Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

Shunga karab kishilardagi xotirani turt tipga bulamiz:

Esda koldirish		Unitish
Tez		Sekin
Sekin		Sekin
Tez		Tez
Sekin		Tez

Xotirani yana kurish, eshitish, xarakat degan tiplarga xam ajratish mumkin. Lekin sof xotira kam uchrab, kuprok aralash xotira (kurish- xarakat, kurish-eshitish, xarakat-eshitish kabi) xillari uchraydi.Xotiraning yukorida sanagan bu tiplari tugma, uzgarmaydigan narsa emas, balki uni tarbiyalash, uzgartirish, kuchli xotira kilish mumkin.

Xayolning fiziologik asoslari.. Xayol jarayonlari, xayol sifatlari, fantaziya, xayolning rivojlanishi.
Mavzuning tayanch tushunchalari: xayol, tasavvur xayol, xayolning realligi, gallyutsinatsiya, giperbolizatsiya, tipiklashtirish, aksentirovka, orzu, sxemalashtirish, kiyoslash, analitik, sintetik.

Xayol tafakkur singari yuksak darajada rivojlangan bilish protsesslari jumlasidan bulib, u insonlargagina xos jarayondir. Xayol inson faoliyatining turli soxalarida muxim rol uynaydi. Chunki mexnatning natijasini anik tasavvur kilmasdan turib kishi ishga kirishmaydi. Mexnatning bulajak natijasini xayol yordamida oldindan kura bilish esa inson faoliyatining xayvonlar instinktiv xarakatlaridan tub farki bulib xisoblanadi. Xar kanday mexnat jarayonida xayol faol ishtirok etadi. Xayol ayniksa badiiy, ilmiy, adabiy, texnik, konsturktorlik faoliyatlari, umuman ijodiy faoliyatning eng muxim tomoni bulib xisoblanadi. Xayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va asosiy vazifasi mexnatning bulajak natijasini (masalan, stolni tayyor xolatda) oldindan kura bilish bilan birga, uning oralik maxsulotlarini (stulga kerakli barcha detallarni birin-ketin yasash) xam oldindan anik tasavvur kila olishdan iboratdir. Bundan tashkari, xayolning vazifasi uzimiz bevosita kurmagan, idrok kilmagan narsa va xodisalarning obrazlarini miyamizda gavdalantirishdan xam iboratdir. Xayol deb biz ilgari idrok kilmagan, tajribamizda uchratmagan narsa va xodisalarning obrazlarini mavjud xotira tasavvurlari asosida miyamizda yaratishda ifodalanadigan faoliyatga aytiladi. Turmushning muayyan bir sharoiti, odamning bilish, amaliy, axlokiy, estetik va boshka extiyojlari xayol jarayoniga sabab buladi. Ma’lumki, kishilar utmishda tabiat berayotganiga kanoat kilmay, uni uzgartirish, kayta kurish va undan kuprok narsalarni undirib olish uchun xayol surganlar. Natijada xayollarida yangi-yangi mexnat kurollari obrazlarini yaratganlar, bu obrazlar asosida esa usha kurolning uzini yasaganlar. Demak, dastlab xayol obrazlari tabiatni uzgartirshga extiyoj sezish tufayli kishilarda paydo bulgan.

Tafakkur uxshab xayol xam muammoli vaziyat, ya’ni extiyojlarni kondirish uchun yangi-yangi usullar kidirish jarayonida vujudga keladi. Boshkacha aytganda, extiyojni kondirish uchun extiyoj sezayotgan narsani anik, ravshan tasavvur kilish lozim buladi. Xayol jarayoni orkali borlikni aks ettirish anik obrazlar shaklida, anik tasavvurlar shaklida bulsa, tafakkur jarayoni orkali aks ettirish tushunchalar orkali buladi. Kupincha biror extiyojni kondirish uchun kilinayotgan faoliyat jarayonida xayol va tafakkur barovar ishtirok etadi, ya’ni xar bir xarakat fikr yuritish orkali amalga oshirilishi bilan birga, xarakat usullari yakkol tasavvur kilib xam turiladi. Yukoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, xal kilinishi lozim bulgan narsa kanchalik noanik, noravshan bulsa, xayolning roli shuncha ortadi yoki aksincha. Xayolning yana kimmatli tomoni shundaki, yetarli bilimga ega bulmasdan turib xam muammoli vaziyat paytlarida karor kabul kilishi va uni bajarishga yul topishi mumkin. Tafakkurda esa chukur bilimsiz muammoli masalalarni xal kilib bulmaydi.

Odatda turli soxalarga oid axborotlarning yetarli bulmagani kishini xayol surishga olib keladi. Agar u xamma narsani bilganda edi xayol surmas, faol ravishda xayol obrazlari yaratmas edi. Bizni urab olgan olamda urganilmagan narsalar kanchalik kup bular ekan, xayol shunchalik inson uchun foydali bulib kolaveradi.

X a yo l t u r l a r i

Xayol yaratgan obrazlarining mazmuni jixatdan tasavvur xayol va ijodiy xayolga bulinadi. Tasavvur xayol deb xozir yoki utmishda bulgan bulsada, lekin xali bizning tajribamizda uchramagan va biz idrok kilmagan narsa va xodisalar tugrisida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bulgan xayol turiga aytiladi. Ukuvchilar bilimilarni uzlashtirishda tasavvur xayol obrazlaridan keng foydalanadilar. Chunki o’qituvchiining tarix, geografiya, adabiyot materiallarini gapirib, tasvirlab berishi asosida ukuvchilar u narsalarning obrazlarini kuz oldilariga keltiradilar va uzlashtiradilar. Ijodiy xayol deb bizning tajribamizda bulmagan va vokelikning uzida xam uchramagan narsa va xodisalar xakida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bulgan xayol turiga aytiladi. Ijodiy xayol tufayli san’at, adabiyot, texnika soxalarida yangiliklar yaratiladi. Chunki ijodiy xayol obrazlari tamoman yangi, original obrazlar buladi. Ijodiy xayolning uziga xos xususiyati shundaki, avvalo yaratilayotgan obraz xakikatda yuk, biron yangi obraz buladi. Sungra jamiyatning yoki shu kishining extiyojlari shu obrazning yaratilishiga kishini ragbatlantiradi. Ijodiy xayol suzlarda va moddiy narsalarda gavdalantiriladi. Orzu va shirin xayol surishlar ijodiy xayolning aloxida turlaridir.

Orzu ijodiy xayolning kelajakka karatilgan faoliyatidir. Demak, u orkali istikbol obrazlari yaratiladi.Xayol uzining paydo bulishiga kura ixtiyorsiz va ixtiyoriy buladi.

Ixtiyorsiz xayolda oldindan belgilangan maksad bulmaydi, unda iroda faol ishtirok etmaydi, obrazlar uz-uzidan paydo buladi.

Ixtiyorsiz xayol avvalo shu paytda kondirilmagan extiyoj tufayli xosil buladi. Masalan, kishi chulu-biyobonda ketayotib kattik chankasa, uning kuz oldiga vodaprovod, bulok, arik suvlarining obrazi kelaveradi.Shirin xayol surish va orzu xam ixtiyorsiz vujudga keladi. Kechasi uxlab yotgandagi tush kurish tufayli xilma-xil obrazlarning kuz oldimizga kelishi xam ixtiyorsiz xayol materiallaridir. Ixtiyoriy xayol surishda kishi oldiga kuygan maksadi asosida xayol surib, ataylab obrazlar yaratadi. Masalan, yozuvchining yangi asar yaratishida surgan xayollari ixtiyoriy xayoldir. Umuman olganda, san’at asarlarining barchasi ixtiyoriy xayol natijasidir. Ixtiyoriy xayol birovlarning turtkisi, topshirigi bilan xam vujudga kelishi mumkin. Xayol tasavvurlari xotira tasavvurlariga asoslangan xoldagina paydo buladi. Masalan, biz shu yerda suvlar, muzlar, sovuklarni kurmaganimizda, ular xakida tasavvurga ega bulmaganimizda edi, shimoliy muz okeanini xam kuz oldimizga keltira olmagan bular edik. Lekin xayol tasavvurlari xotira tasavvurlarining kuz oldimizda gavdalanishidangina iborat emas, balki xotira tasavvurlari kayta ishlanib, mutlako yangi tasavvurlar vujudga keladi.Xayolning sintez kiluvchi faoliyatining oddiy shakli agglyutinatsiyadir. Agglyutinatsiya ayrim elementlarni yoki bir necha buyumlarning kismlarini bitta obraz kilib kushish va shularning kombinatsiyasidir.Xotira tasavvurlarini kayta ishlab xayol obrazlari yaratishda narsalarni kattalashtirish yoki kichraytirish jarayonlari vujudga keladi. Masalan, ertaklarda ayrim kishilar xayol obrazlari tufayli buyi terakday, korni buchkaday, beliga kirk gaz arkon yetmaydigan kilib tasvirlanadi. Xayol natijasida buyumning fakat bir kismini kattalashtirish yoki kichraytirish aksentirovka deb aytiladi. Bu kuprok karikatura asarlarida uchraydi.

Tip – individual obrazdir, ammo bu obrazda butun bir gurux, sinf, millat kishilarining eng xarakterli belgilari birga kushilib yaxlit aks ettiriladi.

Xayolning yana bir xarakterli xususiyati shundaki, u uzok-uzoklarga parvoz kila oladi. Xayol obrazlari orkali biz uzok utmishga nazar tashlab, tarixiy vokealarni, tarixiy shaxslarni kuz oldimizga keltirishimiz yoki kelajakka nazar tashlab, uz baxtli kelajagimizning obrazlari va ideallarini yaratishimiz mumkin. Bu jarayonlarning xammasi nutkimiz va tafakkurimiz bilan birga buladi. Shuning uchun xayol jarayonlarida nutk va tafakkur katta rol uynaydi. Xayol obrazlarining vujudga kelishi – bu inson miyasi faoliyatining natijasidir. Xayol va boshka barcha psixik jarayonlar katta yarim sharlar pustining faoliyatidir. Xayol kengligi, mazmundorligi, kuchi va realligi jixatdan kishilarda fark kiladi. Xayolning kengligi vokelikning kishilar xayol faoliyati uchun ob’ekt buladigan soxalari doirasi bilan belgilanadi. Alisher Navoiy, Xamza Xakimzodaning xayoli ana shunday keng xayolga misoldir. Masalan, Xamza adabiyotning turli soxalarida unumli ijod kila olgan. Chupon xayoti, paxtakorlar, bogbonlar, ishchilar xayotidan asarlar yozadigan yozuvchilarni xam keng xayolli deb aytishimiz mumkin.Xayolning mazmundorligi biror ob’ektga nisbatan xayolda tugilayotgan tasavvurlarning boyligi, xilma-xilligi va ma’nodorligi bilan belgilanadi. Xayolning kengligi kupincha mazmundorlik bilan boglik bulib, keng xayol mazmundor xam buladi. Xayol kuchli va kuchsiz buladi. Uning kuchi idrok obrazlariga kanchalik yakin turishiga karab belgilanadi.Xayol kuchi xissiyotga boglik buladi. Kishining xissiyoti kanchalik kuchli, extirosli bulsa, xayol obrazlari xam shunchalik kuchli, yorkin va jonli buladi. Xayol obrazlari kishining umumiy xolatiga xam boglik. Kishi kasal vaktida xayol obrazlari kuchlirok, jonlirok buladi. Natijada gallyutsinatsiya yuz beradi. Gallyutsinatsiya aslida kuchli xayol obrazlaridir.Vokelikni tugri aks ettiradigan xayol real xayoldir, notugri aks ettiradigan xayol xom xayoldir.Inson faoliyatining xamma turlarida: uyinda, ukishda, mexnatda, fan va ijodiyotda xayolning axamiyati kattadir. Bolalikdagi uyinlar – asosan, bolalar fantaziyasining namoyon bulishidir. Bolalarning ijodiy uyinlarida ularning organizmi kamol topadi va mustaxkamlanadi, akli, irodasi, ma’naviy va estetik xislari usadi. Xayolning bulishi insonning xar kanday ishni ijodiy bajarishga yoki bu ishga ijodkorlik elementlarini kiritishga imkon beradi. Aks xolda mexnatning xar bir turi ilgari urganib olingan usullar va xarakatlarni shunchaki takrorlash yuli bilangina bajarilishi mumkin. Ilmiy tadkikotlarda xam xayol katta rol uynaydi. Chunki turli ilmiy gipotezalar xayol tufayli yaratiladi. Xayol bulmaganda edi kishlok xujaligida novatorlik, texnikada ixtirochilik va san’atda yangiliklar yaratish mumkin bulmagan bulur edi. Albatta, real va ijodiy xayolgina inson faoliyatida ana shunday ijobiy rol uynaydi.