Angren universiteti "ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi "

Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar tog’risida umumiy ma’lumotlar 
2.1
Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar.Ularning turlari va ehtiyojlar 
qonuni 
Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy munosabatlarda amal qiladigan iqtisodiy 
qonunlarni ham o‘rganadi. 
Boshqacha qilib aytganda bu fanining asosiy vazifalaridan biri iqtisodiy 
qonunlarni bilish va uning mazmunini, amal qilish mexanizimini ochib berish 
hisoblanadi. 
Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy hayotning turli tomonlari, iqtisodiy hodisa va 
jarayonlar o‘rtasidagi doimiy, takrorlanib turadigan, barqaror sabab-oqibat 
aloqalarini, ularning ichki o‘zaro bog‘liqligini ifodalaydi. Iqtisodiy qonunlar 
obyektiv amal qilayotgan iqtisodiy voqealikning umumlashgan nazariy ifodasi 
bo‘lib, u obyektv reallikni ilmiy bilish natijasidir, ya’ni uning inson ongidagi 
in’ikosidir. Iqtisodiy qonunlar obyektv xarakterga ega bo‘lib, ularning kelib chiqishi, 
amal qilishi, rivojlanishi va barham topishi kishilarning ongiga, ularning hoxish 
irodasiga bog‘liq emas. Ma’lum tarixiy davrlarda, ishlab chiqaruvchi kuchlarning 
rivojlanish darajasiga, mavjud iqtisodiy tizimning xarakteri va shartsharoitiga mos 
keladigan iqtisodiy qonunlar vujudga keladi va amal qila boshlaydi. Lekin iqtisodiy 
qonunlar kishilarning iqtisodiy faoliyatidan tashqarida, ulardan ajralgan holda 
mavjud bo‘lmaydi, balki aynan ularning faoliyati, hatti - harakatlari, iqtisodiy xulq-
atvori tufayli tarkib topadi va ular orqali namoyon bo‘ladi. Shuning uchun insonlar 
iqtisodiy qonunlarning mazmunini bilib, ularning, talablarini hisobga olib, 
o‘zlarining amaliy faoliyatlarida foydalanishlari lozim bo‘ladi. Bu iqtisodiy qonunlar 
talablariga zid har qanday qaror va hatti -harakatlar kishilarning xohish irodasidan 
qat’iy nazar muqarrar ravishda xo‘jalik faoliyatida qiyinchiliklarga, resurslar 
isrofgarchiligiga olib keladi. 
Iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlaridan farq qiladi. Ularning farqi shundaki, 
tabiat qonunlari doimiydir, iqtisodiy qonunlar esa ijtimoiy hayot qonunlari bo‘lib, 
tarixiydir va o‘zgaruvchandir, chunki u kishilarning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib 

---

20 
kishilik jamiyati mavjud bo‘lganda paydo bo‘ladi va amal qiladi. 
Amal qilish davrining davomiyligiga qarab iqtisodiy qonunlar quyidagi 
guruhlarga ajratiladi: 
1.
Umumiqtisodiy qonunlar-kishilik jamiyati rivojlanishining barcha 
bosqichlarida amal qiladi. Masalan, vaqtni tejash qonuni, ehtiyojlarning o‘sib borish 
qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni, unumdorlikning o‘sib borishi qonuni va 
boshqalar; 
2.
Xususiy 
yoki 
davriy 
iqtisodiy 
qonunlar-insoniyat 
jamiyati 
taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida amal qiladi. Masalan, talab qonuni va taklif 
qonuni, tovar-pul munosabatlari mavjud bo‘lgan davrlarda mavjud bo‘ladi. 
3.
Maxsus o‘ziga xos iqtisodiy qonunlar - alohida olingan iqtisodiy tizim 
sharoitida amal qiladi. Masalan, sof kapitalizm sharoitidagi qo‘shimcha qiymat 
qonuni.