3
Kirish.
Bozor iqtisodiyoti bu erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot bo'lib
resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik,
iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg'unlashtirishda bozor mexanizmidan
foydalanish bilan tavsiflanadi.
Bozor iqtisodiyoti - tovar-pul
munosabatlariga asoslangan, turli
mulkchilikka hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida
boshqarilib turuvchi demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat
taraqqiyotida mavjud bo'lgan eng progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozor
iqtisodiyotining asosini tovar
ishlab chiqarish tashkil etadi, chunki bu yerda
natural xo'jalik emas, balki tovar xo'jaligi hukmron bo'ladi. Yaratilgan
mahsulotlar va xizmatlar tovar shakliga ega bo'ladi, ya'ni ular bozorda oldi-
sotdi qilish uchun yaratiladi. Bozor iqtisodiyotiga barter emas,
balki tovar
ayirboshlash, ya'ni oldisotdi yuritish xos. Shu bois natural iste'mol o'rniga
tovar iste'moli ustuvorlik qiladi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, ya'ni
erkinlik, mulkiy erkinlik va xo'jalik yuritish erkinligiga asoslanadi.
Bozor iqtisodiyotida yakka tartibda, o'z mulki va mablag'iga tayangan
holda, korporativ,
sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni
ijaraga olish, pulni qarzga ko'tarib ish yuritish usullari mavjud bo'ladi.
Bozordagi narx talabdan kelib chiqqan holda talab — taklif nisbati asosida
shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy sub'yektlar alohidalashganidan ular
manfaati to'qnashadi va shunday sharoitda raqobat paydo bo'ladi.
Raqobat
bozor iqtisodiyotini harakatga soluvchi kuch, uning rivojlanishini ta'minlovchi
mexanizm hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti boshqarishning iqtisodiy usullariga
tayanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiy rag'batlantirish mexanizmi bo'lib, uning
asosiy vositasi puldir. Pul topishga intilish tovar va xizmatlarni ko'plab hamda
sifatli qilib ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Bozor iqtisodiyotida pul boylikning
umumiy va eng qulay shakliga — hammabop iqtisodiy aloqalar vositasiga
4
aylanadi. Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi bo'lmagan, tovarlar mo'lko'lligi
ta'minlanadigan iqtisodiyotdir.
Hozirgi Bozor iqtisodiyoti madaniylashgan iqtisodiyot bo'lib,
unga quyidagi
belgilar
xos: mulkiy
xilma-xillik,
tartiblanadigan
iqtisodiyot,
davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, madaniy va xalol raqobat, kuchli
hamkorlik
aloqalari, iqtisodiy tangliklarning qisqa davrda va yengil kechishi,
ommaviy farovonlik, ijtimoiy tabaqalanishning chuqur bo'lmasligi, o'ziga to'q va
farovon yashovchi o'rtahol tabaqa mavqeining oshib borishi, ijtimoiy
muvozanatning saqlanishi va fuqaroviy to'qnashuvlarga o'rin qolmasligi va boshqa.
Bu belgilar hozirgi Bozor iqtisodiyotini harakterlaydi, lekin
uning taraqqiyoti shu
bilan cheklanmaydi.
Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor
iqtisodiyoti modellari modelning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos
bo'lgan aralash iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo'jaligi va korporativ iqtisodiyot
ko'rinishlari mavjud.
Iqtisodiy tizim - iqtisodiy
mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash va iste'mol jarayonida paydo bo'ladigan asosiy iqtisodiy
munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan
paydo bo'lgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar,
qoidalar, qonun
yo'li bilan mustahkamlangan normalar majmui.
Iqtisodiy tizim doirasida iqtisodiyot sub'yektlari, ishlab chiqarish omillari
o'zaro munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar ma'lum qonun- qoidalarga
binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizim faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va
nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir qator
vositalar yordamida tashkil qilinadi.
Dostları ilə paylaş: