəsi hesab edilirdi. Bu zaman Niderlandda protestantlıq dini yayılmağa başladı. İspan ağalığına qarşı
etiraz katolik kilsəsi əleyhinə çıxışlarla qüvvətləndi və Niderlandda inqilab baş verdi.
Niderlandda ispan zülmü aşağıdakı formalarda təzahür edirdi:
Niderland əhalisi üzərinə çox ağır vergilər qoyulmuşdu.
Tacirlərə İspaniyanın Amerikadakı müstəmləkələri ilə ticarət qadağan edilmişdi
İspaniyanın İngiltərə ilə düşmənçiliyi ucbatından manufaktura sahibləri zərər çəkirdi.
XVI əsrdə Niderlandı İspaniya kralının canişin və onun yanında yaradılan gizli şura idarə edirdi. Əslində bütün
hakimiyyət gizli şuranın əlində idi.
Niderlandda ispan zülmünə qarşı qəzəb getdikcə artırdı. Xüsusilə katolik kilsəsi kəskin
narazılıq doğururdu. Əhali arasında kalvinçiliyə meyil güclənirdi.
Bu dövrdə İspaniya kralı II Filip Niderlandda aşağıdakı
tədbirləri həyata keçirdi:
Niderlandda
protestantlara qarşı
inkvizisya (kilsə məhkəmələri) tətbiq etdi. Özlərini katolik hesab etməyənləri
və ya kilsəyə getməyənləri tutaraq inkvizisiya məhkəmələrinə verdi.
Kütləvi təqiblər, edamlar, tonqalda yandırma cəzaları həyata keçirdi.
Antverpen dünya ticarətinin mərkəzinə çevirildi
Dəniz ticarəti genişləndi və inkişaf etdi
Böyük coğrafi kəşflərin Hollandiya üçün nəticələri
142
Niderland burjua inqilabının başlanması
1566-cı ildə Niderlandda xalq hərəkatı başladı.
1579-cu ildən xalq hərəkat inqilaba çevrildi.
Bu elə bir inqilab idi
ki, feodalizm quruluşunu kapitalizm quruluşu ilə əvəz edəcəkdir. Niderland burjua inqilabının əsas səbəbi katolik kilsəsi və
ispan zülmü idi.
İspaniya kralı II Filippin Niderland inqilabına qarşı mübarizə aparmaq üçün sərt və rəhimsiz hersoq Albanı seçmə
qoşunla buraya göndərdi. Hersoq Alba Niderlanda gələn kimi Niderland inqilabına qarşı aşağıdakı tədbirləri həyata keçirdi:
Fövqaladə məhkəmə olan “qiyam işlərinə baxan şura” (“qanlı şura” ) yaratdı.
Yerli zadəganları qorxutmaq üçün ən varlı və adlı-sanlılarını cəzalandırdı.
Niderland burjua inqilabı zamanı inqilabçıların əsas qüvvəsini meşə gözləri və dəniz gözləri təşkil edirdi. Meşə
gözlərinin tərkibi kəndlilər, sənətkarlar və fəhlələrdən ibarət idi. Onlar meşələrə çəkilərək ispanlara qarşı partizan dəstələri
yaratmışdılar. Dəniz gözlərinin tərkibinə isə dənizçilər və balıqçılar daxil idi.
1572-ci il üsyanı
Niderland burjua inqilabı zamanı ispan və katolik zülümündən xaricə qaçan niderlandlılar da xalqa kömək
göstərirdilər. Onların yardımı nəticəsində dəniz gözləri xeyli qüvvətləndi və 1572-ci ildə Brill limanını tutdular. Dəniz
gözləri tərəfindən Brill limanının tutulması Hollandiyanın şimalında üsyanın başlanması üçün işarə oldu. Brill limanı
şimaldakı üsyanın dayağına çevrildi. 1572-ci il üsyanından sonra üsyançılar:
Kilsəyə onda bir vergisi verməyi dayandırdılar.
Feodal mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırdılar.
Kilsə və monastırlara məxsus torpaqları tutmağa başladılar.
İspan kralının tərəfini saxlayan zadəganların mülklərini dağıtdılar.
Niderlandın şimalında inqilabın qalib gəlməsi
Niderlandda inqilaba burjuaziya başçılıq edirdi. Niderlandın şimalında hakimiyyəti
ələ keçirən burjuaziya şimal əyalətlərinə Oranlı Vilhelmi hakim təyin etdi. Vilhelm
zadəgan olsa da Niderlandın azadlığı uğrunda mübarizə apardığı üçün burjuaziya onu
hakimiyətə gətirmişdi.
Niderlandda uğursuzluqlara baxmayaraq kral II Filipp müharibəni davam etdirdi.
İspan ordusu Leyden şəhərini mühasirəyə alaraq ərzaq ehtiyyatı tükənən şəhərlilərə təslim
olmağı tələb etdilər. Ölkəni dəniz sularından qoruyan bəndlər dəniz gözlərinin şəhərə
yaxınlaşmağa və kömək etməyə imkan vermirdi.
Mühasirədəkilərə kömək etmək üçün dəniz gözləri “torpağı itirməkdənsə suda
batırmaq yaxşıdır” deyərək şəhəri qoruyan sahildəki bəndləri dağıdıb ispanların üzərinə
axıtdılar. Nəticədə ispanlar vahiməyə düşüb qaçdılar. Dəniz gözləri Leydenə daxil oldular.
1576-cı ildə ispan əsgərləri Antverpen şəhərini tutub dağıtdılar. Bununla da şəhər tənəzzül etdi. İspanların
Antverpen şəhərini dağıtmasından qəzəblənən cənub əyalətlərinin əhalisi üsyana qoşuldu.
Lakin qorxuya düşmüş yerli
zadəganlar burada üsyanı yatırmaqda ispanlara kömək etdilər. 1579-cu ildə bəzi cənub əyalətləri birləşib, İspaniya kralına
tabe olmağa razılaşdılar. Cənubi Niderland II Filippin hakimiyyətini tanıdı.
Beləliklə, 1579-cu ildə Cənubi Niderland
İspaniyanın hakimiyyəti altında qaldı. Cənubi Niderlandın İspaniyanın hakimiyyəti altında qalmasının səbəbi xalq
hərəkatından qorxan zadəganların üsyanı yatırmaqda ispanlara kömək etməsi idi.
Hollandiya respublikasının yaradılması (1579)
Cənubi Niderlandın İspaniyanın hakimiyyəti altında qalmasına cavab olaraq 1579-cu ildə Niderlandın yeddi şimal
əyaləti
cənub əyalətlərindən fərqli olaraq,
Utrext şəhərində birləşərək vahid dövlət - Hollandiya respublikasını
yaratdılar. Bir qədər sonra Şimali Niderland II Filippi öz kralı kimi tanımaqdan imtina etdi. Burjuaziya dövlətin başında
Oranlı Vilhelmi görmək istəsə də, o ispanların pulla tutduğu qatil tərəfindən öldürüldü. Dövləti burjuaziya və əyanlardan
ibarət “Milli şura” idarə etməyə başladı. Lakin Hollandiya daha 30 il (1579-1609) İspaniyaya qarşı mübarizə aparmalı
oldu. Nəhayyət, 1609-cu ildə
İspaniya ilə Hollandiya arasında
barışıq imzalandı. Sazişin şərtlərinə əsasən:
1.
Niderlandın şimalında İspaniya ağalığına son qoyuldu.
2.
İspaniya Hollandiyanı müstəqil dövlət kimi tanıdı.
Beləliklə, burjuaziyanın başçılıq etdiyi xalq hərəkatı - Niderland burjua inqilabı nəticəsində:
Dünyada birinci burjua respublikası olan Hollandiyada respublikası yarandı.
Niderlandda feodal qaydalarını qoruyub saxlayan ispan ağalığına son qoyuldu.
Qərbi Avropanın kiçik bir hissəsində feodalizm quruluşu dağıldı.
143
Niderland inqilabı ilk burjua inqilabı idi. Burjua inqilabının qələbəsi Hollandiyada kapitalizmin inkişafına yol açdı.
Hollandiya ispan zülmündən azad olduqdan sonra onun təsərrüfatı uğurla inkişaf etdi, yeni manufakturalar meydana gəldi.
Toxuculuq sənayesi inkişaf etdi. Amsterdam dünya ticarətinin mərkəzinə çevrildi. Hollandiya Avropanın, demək olar ki,
bütün ölkələri ilə ticarət edir, öz gəmiləri ilə müxtəlif ölkələrin m
allarını daşıyırdı.
Bu dövrdə Hollandiya tacirləri Çin və
Yaponiya ilə ticarət əlaqəsi saxlayırdılar. Hollandlar tərəfindən ilk dəfə olaraq Çindən Avropaya çay gətirilməsinə başlandı.
Leyden şəhərinin mühasirəsi (1574-cü il). Hollandiya ilə İspaniya arasında barışıq sazişi (1609-cu il)
XIV-XVI əsrlərdə Qərbi Avropada texniki kəşflər və ixtiralar
Su mühərriklərinin təkmilləşdirilməsi
XV-XVI əsrlərdə
Qərbi Avropada texnikanın inkişafındakı nailiyyətlərin əsasında su mühərriklərindən istifadə
dururdu. Hələ qədim dövrdə aşağıdan fırlanan su çarxından istifadə edirdilər. Bu dövrdə yuxarıdan fırlanan çarx ixtira
olundu. Beləlikə, su mühərriklərinin təkmilləşdirilməsi və ondan istifadə nəticəsində:
Metal emalı zamanı metalı çox böyük çəkiclə döymək mümkün oldu.
Kağız istehsalında ağır qısqacları qaldırıb endirməyə kömək etdi.
Yerin altındakı dərin şaxtalarda filizi çıxarılmağa başlanıldı.
Filiz (çuqun, dəmir, polad)
və daş-kömür istehsalı xeyli artdı.
Odlu silahların istehsalı üçün imkanlar genişləndi.
Domna sobalarının ixtirası
Filiz istehsalının artması metal əridilməsini və emalını təkmilləşdirməyi tələb edirdi. Bu isə Qərbi Avropada XVI
əsrdə domnaların (metal əridən iri sobaların) tikilməsinə səbəb oldu. Domna sobalarının tikilməsi ilə filizə tələbat artdı.
Domnada alınan çox yüksək temperaturda dəmir filizi əriyərək maye çuquna çevrilir, tökmə üsulu ilə isə çuqundan
müxtəlif əşyalar hazırlanırdı. Çuqunu təkrar əritməklə dəmir və dəmiri təkrar əritməklə isə polad alırdılar. Beləliklə
domnaların ixtira edilməsi və tikilməsi nəticəsində:
Daha çox metal əritmək mümkün oldu.
Çuqun, dəmir və polad əldə edildi.
Odlu silahların ixtirası
Odlu silahlar istehsalı çoxlu filiz - çuqun və dəmir tələb edirdi. Su mühərriklərinin təkmilləşdirilməsi və ondan
istifadə nəticəsində odlu silahların istehsalı üçün imkan yarandı. Artıq XVI əsrdə
Avropada
ağır (mühasirə) və yüngül
(səhra) topların istehsalı artdı. XVI əsrdə odlu əl silahları da təkmilləşdirildi, tapançalar və müşkeklər meydana çıxdı.
Odlu silahın istehsalı və yayılması
hərbi işdə yeni mərhələ açdı.
“Gizli Şura”
“Qanlı Şura”
“Milli Şura”
XVI əsrdə İspaniya kralının
canişini yanında Niderlandı
idarə edən orqan idi.
Hersoq Albanın Niderlandda
yaratdığı fövqaladə məhkəmə
(qiyam işlərinə baxan şura) idi.
Hollandiya dövlətini idarə
edən, burjuaziya və
əyanlardan ibarət dövlət
orqanı idi.
144
Kompasın və karavellaların ixtirası
Avropalılar uzun müddət öz qitələrinin sahillərindəki dənizlərdə üzür, uzaq səfərlərə çıxa bilmirdilər. Bunun səbəbi
səyyahların düzgün xəritələrinin və dəniz cihazlarının olmaması idi.
Kompasın əldə edilməsi, gəminin olduğu yeri
müəyyən edən cihazların ixtirası dənizçilərin işini yüngülləşdirdi,
səyyahların açıq dənizdə uzaq səfərlərə çıxmasına şərait
yarandı.
XV əsrdə Karavellaların – yelkənli gəmilərin kəşfi uzaq dəniz səyahətlərini mümkün etdi.
Karavella yelkənli
yüngül gəmi idi.
Gəmi sürətlə hərəkət edirdi və daha tutumlu idi. Karavellanın əsas üstünlüyü ondan ibarət idi ki, onun düz
və çəpəki yelkənləri küləyin hansı istiqamətdə əsməsindən asılı olmayaraq lazımi istiqamətdə hərəkət edə bilirdi.
Beləliklə, XV-XVI əsrlərdə Gəmiqayırmanın inkişafı, odlu silahların meydana
gəlməsi, dənizçiliyə aid cihazların
təkmilləşməsi dəniz səyahətlərinə geniş imkanlar açdı.
XV-XVI əsrlərdə Qərbi Avropada kəşf və ixtiralar
Su çarxı. Domna sobası. Karavella.
Ağır və yüngül toplar. Müşkeklər
Kəşf və
ixtiralar
Yuxarıdan fırlanan çarx
Yüngül və ağır toplar
Yelkənli karavellalar
Kompas
Tapança və müşkeklər
Domna sobaları
145
Amerika xalqları böyük coğrafi kəşflər ərəfəsində (XV əsrdə)
XV əsrdə Amerika xalqlarının sosial və iqtisadi vəziyyəti
XV əsrdə Amerika xalqları:
Hələ də ibtidai icma quruluşunda yaşayırdılar.
Becərdikləri kartof, günəbaxan, qarğıdalı, pomidor, kakao
və tütündən avropalılar xəbərsiz idilər.
Mayya, astek və inklər
inkişaf səviyyəsinə görə digər Amerika xalqlarından fərqlənirdilər.
Dəniz səyyahı Xristofor Kolumb Amerika qitəsinə çıxana qədər avropalıların onların varlığından xəbəri yox idi.
XV əsrdə Amerikada inkişaf səviyyəsinin yüksək olduğu xalqlar
Mayyalılar
Mayyalılara aiddir:
Mərkəzi Amerikada - Yukatan yarımadasında yaşayırdılar.
Şəhər-dövlətlər yaratmışdılar.
Şəhər-dövlətlərini hökmdarlar idarə edirdi.
Gözəl saray və məbədlər tikirdilər.
Asteklər
Asteklərə aiddir:
Meksikada yaşayırdılar.
Paytaxtı Mexiko Amerikanın ən zəngin şəhəri sayılırdı.
Hərb sənəti yaxşı inkişaf etmişdi.
Müharibə vaxtı 150 min ordu çıxara bilirdilər.
İnklər
İnklərə aiddir:
Cənubi Amerikanın qərbində, Peruda yaşayırdılar.
Ölkənin paytaxtı Kusko Amerikanın ilk şəhərlərindən sayılırdı.
Ölkədə hər şey müharibənin tələblərinə tabe edilmişdi.
Peru dağlıq ölkə olduğu üçün asma körpülər salırdılar.
Ayrı-ayrı ərazilər arasında poçt rabitəsindən istifadə olunurdu.
Ölkədə kimin əkinçiliklə, kimin isə hərbi işlə məşğul olması
dövlət tərəfindən müəyyən edilirdi.
Çiçen-itsada mayya məbədi (piramida)
Astek məbədi İnklərə aid yaşayış məskəni (Machu Picchu)
Asteklər
İnklər
Mayyalılar
Asteklərdə hərb sənəti
146
Böyük coğrafi kəşflər və müstəmləkə işğallarının başlanması
Böyük coğrafi kəşflərin səbəbləri
XV əsrdə Avropada təsərrüfat və ticarətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq qızıla olan tələbat artdı. Qızıl əldə etmək məqsədilə
avropalılar müxtəlif yollar axtarırdılar. O zaman qiymətli daş-qaş, qızıl ilə zəngin olan Hindistanla ticarət ərəblərin əlində idi.
Kiçik Asiyadan və Suriyadan keçən yollara Osmanlılar yiyələnmişdilər. Osmanlıların fəthləri avropalıların Asiyaya yeni yollar
axtarışlarını sürətləndirdi. Bu məqsədlə Portuqaliya kralları Atlantik okeanının qərb sahilləri boyu gəmilər göndərirdilər.
Beləliklə, Böyük coğrafi kəşflərin səbəbləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:
1.
Avropada əmtəə istehsalının çoxalması, ticarətin inkişaf etməsi, pula və qızıla tələbatın artması.
2.
Çin və Hindistanla ticarətin ərəblərin əlinə keçməsi.
3.
Kiçik Asiya və Suriyadan keçən ticarət yollarına osmanlıların yiyələnməsi.
4.
Avropalıların Şərqlə birbaşa ticarət etmək, ticarətdən gələn böyük gəlirə sahib olmaq istəyi.
5.
Dəniz cihazlarından, kompasdan istifadə, karavella gəmilərinin düzəldilməsinin uzaq dəniz səyahətlərinə çıxmasına
imkan verməsi.
Kiçik Asiya və Suriyadan keçən
ticarət yollarının osmanlıların əlinə
keçməsi
Avropada qiymətli
metallara tələbatın
artması
Əmtəə istehsalının
artması
Böyük coğrafi kəşflərin əsəs səbəbləri
147
Bartalomey Diaşın Ümid burnunu kəşf etməsi (1487-1488)
Şərqə yeni yollar axtarmaq məqsədi ilə XV əsrin əvvəlindən başlayaraq Portuqaliya
kralları Atlantik okeanına və Afrikanın qərb sahillərinə ardıcıl gəmilər göndərdi. Bu gəmilər
Afrikanın qərb sahilləri ilə üzürdü. Portuqaliyalılar ilk dəfə kölə alverinə başladılar. Onlar yerli
əhaliyə şüşə parçaları, kiçik güzgü verir, yerinə qızıl tozu, fil sümüyü alırdılar. Qızıl sahili, Fil dişi
sahili, Kölə sahili adı buradan yaranmışdı. Portuqaliya ekspedisiyalarından birinə Bartalomey Diaş
başçılıq edirdi. Bartalomey Diaş başçılıq etdiyi ekspedisiya ilə
ilk dəfə
Afrikanın cənubundan
keçib Hind okeanına çıxdı. Lakin yolun çətinliyi və uzunluğu dənizçiləri yorduğuna görə onlar
geri qayıtdılar. Beləliklə, Bortolomey Diaşın səyahətini Afrikanın cənubundakı Ümüd burnunadək
davam etdirə bildi. Ekspedisiya zamanı Bortolomey Diaş Afrikanın cənubundakı burunu Ümüd
burnu adlandırdı (indi İynə burnu adlanır).
Sonralar Portuqaliya kralı Vasko da Qamanın başçılığı
altında Hindistana dəniz yolu axtaran yeni ekspedisiya göndərdi.
Xristofor Kolumbun Amerikanı kəşf etməsi (1492)
XV əsrdə dənizçilər qədim alimlərin yerin kürə şəklində olması haqqında fikirləri ilə
maraqlanırdılar. Bu fərziyyəyə əsaslanan alimlər qərbə tərəf üzməklə Hindistana gedib çıxmağı
düşünürdülər. Belə adamlardan biri Xristofor Kolumb idi. Əslən italiyalı olan Xristofor Kolumb
Qərbə tərəf üzərək Hindistana çatmağa cəhd edən ilk Avropa dənizçisi olmuşdu. Kolumb
Hindistana gedən dəniz yolunu kəşf etmək istəyirdi. Bu məqsədlə o, İspaniya kral sarayına
müraciət etdi.
Kral Kolumba müsbət cavab verib, onu gələcəkdə ələ keçirəcəyi ərazilərə hakim təyin
edir və maddi kömək göstərir.
Kolumb 1492-ci ildə 90 nəfər heyyətlə və 3 karavella ilə yola düşərək İspaniyadan Atlantik
okeanı vasitəsilə qərbə doğru üzməyə başladı. X.Kolumbun gəmiləri 70 gündən sonra, Kuba və
Dostları ilə paylaş: |