Andijon davlat pedagogika instituti

K.Xausxofer (1869-1946), amerikalik (asli gollandiyalik) N.Spikmen (1893-1943)
va rus iqtisodchi olimi P.N.Savitskiy (1895-1968)lar eng mashhur klassik
geosiyosatshunoslar hisoblanishadi⁶. Ular bugungi geosiyosatda ham nazariy, ham amaliy jihatdan o`ziga xos munozaralarga sabab bo`layotgan qator konsepsiyalar va nazariy kategoriyalarni o`z vaqtida o`rtaga tashlaganlar: - quruqlik va dengiz «hukmdor»lari o`rtasida doimiy qarama – qarshilik bo`lishi g`oyasi;
- «Buyuk quruqlik» nazariyasi; - insoniyat tarixiga daxldor makonlarga ega bo`lgan markaz – heartland muammosi; - jahon siyosatida strategik ahamiyatga ega bo`lgan yo`nalish – rimland masalasi; - yetakchi xorijiy davlatlarning geosiyosiy ittifoqchiligini nazariy asoslash; - davlatlarning strategik xom - ashyo resurslariga egaligi, uning davlat, mintaqa va global geosiyosiy munosabatlardagi o`rni va b.
A.Mexen (1840 - 1914) AQSH harbiy - dengiz floti admirali, harbiy - dengiz
nazariyotchisi, tarixchi. A.Mexen Amerika oddiy zobitdan admiral darajasigacha
ko`tarilgan. 1885 - yildan boshlab Nyu - Portdagi (Roud - Aylend, AQSH) «Naval
War College»da harbiy flot tarixidan dars bera boshlagan. 1890 - yil u o`zining
«Tarixda dengiz kuchlari (1660 - 1783)» nomli birinchi kitobini nashrdan chiqardi.
A.Mexenning mazkur asari keyinchalik harbiy strategiya borasida bitilgan klassik manba sifatida jamoatchilik o`rtasida tan olindi. A.Mexen umrining oxirigacha yuqoridagi Harbiy - dengiz kollejida o`qituvchi bo`lib ishlagan. A.Mexen 1914 - yil 74 yoshida vafot etgan. Mashhur asarlari: «Tarixda dengiz kuchlari (1660 - 1783)» (1890), «Dengiz kuchlarining Fransuz revolyutsiyasi va imperiyasiga ta‘siri (1793 - 1812)» (1892), «Dengiz kuchlari markazida Amerika manfaatlari: bugun va kelajak» (1897), «Osiyo muammolari va uning xalqaro siyosatga ta‘sir etishi» (1900), «Dengiz kuchlari va uning urushga munosabati» (1905).
Alfred Mexen geosiyosat olamiga hech qanday geosiyosatshunos olimlarning
ta‘sirisiz o`zining kasbiy faoliyati sabab mustaqil ravishda kirib kelgan. U F.Ratsel,
R.Chellen, F.Nauman, X.Makkinder singari olim emas edi. Asarlarida «geosiyosat»
atamasini qo`llamagan, biroq uning o`rtaga tashlagan mulohazalari nafaqat uslubiy
jihatdan, balki tahliliy yondashuvi va yakuniy xulosalari geosiyosiy muhitga to`la
mos keladi. A.Mexen «Dengiz kuchlarining tarixga ta‘siri (1660 - 1783)» nomli asarida sivilizatsiya tarixida dengiz omilining katta ekanligiga urg`u beradi. Shuni
unutmaslik kerakki, yer sayyorasining umumiy maydoni 500 mln. kv.km ni tashkil
etsa, uning 361 mln kv.km ni dunyo okeani tashkil etadi. Demak by arealda
hukmronlik qilishning imkoniyatlari cheksiz: hayvonot olami, dengiz tubi boyliklari,
tabiiy zaharalari, transport va sh.k. U yoki bu xalqlarning o`z hayotida dengizdan
foydalanish darajasi o`sha xalqlarning nechog`li farovonligi va boshqalarga ta‘sir
etish kuchiga qodir yoki qodir emasligini ko`rsatib beradi. Bunday davlatlar qatoriga
u qat‘iy ravishda Buyuk Britaniyani XX asr boshlarigacha dunyoda asosiy dengizlar
hokimi bo`lganligini misol qilib ko`rsatgan⁷. U o`zining nazariy bashoratlarini
amaliyotga qo`llash uchun AQSH ni Buyuk Britaniyaga qarama - qarshi qo`yadi va
AQShning dengiz kuch markaziga aylanishi uchun avvalo Tinch okeanida Fillipin
orollarini o`ziga bo`syndirishini ta‘kidlagan. Negaki, A.Mexen Fillipin orollarini
AQSh ning dengiz kuch markaziga aylanishidagi va u egallashi lozim bo`lgan
strategik mintaqa deb biladi.
A.Mexen uchun tashqi siyosatning asosiy quroli savdo hisoblanadi. Shuning uchun harbiy yurishlar natijasi kurrai zaminda savdo sivilizatsiyasining rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlarni yaratib berishi lozim. Savdo bu iqtisod. Iqtisod uchun esa quyidagi uch omilni muhim deb biladi: ishlab chiqarish - dengiz yo`llari orqali tovar va xizmat ko`rsatish almashinuvi; navigatsiya; mustamlakalar (jahon miqyosida tovar almashish harakatini yo`lga qo`ygan ishlab chiqaruvchilar). Har bir davlat o`zining geosiyosiy maqomiga ega. Davlat geosiyosiy imkoniyatlarini aniqlash quyidagi oltita jihatlarda namoyon bo`ladi:
1. Davlatning geografik joylashuvi, hududlarini dengizga tutashganligi,
dengiz kommunikatsiya tizimiga chiqish imkoniyatlari. Quruqlikdagi chegaralari,
strategik sarhadlarini nazorat qilishga va raqibga o`z dengiz kuchlari bilan qarshi
chiqishga qodirligi;
2. Davlatning «jismoniy konfiguratsiya»si, ya‘ni davlatning qirg`oqbo`yi
hududlari, portlar soni va ularning joylashuvi. Tashqi savdoning yuksalishi,
davlatning strategik jihatdan himoyalanishi aynan ushbu omillarga bog`liq;
3. Hududlarining uzunligi, shu jumladan, dengiz qirg`oqbo`yi chiziqlarining
uzunligi;
4. Aholining statistik miqdori;
5. Milliy xarakter. Aholining savdo bilan mashg`ul bo`lishga qodirligi;
6. Boshqaruvning siyosiy xarakteri. Har qanday davlatning dengiz kuchi sifatida shakllanishi, avvalo o`sha davlatdagi tabiiy va insoniy resurslarning to`g`ri
yo`nalishga qo`yilganligiga bog`liq.
Ko`rinib turibdiki, A.Mexenning geosiyosiy konsepsiyasi avvalo «dengiz
kuch markazi» va uni ta‘min etuvchi masalalarni nazarda tutadi<sup>8</sup>. Tadqiqotchi nazdida
«Dengiz kuch»larining tarixiy namunasi – bu Karfagen, zamonaviysi (bizga davr
jihatidan yaqinrog`i) esa Buyuk Britaniyaning XVII - XIX asrlarda jahon siyosatida
tutgan o`rnidir. Shuningdek, A.Mexen yuqorida keltirilgan jihatlar asosida Buyuk
Britaniyaning Napoleon Fransiyasi ustidan g`alabasini uning geografik jihatdan orol
holatida joylashganligidan va davlatning Yevropa, Osiyo, Afrika mintaqalarini
tutashtirib turgan dengiz yo`llarini o`z nazoratiga kirita olganligi bilan izohlaydi.
Davlatning dengiz kuchiga aylanishi bir qator parametrlar bilan belgilanadi.
A.Mexen dengiz kuchida mujassam bo`lishi kerak bo`lgan quyidagi parametrlarni
ko`rsatadi: SP = N + MM + NB ya‘ni SP (Sea Power) - dengiz qudrati, N – harbiy flot, MM – savdo floti, NB – harbiy - dengiz bazalari (dunyodagi muhim nuqtalarda nazoratni o`rnatish).
Ko`rinib turibdiki Mexenning dengiz qudrati bilan bog`liq harbiy strategik
konsepsiyasi geosiyosiy xarakter kasb etmoqda, harbiy strategik konsepsiyadan
dengizda hukmronlik qilish konsepsiyasiga aylanmoqda. Shuningdek dengiz qudrati
faqatgina harbiy paytda emas, balki barcha jarayonlarda zarurligiga e‘tibor qaratadi.
Bunga erishish uchun kuchli flot tuzib urush taqdirini yirik dengiz jangida hal etish
zarur. Mexenning bu ta‘limotiga e‘tiroz bildiruvchilar ko`p. Masalan, V.V.Jeltovning
fikricha bu strategiya birinchi jahon urushida ham, ikkinchi jahon urushida ham biron
davlatga, yoki koalitsiyaga muvaffaqiyat keltirmadi. Harbiy harakatlarda har doim
ham flot hal qiluvchi rol o`ynayvermaydi. Ayniqsa bunday harbiy harakatlar xalqaro
masshtabni egallagan bo`lsa. Shu jihatdan olib qaraydigan bo`lsak Mexenning harbiy
dengiz strategiyasi zaif bo`lib chiqadi. Lekin unutmaslik lozimki, yirik natija u
iqtisodiy sohadami, siyosiy sohadami, texnika sohasidami, harbiy sohadami aynan
bitta omil sabab amalga oshmaydi. B.Isayevning fikricha, dengiz qudrati
mustamlakalar bosib olishda, savdo va yuk tashishda, flot madadi bilan gegemonlikni
qo`lga kiritishda o`zini oqladi3. Shu bilan birga yana shuni ta‘kidlash lozimki AQSH
ning keyingi harbiy operatsiyalari asosan harbiy dengiz floti ko`magida amalga
oshirilmoqda⁹.
Mexen konsepsiyasida shunningdek birinchi bo`lib geosiyosiy tuzilishning
umumsayyoraviy xaritasi berilgan. U jahon siyosatida muhim bo`lgan makon – «shimoliy yarim doira»ni quyidagi ko`rinishda chizadi, ya‘ni «shimoliy yarim doira»ning janubiy chiziqlari Suvaysh va Panama kanallarini bir - biriga tutashtiradi. Suvaysh va Panama kanallari jahon savdosi va siyosiy munosabatlar davomiyligi va tadrijiyligini ta‘minlab beruvchi o`ta muhim geosiyosiy nuqtadir. A.Mexen fikricha, bu ikki nuqta o`rtasidan Yevrosiyoga tutash yerlarda o`ta muhim bo`lgan borliq – dominant, kontinental kuch Rossiya joylashgan. Biroq Rossiyaning geosiyosiy joylashuvi bir tomondan qulayliklarga ega bo`lsa, ikkinchi tomondan bir qator geosiyosiy noqulayliklarga ham ega, deydi A.Mexen. U dengiz kuchlari masalasida AQSH ga Buyuk Britaniyaning vorisi sifatida qaraydi.
A.Mexen g`oyalari ko`pchilikning diqqatini o`ziga tortdi va bir qator yevropalik strateglar dasturlariga o`z ta‘sirini o`tkazdi. Hattoki, quruqlik va mintaqaviy kuch markazi bo`lgan Germaniya ham A.Mexen tezislarini e‘tiborga olgan. Shaxsan nemis admirali Tirpitsa davlat harbiy dengiz qudratini kuchaytirishda Mexen tezislaridan keng foydalandi. Bundan tashqari, A.Mexenning asarlari XX asr mobaynida dunyoning ko`plab davlatlarida nashr qilingan. Shu jumladan, 1940 va 1941 - yillari sobiq SSSR da ham uning ikkita kitobi chop etilgan. AQSH harbiy dengiz floti zobitining geosiyosiy qarashlari birinchi navbatda Amerika va amerikaliklarning manfaatlarini nazarda tutadi. Shuning uchun ham A.Mexen siyosatda prezident J.Monro (1758 - 1831) ilgari surgan doktrinani yoqlaydi. Biroq «Monro doktrinasi» avvaliga mintaqadagi davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik va betaraflik siyosatini nazarda tutgan edi. Vaqt o`tishi bilan uning mohiyati o`zgarib avvalo mintaqaga keyin esa jahonga «hokimlik qilish» g`oyasi bilan yo`g`riladi («Olni doktrinasi»)¹⁰.