Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

Tafakkur operatsiyalari. Tafakkurning mantikiy shakllari. Tafakkurning turlari va individual xususiyatlari. Tafakkur va mantikiy fikrlash. Tafakkur va nutk.
Mavzuning tayanch tushunchalari: tafakkur, ijodiy tafakkur, amaliy tafakkur, mantikiy tafakkur, induksiya, deduksiya, xukm, tushuncha, xulosa chikarish, tafakkur sifatlari.

TAFAKKUR VA XISSIY BILISh.

Tashki olamdagi vokeilikni sezgi, idrok va tassavur jarayonlari orkali bilish muxim axamiyat kasb etadi, lekin urganilayotgan narsa va xodisalarni atroflicha chukur aks ettirish uchun bular xali yetarli emas. Chunki ularning uzaro munosabatlari, sifat va mikdor uzgarishlari, murakkab ichki boglanishlari, uzaro ta’sir etish xossalarini bevosita kuzatish yoki xissiy obrazlar yordamida aniklash imkoniyati yuk. Madomiki shunday ekan, sub’ektning bilish /anglash/ lozim bulgan ob’ekt bilan uzaro ta’sirini bevosita aks ettirish yuli orkali bulaklarga ajratish imkoniyati cheklanganligi sababli xissiy bilish boskichidan akliy boskichga, ya’ni tafakkurga utish zarurati tugiladi. Fikr yuritish yordamida atrof – muxitni chukurrok bilish, narsalar, vokealar va xodisalar urtasida mavjud bulgan uzaro ichki munosabatlar, boglanishlarni aniklash problematik tarzda namoyon buladi. Inson oldida problema – muammo vujudga kelmas ekan, u xolda tafakkur jarayoni xosil bulishi mumkin emas.

Shunday kilib, inson uzining bilish faoliyatida vokeilikning murakkab jixatlarini xissiy boskich yordami bilan aks ettira olmay kolganda tafakkurga, fikr yuritishga murojaat kiladi.

Insonning bilish faoliyatida sezgi, idrok, tassavur obrazlari bilan tafakkur uzaro uzliksiz ravishda bir – birini boyitib turadi. Ana shunga binoan bilish jarayonining xissiy va akliy boskichlari mavjuddir.

Tafakkur, sezgi va idrokdan fark kilib, bir nechta xususiyatga egadir. Uning birinchi xususiyati vokeilikni umumlashgan xolda aks ettirishdir.

Tafakkurning ikkinchi muxim xususiyati boglanishlarni bevosita aks ettirishdir. Bu xususiyat tufayli tabiat va jamiyatdagi turli xodisa va vokealar urtasidagi boglanishlarni tushuntirish imkoniyatiga ega bulamiz.

Tafakkurning uchinchi xususiyati suz /nutk/ orkali narsa va xodisalar urtasidagi murakkab munosabatlarni aks ettirishdan iboratdir. Insonnning fikr yuritishi bir va undan ortik suzlar, tushunchalar vositasida ifodalanadi. Shuning uchun odam uylayotganda uz fikrini aytayotgandek, gapirayotganda esa fikr yuritayotgandek tuyiladi.

Ergash Goziev uzining «Tafakkur psixologiyasi» /Toshkent, «O’qituvchii» nashriyoti, 1990 yil/ kitobida ta fakkurga kuyidagicha ta’rif bergan. «Tafakkur atrof muxitdagi vokelikni nutk yordami bilan bavosita, umumlashgan xolda aks ettiruvi psixik protsess, sotsial sababiy boglanishlarni anglashga, yangilik ochishga va prognoz kilishga yunaltirilgan akliy faoliyatdir». Bizningcha, ushbu ta’rifda tafakkurning eng muxim xususityalari va funksiyalari sanab utilgan.