Anar İsayev Ramil Rəhimov

Haiti adalarını kəşf etdi. 
Lakin nə qızıl,  nə də başqa qiymətli sərvət tapmadı.  Salamat qalmış bir 
gəmi  ilə  İspaniyaya  qayıtdı.  Kolumb  həmin  yolla  daha  üç  dəfə  səfərə  çıxdı.  Kolumbun  sərvət 
axtarışları  nəticəsiz  qaldı.
  Buna  görə  də  bütün  var-dövlətini  sataraq  səfərə  çıxdıqları  gəmilərin 
xərcini ödədi. Kolumb kəşf etdiyi əraziləri Hindistan  hesab edirdi.  Ona görə buranı “Hindistan”, 
əhalisini  isə  “hindular”  adlandırdı.  Əslində  isə  onun  kəşf  etdiyi  yeni  qitə  Amerika  idi.  Lakin, 
Kolumb ömrünün sonunadək yeni qitə kəşf etdiyini bilməmişdir. Az sonra İtaliya səyyahı Ameriqo 
Vespuçi  Kolumbun  kəşf  etdiyi  torpaqların  yeni  qitə  olduğunu  sübut  etdi  (1499-1504-cü  illərdə). 
Buna görə də yeni qitə onun adı ilə Amerika adlandı. 
 
Vasko da Qamanın Hindistana gedən dəniz yolunu  kəşf etməsi (1498) 
Portuqaliya kralı Hindistana dəniz yolunu kəşf etmək üçün Vasko da Qamanın başçılığı ilə 
ekspedisiya  göndərdi.  Vasko  da  Qama  1498-ci  ilin  mayında  ərəb  İbn  Məcidin  köməyi  ilə 
Hindistanın Kəlküttə (Kalikut) şəhərinə gəlib çıxdı. 
Beləliklə, Hindistana dəniz yolu kəşf olundu. 
Daha  sonra 
Vasko  da  Qama  Hindistandan  çoxlu  ədviyyat  aldı  və  Avropaya  qayıtdı.  Bununla  da 
portuqaliyalılar ekspedisiyaya çəkilən xərcdən 60 dəfə çox qazanc əldə etdilər. 
 
Fernando Magellanın dünya səyahəti (1519-1522) 
1519-cu  ildə  Fernando  Magellanın  başçılığı  ilə  ispan  gəmiləri  dünya  səyahətinə  başladılar. 
Magellanın ekspedisiyası Cənubi Amerika sahilləri boyu üzüb qərbə doğru gedən bir boğaza çatdılar 
və  oradan  keçib  okeana  çıxdılar.  Bu  okeanda  4  ay  üzdükləri  müddət  ərzində  heç  bir  hadisə  baş 
vermədiyinə görə ona “Sakit okean”, keçdikləri  boğaza isə “Magellan boğazı” adı verildi.  Səyahət 
zamanı 
Magellan  Filippin  adalarında  yerli  əhali  ilə  toqquşmada  öldürüldü  (1521-ci  ildə).  Lakin 
səyahət  Del Kano tərəfindən davam etdirildi və 
1522-ci ildə başa çatdırıldı
. Dənizçilər İspaniyadan 
qərbə doğru üzərək yenidən İspaniyaya qayıtdılar.
 
Magellanın  ilk  dünya  səyahəti  yerin  kürə  şəklində  olduğunu  və  vahid  dünya  okeanının 
mövcudluğunu sübut etdi. Magellandan sonra dünya səyahətini dəniz qulduru ingilis Frensis Dreyk 
təkrar etmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
Bartalomey Diaş 
 
 
Xristofor Kolumb 
 
 
Ameriqo Vespuçi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Vasko da Qama 
 
 
 
Fernando Magellan 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
148 
 
 
            
  
 
 
 
 
İlk müstəmləkə işğalları. Portuqaliya və İspaniyanın Asiya, Afrika və Amerikadakı mülkləri 
İşğala  məruz  qalmış  və  müstəqilliyini  itirmiş  ərazilər  müstəmləkələr  adlanırdı. 
Böyük  coğrafi  kəşflər  nəticəsində  ilk 
müstəmləkələri Portuqaliyaya və İspaniya ələ keçirdi.
 
 
Portuqaliyalılar  donanma  və  odlu  silahdan  istifadə  edərək,  Ərəbistan  və  Hindistan  yarımadasını,    Şərqi  Afrikanın 
Hind okeanı sahillərini  müstəmləkəyə çevirdilər. Bununla kifayətlənməyən portuqaliyalılar Şərqə doğru irəliləyərək daha çox 
ədviyyat növləri becərilən Zond və Molukk adalarını tutdular. Onlar daha sonra Çinə və Yaponiyaya gedib çıxdılar. Cənubi 
Amerikada isə  yalnız Braziliya müstəmləkəsi portuqaliyalılara məxus idi. 
İspaniya  Braziliyadan  başqa  bütün  Cənubi  Amerikanı  müstəmləkəyə  çevirdi.  İspanlar  Kuba  və  Karib  dənizlərindəki 
adalarda hindiləri tamamilə məhv etdilər. 
Sağ qalmaq istəyən əhali dağlara və  meşələrə çəkildi. Yerli əhalinin kütləvi şəkildə 
məhv  edilməsi  Amerikada  qula  ehtiyacı  artırdı.  İşçi  qüvvəsi  çatışmadığına  görə  avropalılar  Afrikadan  zənci  qullar  gətirməyə 
başladılar. Qul alveri ilə əvvəlcə portuqaliyalılar, sonra isə ispanlar, hollandlar və ingilislər məşğul oldular. 
Beləliklə,  Böyük  coğrafi  kəşflər  ilk  müstəmləkə  işğallarının  başlanmasına  zəmin  yaratdı.  Müstəqilliyini  itirmiş  və 
işğalçıların  zülümü  altına  düşmüş  ərazilər  müstəmləkə  adlanmağa  başladı.  Hindistandan    gedən  dəniz  yolunun  kəşfi, 
müstəmləkələrin yaranmasına aparan yol oldu.  
 
 
 
 
Portuqaliyalıların müstəmləkələri 
İspaniyalıların müstəmləkələri 
 
  Ərəbistan və Hindistan yarımadası sahilləri 
  Şərqi Afrikanın Hind okeanı sahilləri 
  Zond və Molukk adaları 
  Braziliya 
 
  Braziliyadan başqa, bütün Cənubi Amerika 
  Kuba və Karib dənizinin adaları 
  Peru 
 
 
İspaniya 
 
 
 
Portuqaliya 
 
 
İlk müstəmləkə dövlətləri 
 
 
 
Xristafor Kolumbun Amerika torpaqlarına ilk dəfə  
ayaq basması (1492) 
Vasko da Qammanın Portuqaliyadan Hindistana yola 
 salinması (1497) 
Vasko da Qammanın Hindistanın 
Kəlküttə (Calikut) şəhərinə gəlib 
çıxması (1498) 

 
149 
 
 
 
Portuqaliya və İspaniyanın müstəmləkələri (XVI əsrdə) 
 
 
 
 
Böyük coğrafi kəşflərin nəticələri 
Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində: 
 
Dünya ticarəti meydana gəldi, uzaq qitələr arasında ticarət əlaqələri genişləndi. 
 
Əsas ticarət yolları Aralıq dənizindən okeanlara keçdi. 
 
Amerika, Asiya və  Afrikada müstəmləkə işğallarının əsası qoyuldu. 
 
Müstəmləkələrlə ticarət İngiltərə, Niderland və Portuqaliyanın limanlarında cəmləşdi. 
 
Hollandiyanın Antverpen şəhəri dünya ticarətinin başlıca mərkəzinə çevrildi. 
 
Avropaya Asiyadan çay, qəhvə, Amerikadan kakao və tütün gətirilməyə başlandı. 
 
Avropada əmtəə istehsalı artdı. 
 
 
 
           
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Niderland
 
İngiltərə
 
Portuqaliya
 
XVI əsrdə müstəmləkələrlə ticarətin cəmləşdiyi ölkələr 
 

 
150 
 
 
Avropa və Amerika xalqlarının mədəniyyəti 
 
Karolinq oyanışı 
Orta  əsrlərin  ilk  dövründə  Qərbi  Avropada  savadlı  adamlar  çox  az  idi.  Hətta 
kralların çoxu oxuyub-yazmağı bacarmırdı. Savadlı adamlar, əsasən, kilsə xadimləri idi. 
Xristian  kilsəsi  antik  dünya  mədəniyyətindən  ancaq  özünə  lazım  olanları  -    məktəbi, 
yazını və bəzi bilikləri qoruyub saxlamışdı. 
Frank imperiyasını idarə etmək üçün Böyük Karla savadlı adamlar və məmurlar 
lazım  olduğu üçün  kral  təhsilə, elmə xüsusi diqqət  yetirirdi.  Böyük Karl   hakimiyyəti 
dövründə elm və təhsil sahəsində aşağıdakı mühüm tədbirləri həyata keçirdi: 
 
Monastırların nəzdində məktəblər açdırdı. Kilsə məktəblərində uşaqlar yazı, 
oxu və hesabı öyrənirdilər. 
 
Latın əlifbası əsasında yeni xüsusi şrift - «Karolinq minuskulası» yaradıldı. 
 
Frank sarayına İngiltərə, İspaniya və İtaliyadan savadlı adamlar dəvət etdi. 
 
«Saray  akademiyası»nı  yaratdı.  Akademiyada  antik  dövr  müəlliflərinin 
əsərləri oxunur və müzakirə edilirdi. 
Böyük Karlın gördüyü tədbirlər nəticəsində mədəniyyət yüksəliş dövrünə qədəm 
qoydu. Həmin dövrü «Karolinq oyanışı» adlandırırlar. 
  
Bizans mədəniyyəti 
 Yunan  və  Roma  mədəniyyətindən  bəhrələnmiş  Bizans  Orta  əsrlər  dövründə  özünəməxsus  mədəniyyət 
yaratmışdı. Ölkənin geniş ticarət əlaqələri coğrafiyaya və tarixə aid biliklərin inkişafına səbəb olmuşdu.
 
Bizans 
imperatoru 
Yustinianın 
532-537-ci 
illərdə 
Konstantinopolda tikdirdiyi Müqəddəs Sofiya məbədi Bizansın ən gözəl 
memarlıq  əsərlərindəndir.  Osmanlı  türkləri  Konstantinopolu  tutduqdan 
sonra bu binanı məscidə çevirdilər. 
Bizans şəhərləri təkcə sənətkarlıq və ticarət şəhərləri deyil, həmdə 
elm mərkəzləri idi. Bunlardan biri də Konstantinopol şəhəri idi.  
1045-ci  ildə  Konstantinopolda  universitet  açıldı.  Onun  hüquq  və 
fəlsəfə fakültələri var idi. Konstantinopolda  ali tibb məktəbi də fəaliyyət 
göstərirdi.
 
 
İlk universitetlərin meydana gəlməsi 
Orta  əsrlər  dövründə  Avropada  getdikcə  böyüyən  şəhərlərdə  savadlı,  bilikli  adamlara  ehtiyac  artırdı. 
Şəhərləri,  ticarətdən  əldə  olunan  mənfəəti  hesablamaq  üçün  savadlı  adamlar  lazım  idi.  Odur  ki,  Avropada  ali 
məktəblər  olan  universitetlər  meydana  gəldi.  Avropada  ilk  universitet  1158-ci  ildə  İtaliyanın  Bolonya  şəhərində 
açıldı. XIII əsrdə İngiltərədə Oksford Universiteti yaradıldı.
 
Məktəb və universitetlərin açılması kitaba olan tələbatı artırırdı. Alman alimi İohan Quttenberq 1445-ci ildə 
Avropada kitab çap üsulunu kəşf etdi və çap dəzgahı ilə ilk kitabını buraxdı. 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dünyada ilk  universitetlərdən biri kimi qəbul edilən 
və hələ də fəaliyyətdə olan Boloniya Universiteti 
İtaliyanın eyni adlı şəhərində yerləşir. Doqquz əsrlik 
tarixi ərzində burada bir çox şəxsiyyətlər təhsil 
almışdır. Hazırda universitetdə 80.000-dən çox 
müxtəlif millətlərdən olan tələbə təhsil alır. 
 
 
 
 
Oksford Universiteti İngiltərənin Oksford şəhərində 
yerləşir. Universitet, 39 Kollecin bir növ federal 
sistem içərisində bir araya gəlməsiylə yaranmışdı. 
Universitet indiki  dövrdə də dünyanın ən nüfuzlu 
təhsil müəssisələrindən biridir. Universitetdə təxminən 
130 ölkədən 18.000-dən çox tələbə təhsil almaqdadır. 
 
 
 
 
 
 
 
Müqəddəs Sofiya məbədi
 
 

 
151 
 
 
Avropa intibahı 
Şərqin ardınca Avropada da mədəni oyanış baş verdi. Şəhərlərdə meydana gələn  zehni əməklə məşğul olan 
insanlar qrupunu -  ziyalıları daha çox insan maraqlandırırdı.  Buna görə onları humanistlər adlandırırdılar. Antik 
mədəniyyətə maraq onu yenidən canlandırdı. Buna görə yeni mədəniyyətin yarandığı dövr «Renessans dövrü» 
(İntibah dövrü) adlanır. 
XIV əsrin əvvəlləri – XVI əsrin sonlarını əhatə edən
 «Renessans dövrü»ndə Avropa 
mədəniyyətində böyük yüksəliş baş verdi. Avropalılar bu mədəniyyəti Amerikaya da yaydılar. 
 
İtaliya intibahının görkəmli nümayəndələri 
İtaliya intibahının ən görkəmli nümayəndələri
 
Leonardo da Vinçi, Mikelancelo və Rafael
 
idi. 
 
Leonardo da Vinçin dünyaca məşhur olan «Mona Liza» («Cokonda»)  portretində gənc qadının daxili 
aləmini, dəyişən əhvalruhiyyəsini onun zahiri görünüşündə ustalıqla vermişdir. 
 
Rafael  «Məryəm  ana»  əsərində  övladını  insanların  səadəti  naminə  qurban  verməyə  hazır  olan  qadını 
təsvir etmişdir. 
 
Dahi  heykəltəraş  Mikelancelonun  5,5  metr  hündürlüyündə  olan  «David»  heykəlini  böyüklüyünə  görə 
müasirləri «Nəhəng» adlandırırdılar. İtaliyanın Florensiya şəhərinin mərkəzi meydanında olan  «David»  
heykəli o vaxtdan bu şəhərin himayədarı və simvolu hesab olunur. 
İntibah  dövründə  memarlıqda  roma  və  qotik  üslublu  tikililər  üstünlük    təşkil  edirdi.  Orta  əsr  rus 
memarlığının  zirvəsi  Moskvada  Qızıl  meydandakı  Pokrov  kilsəsidir.  Bu  kilsə  Vasili  Blajennı  məbədi  adı  ilə 
məşhurdur. 
 
 
 
Ədəbiyyat 
Qərbi Avropanın  humanist  yazıçıları feodal  qaydalarına  qarşı çıxır, 
ədalətli  quruluş  arzulayırdılar.  Bu  dövrün  böyük  ingilis  yazıçısı 
Tomas  Mor 
(1477-1535) 
çəpərləmələri, qanlı qanunları pisləyir və 
özünün  uydurduğu  xoşbəxt  ölkəni  «Utopiya  adası»  adlandırırdı. 
İngilis  yazıçısı  Vilyam  Şekspir 
(1564-1616)
  «Hamlet»,  «Otello», 
«Kral Lir» və başqa əsərləri ilə dünya şöhrəti qazanmışdı. 
 
 
İslam mədəniyyəti və Avropa 
Orta Əsrlər dövründə Bizansın, eləcə də Avropa xalqlarında mədəniyyətin bəzi sahələrinin yaranmasında və 
inkişafında İslam mədəniyyətinin təsiri olduqca böyükdür. İbn Sinanın, Əl-Biruninin və başqa müsəlman alimlərinin 
əsərləri  Avropada  bəzi  elm  sahələrinin  inkişafı  üçün  mənbə  rolunu  oynamışdı.  Məsələn,  İbn  Sinanın  «Tibbin 
qanunları» əsəri altı əsr Avropanın bütün tibb fakültələrində öyrədilmişdi. Nəsirəddin Tusinin «Zic Elxani» əsəri 
Kopernikin yeni nəzəriyyəsinin yaranmasına kömək göstərmişdi. 
Polyak alimi  Nikolay Kopernik 
(1473-1543)
 səma cisimlərini  müşahidə edərək belə  nəticəyə  gəldi ki,  Yer 
həm öz oxu, həm də Günəş ətrafında fırlanır. 
Böyük  italiyan  mütəfəkkiri 
Cordano  Bruno
(1548-1600)
  kainatın 
sonsuz olduğunu söylədiyinə görə kilsə məhkəməsinin qərarı ilə tonqalda yandırılmışdı.  
 
 
 
 
 
 
  
 
Tomas Mor       Vilyam Şekspir 
 
 
 
 
 
Mikelancelo 
«David» heykəli 
 

 
152 
 
 
  
                                   Nikolay Kopernik 
 
 
 
 
 Cordano Bruno 
 
 
Amerika xalqlarının mədəniyyəti 
Amerika  xalqları  Avropa  və  Asiya  mədəniyyəti  ilə  heç  bir  əlaqəsi  olmayan  orijinal  bir  mədəniyyət 
yaratmışdılar.  Mayya  xalqı  mədəni  səviyyəsinə  görə  digər  Amerika  xalqlarından  öndə  idi.  III  əsrdən  etibarən 
mayyalıların  yazısı  olmuşdur.  Bu  yazı  heroqliflərdən  ibarət  idi.  Mayya  təqvimi  qədim  xalqların  ən  dəqiq 
təqvimlərindən  sayılırdı.  Mayyalılar  hindlilərdən  əvvəl  sıfır  rəqəmindən  istifadə  edirdilər.  Mayya  kahinləri 
planetlərin  Günəş  ətrafında  hərəkətini  hesablamışdılar.  Onlar  Ay  və  Günəş  tutulmasını  əvvəlcədən  xəbər  verə 
bilirdilər. Riyaziyyatın, astronomiyanın inkişafını onların tikdikləri  əzəmətli məbədlər, saraylar, pilləli ehramlar və 
rəsədxanalar da sübut edir. Çiçen-İtsada mayyalılara məxsus XII-XIII əsrlərə aid ehramlar vardır. 
Amerika xalqları içərisində mayyalılardan başqa astek və iniklər də yüksək inkişaf səviyyəsinə malik xalqlar 
idilər. Həmin xalqlarda müxtəlif elmlər, incəsənət, memarlıq, heykəltaraşlıq, sənətkarlıq yaxşı inkişaf etmişdi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mayya yazısı (əlifbası) və mayya rəqəmləri. Daş üzərində oyulmuş mayya təqvimi 
 
 

 
153 
 
 
 
 
YENİ DÖVR  
 
 
Orta əsrlərin son mərhələsində feodal cəmiyyətinin böhranı ilə əlaqədar təsərrüfat həyatında yeni xüsusiyyətlər 
yarandı.  Qərbi  Avropanın  ictimai  həyatında  baş  vermiş  bu  yenilikləri  tarixçilər  sonradan  kapitalizm  adlandırmağa 
başladılar.  Yeni  dövrün  başlıca  xüsusiyyətini  və  əsas  məzmununu  kapitalizmin  yaranması  və  inkişafı  təşkil  edir. 
Ayrı-ayrı ölkələrdə tarixi inkişaf mərhələlərinin dəyişməsi prosesi müxtəlif vaxtlarda baş vermişdi. Məsələn, XVII-
XIX  əsrlərdə  kapitalizm  ən  çox  Qərbi  Avropada  və  Şimali  Amerikada  inkişaf  etmişdir  .  Bu  zaman  isə  Asiya 
ölkələrində feodalizm qaydaları hökm sürürdü. 
Kapitalizm quruluşunun özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. Həmin xüsusiyyətlər  aşağıdakılardır: 
  Əmtəə-pul münasibətləri getdikcə gücləndi. 
  Əhalinin sosial tərkibində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. 
  Cəmiyyətin əsas təbəqəsi olan burjuaziya və muzdlu işçilərin sayı artdı. 
  Azad bazar iqtisadiyyatına əslanan manufakturalar, fabrik  və zavodlar yaranırdı. 
  Maşınlı iri istehsal yarandı. 
  Torpaq və zavodlar xüsusi mülkiyyətçilərin əlində idi. 
  Avropada yeni sivilizasiya formalaşdı, elm, mədəniyyət sürətlə inkişaf etdi. 
  Geniş tətil hərəkatları baş verdi, vətəndaş cəmiyyəti yarandı. 
  İnsan hüquqları, vətəndaş cəmiyyəti mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. 
 

 
154 
 
 
TÜRK VƏ ŞƏRQ XALQLARI XVII-XVIII ƏSRLƏRDƏ 
 
Səfəvilər imperiyası 
 
Siyasi vəziyyət 
XVI  əsrin  sonlarında  Şərqin  ən  böyük  imperiyalarından  biri  olan  Səfəvi  dövləti  osmanlılarla  müharibədə 
məğlub  oldu  və  ərazilərinin  bir  hissəsini  itirdi.    Şah  I  Abbas  dövlətin  tarixi  sərhədlərini  bərpa  etmək  üçün 
müharibəyə başladı. 1603-1612-ci illərin Səfəvi-Osmanlı müharibəsi Azərbaycan ərazisinin tamamilə azad olunması 
ilə başa çatdı. Beləliklə, XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi imperiyasının keçmiş qüdrəti bərpa olundu. 
 
İqtisadi vəziyyət 
Şah I Abbasın ölümündən sonra taxta çıxan Şah Səfinin (1629-1642) dövründə Osmanlı dövləti ilə Qəsri-
Şirin sülhünün (1639) bağlaması tərəflər arasında  müharibə dayandırıldı. Qəsri-Şirin sülhünü bağlanması 
nəticəsində: 
 
Kənd təsərrüfatının, sənətkarlığın və ticarətin inkişafına şərait yarandı. 
 
Qonşu dövlətlərlə və Avropa ölkələri ilə iqtisadi və siyasi əlaqələr sürətlə inkişaf  etdi. 
 
 Volqa-Xəzər ticarət yolu xeyli canlandı. 
 
Ümumi iqtisadi yüksəliş baş verdi. 
Ümumi  iqtisadi  yüksəliş  şəhərlərin  inkişafında  da  özünü  göstərdi. 
Beynəlxalq  tranzit  ticarət  yolları  üzərində  yerləşən  şəhərlərdə  böyük  canlanma 
baş verdi. Sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri olan Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı, Bakı, 
Ərəş, İsfahan, Kaşan, Yəzd, Şiraz, Həmədan şəhərləri Avropanın və Asiyanın 
bir çox ölkələri ilə ticarət edirdi. 
Ölkədə toxuculuq, metalişləmə, gön-dəri emalı, dulusçuluq daha çox inkişaf 
etmişdi. Xalça toxuculuğu özünün yüksək zirvəsinə çatmışdı. Toxunan xalçalar, 
əsasən, Təbriz, Şamaxı və Bağdad bazarlarında Avropa tacirlərinə satılırdı. 
Bu dövrdə Səfəvilər dövlətinin əsas xalçaçılıq mərkəzləri Kirman, Kaşan, Fars 
və Xuzistan idi. Lakin XVII əsrin sonlarında ənənəvi ticarət yolları dəyişdiyi 
üçün imperiyanın ərazisindən keçən tranzit yolları öz əhəmiyyətini itirdi. 
XVII  əsrin  sonlarında  ölkə  iqtisadiyyatında  aparıcı  yerlərdən  birini  tutan 
ipək ticarəti zəifləməyə başladı. Bu, iri şəhərlərin beynəlxalq ticarətdəki rolunu 
zəiflətdi. Ölkənin iqtisadi vəziyyəti pisləşməyə başladı.  
Səfəvi  dövlətinin  ümumi  iqtisadi  vəziyyətinin  pisləşməsi  ictimai  həyatın 
bütün  sahələrinə  mənfi  təsir  göstərdi.  Ölkədə  iqtisadi  vəziyyətin  gərginləşməsi 
siyasi böhranın da dərinləşməsinə səbəb oldu.
 
 
 
Səfəvi dövlətinin zəifləməsi və süqutu 
Şah  I  Abbasdan  sonra  hakimiyyətə  gələn  şahzadələrin  dövlət  işlərindən  uzaq  tutulması  Səfəvi  dövlətini 
zəiflətdi,  iri  feodalların  mərkəzi  hakimiyyətə  tabe  olmamaq  cəhdləri  gücləndi.  Sultan  Hüseynin    (1694-1722) 
dövründə iqtisadi böhran, xəzinənin gəlirlərinin azalması şahı   vergiləri artırmağa  məcbur etdi.  Lakin  bu tədbirlər 
dövlətin tənəzzülünün qarşısını ala bilmədi. XVIII əsrin əvvəllərində xalq kütlələrinin feodal zülmünə qarşı çıxışları 
ölkəni bürüdü. Mərkəzi hakimiyyət zəiflədiyinə görə dövlətin əksər vilayətlərində eyni vaxtda baş verən üsyanları 
yatırmaq  mümkün  olmadı.  Bu  zaman  ölkədə  baş  verən  üsyanlar  əfqanların,  Osmanlı  və  Rusiya  dövlətlərinin 
Səfəvi torpaqlarına müdaxiləsinə şərait yaratdı. 1722-ci ildə əfqanların yürüşü nəticəsində: 
 
Mir Mahmudun  başçılıq etdiyi əfqan qoşunları paytaxt İsfahanı ələ keçirdi. 
 
Şah Sultan Hüseyn oğlu Təhmasibin  xeyrinə hakimiyyətdən əl çəkdi. 
Əfqanların  qarətçi  yürüşündən  sonra  Səfəvilər  dövlətinin  torpaqlarının  bölüşdürülməsi  uğrunda  başlayan 
Osmanlı-Rusiya  mübarizəsi 1724-cü ilin iyununda İstanbul müqaviləsinin bağlanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə 
görə Azərbaycan Osmanlı və Rusiya imperiyaları arasında bölüşdürüldü. Beləliklə, XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi 
dövlətinin ərazisi  əfqanlar, osmanlılar və ruslar tərəfindən bölüşdürüldü.