Angren universiteti “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi

Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………...28 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

3 
Kirish
Har tomonlama kamol topgan yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalab yetishtirishda, 
uning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda muhim rol o‘ynovchi fan iqtisodiyot 
nazariyasi fanining ushbu dasturi jamiyatning iqtisodiy negizi, uning tarkibiy 
qismlari, umumiqtisodiy qonunlar va kategoriyalar, iqtisodiy hodisa va 
jarayonlarning mohiyati, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va ularning amal qilish 
qonuniyatlari, bozor iqtisodiyotining 
tarkib topish xususiyatlari
, o‘tish davridagi 
ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar va ularning natijalari, iqtisodiyotni diversifikatsiyalash va 
modernizatsiyalash jarayonlari, iqtisodiy o‘sish va unga ta'sir etuvchi omillar, 
mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlari va vazifalari, 
iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, jahon iqtisodiyoti 
rivojlanishining asosiy tendensiyalari kabi masalalarni qamrab olgan. 
«Iqtisodiyot nazariyasi» fani talabalarni jamiyatda ro‘y beradigan iqtisodiy 
qonunlarni bilish va ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo‘lishda, 
mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish 
jarayonlarining mohiyatini tushunishda zarur bo‘lgan bilimlar bilan qurollantiradi. 
Shuningdek, bu fan jamiyatning har bir a'zosini g‘oyaviy jihatdan yo‘naltirish, 
ma'naviy dunyoqarashini kengaytirish, iqtisodiy madaniyatini oshirishga ahamiyatli 
ta'sir ko‘rsatadi. 
Iqtisodiyot nazariyasi
(
ruscha
: 
"Экономическая теория"
, 
inglizcha
: 
"Economics"
) 
- insonlarning cheksiz ehtiyojlarini qondirish uchun cheklangan resurslardan samarali 
foydalanishni va xo'jalik yuritish jarayonida turli tomonlar orasida yuzaga keluvchi 
munosabatlarni 
o'rganuvchi 
fan.Economics 
atamasi 
qadimgi 
yunon 
tilidagi 
οἶκος
(oikos, "uy") + 
νόμος
(nomos, "odat" yoki "qonun"), demak "uy 
(xo'jaligi)ni yuritish qoidalari" yig'indisi 
οἰκονομία
(oikonomia, "uy xo'jaligini 
boshqarish") so'zidan olingan. 

---

4 
Iqtisodiyot nazariyasi fani ko'pgina maktab va yo'nalishlardan iborat. Iqtisodiyot fani 
mudom o'zgarishda bo'lgani sababli uning taraqqiyoti va tarixiy retrospektivasi bilan 
iqtisodiyot tarixi fani shug'ullanadi. 
I
qtisodiyotning 
qonun-qoidalari, 
tushunchalari 
va 
rivojlanish 
tamoyillarini 
oʻrganuvchi umumiqtisodiy va nazariy fan. Iqtisodiyot nazariyasi xorij 
mamlakatlarida "Ekonomiks", "Ekonomika" va "Siyosiy iqtisod" nomlari bilan, 
MDH mamlakatlarida "Iqtisodiyot nazariyasi" nomi bilan yuritiladi. Iqtisodiyot 
nazariyasi iqtisodiyotni umumiy jihatidan va har bir iqtisodiy tizimga tadbiqan 
oʻrganadi, iqtisodiy hodisalarni mikro va makro hamda jahon iqtisodiyoti darajasida 
tahlil etadi. Bu fan Oʻzbekistonda "Iqtisodiy bilim asoslari" sifatida maktablarda, 
"Iqtisodiyot asoslari" sifatida kollej va akademik litseylarda va "Iqtisodiyot 
nazariyasi" sifatida oliy oʻquv yurtlarida oʻrganiladi. Iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy 
fan bo'lib, tovar va xizmatlarning ishlab chiqarilishi, taqsimlanishi va iste'mol 
qilinishi jarayonlarini o'rganadi. 
Iqtisodiyot nazariyasining predmeti kishilarning cheklangan iqtisodiy resurslar 
sharoitida muqobil xoʻjalik yuritish asosida oʻz ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan 
xattiharakatlari, ularni belgilovchi iqtisodiy shartsharoitlar hisoblanadi. Bu fan 
xoʻjalik yurituvchi subʼyektlarning (firmalar, xonadon, ayrim individ va davlat) 
iqtisodiy xattiharakatlarini yaxlitlikda oʻrganadi. Uning tadqiqot obʼyekti iqtisodiy 
hodisalar boʻlib, ular ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimot va isteʼmol sohasida 
yuz beradi. Tabiiy sharoit — bu iqlim, tuproqning tu-zilishi, yer osti boyliklarining 
mik,dori, oʻsimlik va hayvonot dunyosidan, odamlarning ish qobiliyatidan iboratki, 
bu omillar iqtisodiy faoliyatga taʼsir etmay qolmaydi. 
Iqtisodiyot nazariyasi oʻz predmetini bir qator uslubiy tamoyillarni qoʻllagan holda 
oʻrganadi: barcha iqtisodiy hodisalarning yaxlitligini, iqtisodiy tizim hosil etishini, bu 
tizimda ulardan har biri oʻz oʻrniga ega boʻlishini, ular bir-biriga taʼsir etishini 
nazarda tutadi; iqtisodiy voqelikni qotib qolgan holda emas, balki rivojlanishda va 
yangilanishda olib qaraydi, bir voqelik oʻrniga boshqasi yuzaga kelishi, shaklan eski 

---

5 
hodisalarda yangi mazmun boʻlishini hisobga oladi; insonning xoʻjalik faoliyatiga 
nafaqat iqtisodiyot, balki tabiat qonunlari ham taʼsir etishiga eʼtibor beradi. Tabiat 
kishilik jamiyati boʻlmasada, mavjud boʻlaveradi, lekin jamiyat tabiatdan tashqarida 
boʻla olmaydi, chunki u tabiat resurslarini ishlatish bilan boglik, tabiat 
iqtisodiyotning moddiy asosi; iqtisodiyotdagi oʻzgarishlar tabiatdagi oʻzgarishlarga 
qaraganda gʻoyat tez boradi, shu sababli iqtisodiyotning rivojlanish qonunlari doimo 
oʻzgarib turadi; tabiiy hodisalar kishilar ishtirokisiz oʻzoʻzidan yuz bersa, iqti-sodiy 
hodisalar kishilar faoliyati orkali yuz beradi, ammo bu faoliyatni obʼyektiv sharoit 
taqozo etadi; iqti-sodiyot nazariyasi texnologiyani bevo-sita oʻrganmasada, uning 
iqtisodiyotga taʼsirini chetlab oʻtmaydi, aksincha, hisobga oladi. U texnika-
texnologiyani joriy etish yoki etmaslikning iktisodiy chegaralarini nazariy asoslaydi; 
iqtisodiyotni sof holda emas, balki unga ijtimoiy-siyosiy, ruhiyaxloqiy, milliy-
demokratik omillar taʼsirini inobatga olib oʻrganadi. Iqtisodiyot — ijtimoiy xayotning 
bir qismi, shuning uchun jamiyat ham uning taʼsiridan xoli emas. 
Iqtisodiyot nazariyasi siyosatni oʻrganmasada, uning iqtisodiyotga taʼsiri bilan 
shugʻullanadi, chunki toʻgʻri tanlangan siyosat iqtisodiyotga ijobiy, aksincha 
boʻlganda esa unga salbiy taʼsir oʻtkazadi. Iktisodiy vaziyatni hisobga oladigan, shu 
vaziyatda qonunlarning amal qilishi, binobarin, iqtisodiy zarurat mavjudligini, uni 
yuzaga chiqarish chora-tadbirlarini belgilovchi siyosat iqtisodiy rivojlanishga faol 
taʼsir etadi. Shu maʼnoda iqtisodiyotni siyosatning ilmiy asosi deb hisoblash mumkin. 
Iqtisodiyot nazariyasi iqtisodiyotdagi turli hodisalar, jarayonlarni oʻrganganda ular 
qonun-tushunchalar darajasida ilmiy jihatdan izohlab beriladi. 
Iqtisodiy tushunchalar — iqtisodiyotni oʻrganishda qoʻllaniladigan na-zariy bilimlar 
boʻlib, ular real iqtisodiy voqelikning ilmiy ifoda etilishidir. Ular 2 guruhga boʻlib 
oʻrganiladi: Umumiqtisodiy tushunchalar — iqtisodiy taraqqiyotning hamma 
bosqichlariga xos tushunchalar, mas, mehnat, ishlab chiqarish, mahsulot, ish kuchi, 
resurs kabilar. Ayrim ijtimoiy-iqtisodiy tizimga xos tushunchalar, mas, pul, talab, 
taklif, baho, kredit, emissiya, inflyasiya kabilar ayrim tizimga xosdir. Iqtisodiyot 

---

6 
nazariyasida iqtisodiy jarayon va hodisalarning belgilarini umumlashtirish asosida 
iqtisodiy qonunlar taʼriflanadi. 
Iqtisodiyot nazariyasining eng asosiy taxdil usuli — bu abstraksiyalash 
(mavhumlashtirish) asosida xulosalar chiqarishdir. 
Gʻarbdagi "Ekonomiks" mualliflari R. Makkonnell va L. Bryu yozishicha, na-zariya 
— bu laboratoriya fani emas. Shu sababli nazariyada ilmiy abstraksiyalash usuli bosh 
oʻrin tutadi. Bu usul — iqtisodiy hodisalarni ularga taʼsir etuvchi oʻtkinchi, ikkinchi 
darajali faktlardan xoli etgan tarzda taxdil etib, nazariy umumlashtirish, ilmiy 
xulosalar chiqarishdir. Bu usul iqti-sodiy hodisalarning tabiatini bilish, ularga xos 
qonuniyatlarni ochish imkonini beradi. 
Abstraksiyalash asosida tushunchalar va qonunlar taʼriflanadi, ular ilmiy muomalaga 
kiritiladi. Abstraksiyalash yuz berganda iqtisodiyotga oid asosiy, muqim, doimo 
yuzaga chiqib turadigan faktlar ajratib olinadi, ular oʻrtasidagi bogʻlanish aniqlanadi. 
Bularning hammasi tafakkur orqali bajariladi. Abstraksiyalash boʻlmasa gʻoyat koʻp, 
tartiblanmagan faktlar orasida oʻralashib qolib nazariy xulosa qilib boʻlmaydi. 
Abstraksiyalash — bu iqtisodiyotning nazariy modelini yaratishdir. 
Nazariyada induktiv usul qoʻllanilganda ayrim hodisalarni oʻrganishdan ularni 
umumlashtirib, xulosalar chiqarishga oʻtiladi. Deduktiv usul qoʻllanilganda umumiy 
xulosalardan xususiy xulosalarga, umumiylikdan aniqroq hodisalarga oʻtiladi. 
Iqtisodiyot nazariyasida tarixiy va mantiqiy usullar ham bor. Tarixiy usul hodisalarni 
rivojlanishda olib qaraydi. Mantiqiy usul turli hodisalarning ichki mantiqiy 
aloqalarini aniqlab, umumiy xulosa chiqarishda qoʻllanadi. 
Iqtisodiyot nazariyasida miqdoriy va sifat tahlili birgalikda qoʻllaniladi. Miqdoriy 
taxlil yuz berganda iqtisodiy — matematik modellashtirish ham ishtirok etadi. Bunda 
iqtisodiy oʻzgarishlar miqdoran taxlil etiladi, ular oʻrtasidagi aloqa bogʻlanishlar ham 
miqdoran oʻlchanadi, ularning naqadar oʻzgarishi baholanib, prognozlar ishlab 
chiqiladi. Bu usul yordamida iqtisodiy modellar yaratiladi (qarang 
Iqtisodiy 

---

7 
tarakqiyot modeli
). Iqtisodiyot nazariyasida gipoteza va paradigmalar qoʻllanadi. 
Ilmiy paradigma bu Iqtisodiyot nazariyasida qabul qilingan taxlil usullariga tayangan 
holda hal etiladigan muammoni qanday yechimi boʻlishini belgilashdir. 
Iqtisodiyot nazariyasi, asosan, uch vazifani bajaradi: a) iqtisodiyot qonuniyatlarini 
idrok etish, iqtisodiy bilim berish, iqtisodiy savodxonlikni oshirish; b) boshqa 
iqtisodiy fanlar uchun asos sifatida xizmat qilish, ularga nazariy negiz boʻlish; v) 
iqtisodiy siyosatga doir amaliy tavsiyalar berish, siyosatni ishlab chiqishda nazariy 
tayanch boʻlish. Iqtisodiyot nazariyasi boshqa iqtisodiy fanlar bilan uzviy boglangan. 
Birinchidan, ularning yutuqlarini umumlashtirgan holda yangi xulosalar bilan boyib 
boradi. Ikkinchidan, umumiqtisodiy nazariyaga oid xulosalar bilan qurollantirgan 
holda ularning rivojlanishiga koʻmaklashadi. 
Iqtisodiyot nazariyasi faniga 17-asrda Yevropada asos solingan, bu bozor 
munosabatlarining rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlib, uning qonun va qoidalarini 
bilishga intilish Iqtisodiyot nazariyasini yuzaga keltirgan. U Gʻarbda paydo boʻlsada, 
uni oziqlantirgan iqtisodiy gʻoyalar dastlab Sharqda, xususan, Markaziy Osiyoda 
shakllangan. Bu oʻrinda Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, 
Alisher Navoiy, Amir Temur, Mirzo Ulugʻbek asarlarini eslash kifoyadir. Iqtisodiyot 
nazariyasi dastlab "Siyosiy iqtisod" nomi bilan yuzaga kelgan. Bu tushunchani 
birinchi marta A. Monkretyen (Fransiya) oʻzining "Siyosiy iqtisod xaqida traktat" 
asarida (1615-yil) qoʻllagan. A. Monkretyen va T. Man (Angliya) Iqtisodiyot 
nazariyasidagi merkantilizm oqimiga asos solishgan. 
Ulardan soʻng fiziokratlar maktabi paydo boʻldi (18-asr). Uning eng yirik 
namoyandasi "Iqtisodiy jadvallar" kitobining (1758-yil) muallifi F. Kene 
(Fransiya)dir. Iqtisodiyot nazariyasi tarixda eng nufuzli oʻrin egallagan oqim bu 
klassik siyosiy iqtisod boʻlib, uning namoyandalari A. Smit va D. Rikardo (Angliya) 
hisoblanadi (qarang 
Klassik siyosiy iqtisod maktablari
). Bu maktab 18-asr oxiri — 
19-asrning boshlarida tanilgan va obroʻli oqim hisoblangan. 19-asrning 2-yarmidan 
20-asr boshlariga qadar Iqtisodiyot nazariyasida marjinalizm maktabi asosiy oʻrinni 

---

8 
egallab keldi. Buning asosiy vakillari K. Menger, F. Vizer, E. Byom-Baverk 
(Avstriya), U. Jevons hisoblanadi. 
19-asrning oxiri va 20-asr davomida Iqtisodiyot nazariyasida 3 ta yoʻnalish vujudga 
keldi:Birinchisi — neoklassik yoʻnalish boʻlib, uning oʻzi monetarizm [A. Marshall 
(Angliya), M. Fridmen (AQSH)] va neoliberalizm — [L. Mizes (Avstriya), F. Xayek 
(Angliya) va L. Erhard (Germaniya)]ga boʻlinadi. 
Ikkinchisi — keynechilik yoʻnalishi boʻlib, uning yirik vakillari J. M. Keyns 
(Angliya), J. Robinson (Angliya), A. Xansen va P. Samuelson (AQSH)lar 
hisoblanadi. 
Uchinchisi — institutsional ijti-moiy yoʻnalish boʻlib, uning koʻzga koʻringan 
vakillari T. Veblen, J. Komons, U. Mitchell, J. Gelbreyt (AQSH). 21-asr boshiga 
kelib, monetarizm maktabi ustuvorlikka ega boʻldi, chunki uning tavsiyalari 
koʻpchilik mamlakatlardagi iqtisodiy siyosatda oʻzining amaliy ifodasini topdi. 

---

9